МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЦЭЦИЙН ТОГТООЛ

2024 оны 11 сарын 08 өдөр

Дугаар 02

Улаанбаатар хот

Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан
шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн
15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг Монгол Улсын
Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэх маргааныг 
эцэслэн шийдвэрлэсэн тухай

Үндсэн хуулийн цэцийн хуралдааны танхим 17.00 цаг

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хуралдааныг Үндсэн хуулийн цэцийн дарга Г.Баясгалан даргалж, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн Ж.Эрдэнэбулган, Д.Гангабаатар, Л.Өлзийсайхан, О.Мөнхсайхан /илтгэгч/, Э.Энхтуяа, Ц.Цолмон, Б.Болдбаатар, Р.Батрагчаа нарын бүрэлдэхүүнтэй, хуралдааны нарийн бичгийн даргаар Б.Баяржаргалыг оролцуулан Үндсэн хуулийн цэцийн хуралдааны танхимд нээлттэй хийв.

Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хуралдаанд мэдээлэл гаргагч иргэн Д.Оросоо болон Монгол Улсын Их Хурлын итгэмжилсэн төлөөлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн П.Сайнзориг нар оролцов.

Энэхүү хуралдаанаар Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг, Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, мөн зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1 дэх заалт, Жаран зургадугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг, Далдугаар зүйлийн 1, 2 дахь хэсгийг зөрчсөн эсэх тухай маргааныг дахин хянан эцэслэн шийдвэрлэж, мөн Монгол Улсын Их Хурлын 2020 оны 4 дүгээр сарын 24-ний өдрийн "Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтийн тухай" 30 дугаар тогтоолын үндэслэлийг хянан хэлэлцэв.

Нэг. Монгол Улсын иргэн Ж.Эрхэмбаатар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцэд хандан дараах агуулга бүхий мэдээллийг ирүүлжээ:

"Монгол Улсын Их Хурлаас 1997 оны 5 дугаар сарын 01-ний өдөр баталсан Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан байна.

1.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн биелэлтэд "дээд" хяналт тавих эрх бүхий байгууллага. Үндсэн хуулийн биелэлтэд тавих хяналт нь хууль тогтоох дээд байгууллага болон бусад байгууллагаас гаргасан хууль, эрх зүйн

актын хүрээнд хэрэгжих төрийн дээд хяналт юм. Гэвч Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт заасан зохицуулалт нь Цэц "дээд" хяналтаа хэрэгжүүлэх, маргааныг магадлан шийдвэрлэх эрхийг хязгаарласан буюу зөрчжээ. Учир нь Үндсэн хууль нь төрийн дээд хүчин чадал бүхий эрх зүйн акт бөгөөд бусад хууль тогтоомж түүнд нийцэж тохирсон байх ёстой. Үүнийг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуульд хууль ... бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж баталгаажуулсан байдаг. Гэтэл Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт зааснаар Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн өдрөөс хойш гарсан маргааныг хянан шийдвэрлэхээр хуульчилжээ.

Энэ нь Цэц 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан боловч Монгол Улсад үйлчилж, эрх бүхий албан тушаалтнаас хэрэглэж байгаа хууль, бусад шийдвэрийг хянахгүй үр дагаварт хүргэж байна.

2.Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн өдрөөс хойш гарсан маргааныг хянан шийдвэрлэхээр хуульчилсан тус заалт нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар "Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн дагуу ... хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасныг зөрчсөн. Иргэд Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан асуудлаар өргөдөл, мэдээлэл гаргах эрхтэй. Гэвч Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь иргэдийн өргөдөл, мэдээлэл гаргах эрхийг хязгаарлаж байна.

Иймд Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн", Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн дагуу ... хянан шийдвэрлэнэ.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заасныг тус тус зөрчсөн болохыг тогтоож, хүчингүй болгож өгнө үү." гэсэн байна.

Хоёр. Монгол Улсын иргэн Н.Ариунболд, Д.Оросоо нар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцэд хандан дараах агуулга бүхий мэдээллийг ирүүлжээ:

"Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага байхаас гадна Монгол Улсад Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болдог билээ. Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих энэхүү Үндсэн хуулийн цэцийн онцгой бүрэн эрх нь Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж, нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа аливаа хууль тогтоомж Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх талаар гаргасан иргэний мэдээлэл, эрх бүхий этгээдийн хүсэлтийг хянан шийдвэрлэх замаар хэрэгждэг. 1992 оны 01 дүгээр сарын 13-ны өдөр Ардын Их Хурлаас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг баталснаар 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрийн 12 цагаас эхэлж Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Үндсэн хуулиас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг Монголын ард түмэн дагаж мөрдөж эхэлсэн.

Гэтэл Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт зааснаар Үндсэн хуулийн цэц зөвхөн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомжийн маргааныг хянан шийдвэрлэнэ, үүнээс өмнө гарсан хууль тогтоомж /хууль, тогтоол, олон улсын гэрээ/-ийг хянан шийдвэрлэхгүй гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн." гэж заасанд үл нийцэж байна. Учир нь Монгол Улсад хүчин төгөлдөр аливаа хууль тогтоомж нь Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа дээд хүчин чадалтай Үндсэн хуульд нийцсэн байх шаардлагыг Үндсэн хуулийн Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заасан.

Ардын Их Хурлаас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг батлахдаа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хууль буюу БНМАУ-ын Үндсэн хуулиас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөхөд шилжих тухай хуулийг мөн баталсан байдаг. Уг хуулийн Есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Энэхүү Хавсралт хууль Монгол Улсын Үндсэн хуулийнхаа нэгэн адил хүчинтэй." гэж зааж өгсөн.

Хавсралт хуулиар Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл дагаж мөрдөж ирсэн бүх хуулийг мөнхүү Үндсэн хуульд харшлахгүй бол цаашид хүчин төгөлдөр дагаж мөрдөх, Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн Үндсэн хуульд харшилсан хууль болон эрх зүйн бүх акт, тэдгээрийн заалтыг хүчингүй болсонд тооцох, хууль тогтоомжийг 1996 онд багтаан хийж дуусгах гэх мэт шилжилтийн үеийн харилцааг зохицуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 1996 онд багтаан хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн дээд байгууллагууд хууль тогтоомжийг шинэчлэх, тодруулбал хууль тогтоох эрх мэдлийн хүрээнд 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан хууль тогтоомж нь Үндсэн хуульд нийцсэн гэж үзвэл хэвээр үлдээх, гүйцэтгэх мэдлийн хүрээнд 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан хууль тогтоомж Үндсэн хуульд нийцсэн гэж үзвэл уг хуулийг хэрэгжүүлэх бүрэн эрхийг Хавсралт хууль олгосон.

Харин хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн хүрээнд Үндсэн хуульд нийцсэн гэж үзсэн боловч, шүүх эрх мэдэл буюу Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих бүрэн эрхийн хүрээнд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын хууль тогтоомж Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж үзвэл Үндсэн хуулийн цэцээс уг хууль тогтоомжид хяналт тавих бүрэн эрхийг маргаан бүхий хуулийн заалт хязгаарлаж байна гэж үзэн энэхүү мэдээллийг Үндсэн хуулийн цэцэд гаргаж байна.

Мэдээлэл гаргагчийн зүгээс 1991 оны 01 дүгээр сарын 04-ний өдөр Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Бага Хурлаас батлагдсан Монгол Улсын Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль Үндсэн хууль зөрчсөн талаар Үндсэн хуулийн цэцэд мэдээлэл гаргасан боловч Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүний 2019 оны 3 дугаар сарын 18-ны өдрийн 56 дугаар тогтоолоор Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийн дагуу уг хууль Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх асуудлыг хянан шийдвэрлэх боломжгүй гэж үзэн маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа үүсгэхээс татгалзжээ. Энэ нь Үндсэн хуулийн цэц 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө батлагдсан боловч одоо Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль тогтоомжийг Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг хянах боломжгүй байгааг харуулж байна.

Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1, Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, мөн зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1 дэх заалт, Жаран зургадугаар зүйлийн 4, Далдугаар зүйлийн 1, 2 дахь хэсэгт нийцсэн эсэхийг хянан шийдвэрлэж өгнө үү." гэжээ.

Гурав. Монгол Улсын иргэн Ц.Мөнгөнцацрал Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцэд хандан дараах агуулга бүхий мэдээллийг гаргажээ:

"Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш 1988 онд батлагдсан Газрын хэвлийн тухай, 1991 онд батлагдсан Монгол Улсын Засгийн газарт эрх олгох тухай, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын тэтгэмжийн тухай, Намын гишүүнээс түдгэлзвэл зохих албан тушаалын тухай, Өмчлөлийн тухай зэрэг 8 хуулийг одоог болтол Монгол Улсын Их Хурлаас хүчингүй болсонд тооцоогүй, хүчин төгөлдөр үйлчилж төрийн захиргааны байгууллага шийдвэр, үйл ажиллагаандаа мөрдлөг болгосоор байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Энэхүү Хавсралт хууль Монгол Улсын Үндсэн хуулийнхаа нэгэн адил хүчинтэй." гэж, Тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл дагаж мөрдөж ирсэн бүх хуулийг мөнхүү Үндсэн хуульд харшлахгүй бол цаашид хүчин төгөлдөр дагаж мөрдөнө." гэж тус тус заасан.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Үндсэн хуулийн цэц энэ зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан үндэслэлээр дараахь маргаантай асуудлаар дүгнэлт гаргаж Улсын Их Хуралд оруулна:" гээд 1 дэх заалтад "хууль ... Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх;" гэж тусгасан. Үүнээс үзэхэд Үндсэн хууль батлагдахаас өмнө батлагдсан дээрх хуулиуд одоог болтол хүчин төгөлдөр үйлчилж Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлт гаргах маргааны зүйлд хамаарч байхад Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж хуульчилсан байх тул Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг, Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, мөн зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1 дэх заалтыг зөрчсөн эсэхийг тогтоож, дүгнэлт гаргаж өгнө үү." гэжээ.

Дөрөв. Монгол Улсын иргэн Д.Цэрэнбадам Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцэд хандан дараах агуулга бүхий мэдээллийг гаргажээ:

"Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн.", Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Үндсэн хуулийн цэц энэ зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан үндэслэлээр дараахь маргаантай асуудлаар дүгнэлт гаргаж Улсын Их Хуралд оруулна:" гээд 1 дэх заалтад "хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын олон улсын гэрээ ..." гэж, Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заажээ.

Хууль тогтоогч Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэсэн (цаашид "Батлагдсан цаг хугацааны хязгаарлалт" гэх) заалтыг оруулж, Үндсэн хуулийн хяналтыг батлагдсан цаг хугацаагаар хязгаарласан нь Үндсэн хуульд нийцэхгүй, зөрчсөн ердийн хууль, хуульчилсан акт нийгэмд хэрэгжих эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн байна.

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, Улсын Их Хурлын Тамгын газраас авсан мэдээллээр Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдахаас өмнө буюу 1992 оны 01 дүгээр сарын 13-ны өдрөөс өмнө батлагдсан, хүчин төгөлдөр үйлчилж буй БНМАУ-ын Ардын Их Хурал болон БНМАУ-ын Бага Хурлаас баталсан 8 хууль, соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон 65 олон улсын гэрээ өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн агуулгаар эдгээр хуулиуд болон соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон олон улсын гэрээнүүд нь Үндсэн хуульд бүрнээ нийцсэн байх учиртай бөгөөд Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхэд Үндсэн хуулийн цэц хяналт тавих бүрэн боломжтой байх ёстой. Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Монгол Улс Үндсэн хуульдаа харшилсан олон улсын гэрээ, бусад баримт бичгийг дагаж мөрдөхгүй." гэж заасан бөгөөд дээрх соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон олон улсын гэрээнүүдийн хувьд Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхэд Үндсэн хуулийн цэц хяналт хийх боломжийг хууль тогтоогч батлагдсан цаг хугацааны хориглолт хийснээрээ хязгаарласан байна.

Мөн Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл дагаж мөрдөж ирсэн бүх хуулийг мөнхүү Үндсэн хуульд харшлахгүй бол цаашид хүчин төгөлдөр дагаж мөрдөнө.", 3 дахь хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн мөнхүү Үндсэн хуульд харшилсан хууль болон эрх зүйн бүх акт, тэдгээрийн заалтыг хүчингүй болсонд тооцно." гэж зааснаас үзвэл хууль тогтоогч ердийн хууль, соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон олон улсын гэрээг Үндсэн хуульд нийцүүлэх үүрэгтэй бөгөөд Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхэд Үндсэн хуулийн цэц хяналт тавих эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх үүрэгтэй байхаар байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн." гэж тунхаглан заасан ба энэхүү зарчим шаардлага нь хууль тогтоох эрх мэдэл бүхий байгууллагын ажиллах үеийн нөхцөл байдал, нийгмийн хэрэгцээ шаардлага, хүсэл сонирхлоос шалтгаалан түүний баталсан ердийн хуулийн хооронд зөрчил хийдлийг үүсгэсээр ирсэн нь Үндсэн хуулийн хяналтын байгууллага зайлшгүй орших шалтгаан нөхцөлийг бүрэлдүүлсэн байдаг. Энэхүү зөрчил, хийдлийг хууль дээдлэх зарчим, шударга ёс, тэгш байдлын зарчимд нийцүүлэн өнөөгийн эрх зүйн системд олсон ололтоос ухраахгүй суурь зарчимдаа нийцүүлэн шийдвэрлэх нь Үндсэн хуулийн хяналтын байгууллага буюу Үндсэн хуулийн цэцийн үндсэн зорилго болно.

Өнөөдрийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Үндсэн хуулийн агуулгаар Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль, соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон олон улсын гэрээ нь Үндсэн хуульд бүрнээ нийцэх ёстой юм бол түүнийг нийцсэн эсэхийг хянах эрх Үндсэн хуулийн цэцэд олгогдсон байх нь зүй ёсны асуудал болно. Өөрөөр хэлбэл, хууль тогтоогч засаглалын салаа мөчрийн эрх, үүрэг, хариуцлагыг тогтоох, нийгмийн харилцааг зохицуулсан хэм хэмжээг хуулиар тодорхойлохдоо Үндсэн хуулийн агуулга зарчимд нийцүүлэхээс гадна Үндсэн хуульд хэрхэн нийцсэнийг хараат бус мэргэжлийн, дээд хяналт болох Үндсэн хуулийн цэц хяналт хийх боломж нөхцөлийг бүрдүүлсэн байх нь нэг талаар хууль тогтоогчид Үндсэн хуулиар оноосон үүрэг, нөгөө талаар Үндсэн хуулийн цэцийн Үндсэн хуулиар олгогдсон бүрэн эрх юм.

Иймд Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэснийг тус тус зөрчсөн эсэхийг хянан шийдвэрлэж өгнө үү." гэсэн байна.

Тав. Монгол Улсын Их Хурлын итгэмжилсэн төлөөлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн Л.Мөнхбаатар Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанд ирүүлсэн тайлбартаа:

"Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн болохыг дурдаад, мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Цэцийн үйл ажиллагааны зарчим, арга хэлбэр, зохион байгуулалт, бүрэн эрхийг Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хуулиар тодорхойлно." гэж тусгасан. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн үзэл санааны үүднээс, түүнд тусгагдсан зохицуулалтын агуулга, зарчмын хүрээнд шийдвэрээ гаргана. Энэ хүрээнд Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж тусгагдсан.

Улсын Их Хурал хууль тогтоох, хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах онцгой бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хууль батлагдсаны дараа Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Ардын Их Хурлаас 1992 оны 01 дүгээр сарын 16-ны өдөр баталсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Тавдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Гагцхүү хуулиар зохицуулж байхаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан харилцааг тэр тухай шинэ хууль батлан гаргах хүртэл хугацаанд уул харилцааг зохицуулж ирсэн хууль, эрх зүйн бусад актын заалтаар зохицуулна. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хуулиудыг Улсын Бага Хурлаас тогтоосон хуваарийн дагуу 1993 онд багтаан батлан гаргана." гэж, мөн зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Хууль тогтоомжийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэн бүрэн шинэчлэх ажлыг 1996 онд багтаан хийж дуусгана." гэж хуульчилсан. Өөрөөр хэлбэл Улсын Их Хурал өөрийн онцгой бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг хэрэгжүүлэхийн тулд нарийвчилсан зохицуулалт бүхий органик хууль батлан гаргах үүргийг хуулиар хүлээсэн байна.

Үндсэн хуулийн тулгуур зарчим, үзэл санааг гажуудуулахгүйгээр Үндсэн хуулийн заалтыг бусад хуулийн заалтаар баяжуулан хөгжүүлж, нийгмийн харилцааг нарийвчлан зохицуулснаар Үндсэн хууль өөрөө амьдрах чадвартай байж, нийгмийн харилцааг зохицуулах үүргээ гүйцэтгэдэг. Үндсэн хуульчилсан дээрх асуудлыг Улсын Их Хурал органик хууль буюу Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт тодруулан хуульчилсан нь Үндсэн хуулийн заалтад халдсан хэрэг бус харин Үндсэн хуулиар Улсын Их Хурлын бүрэн эрхэд онцгойлон хамааруулсан асуудлын эрх зүйн хамгаалалтыг бэхжүүлэн тогтоосон гэж үзэж байна. Мэдээлэл гаргагчдын мэдээлэлд "... БНМАУ-ын Бага хурлаас 1991 оны 01 дүгээр сарын 04-ний өдөр баталсан Монгол Улсын Засгийн газарт эрх олгох тухай ... хуулийг ..." дурдсан байна. Тус агуулгын хүрээнд Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн холбогдох хэсгийг зөрчсөн, зөрчөөгүй эсэх талаар маргааныг хянан шийдвэрлэх нь Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлтэй харшилдах нөхцөл бүрдэж байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлд зааснаар Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэх тухай шийдвэрийг хянаж дүгнэлт гаргах бөгөөд шаардлагатай бол дахин хянаж, эцэслэн шийдвэрлэдэг. Харин Монгол Улсын Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль нь Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулиар олгосон гол үүргээс хэтэрсэн гэж үзэж болохоор байна. Өөрөөр хэлбэл Цэцийн гол үүрэг бол 1992 оны Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах маргааныг магадлан шийдвэрлэх чиг үүрэгтэй буюу Үндсэн хуулийн суурь зарчмыг л хамгаалах үүрэг хүлээнэ. Ердийн хуулиуд бол хууль дээдлэх зарчмын дагуу Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалд нийцэн гарах ёстой ба Үндсэн хуулийг дэлгэрүүлж буй хэрэг гэж үздэг тул түүнээс өмнөх Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд нийцсэн, дэлгэрүүлж буй хуулиудыг Цэц шууд өнөөгийн Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг хянах боломжгүй юм.

Үндсэн хуулийн цэцийн эрх хэмжээ, харьяалан шийдвэрлэх асуудлыг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсэг, Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13, 14 дүгээр зүйлээр тус тус зохицуулсан байна. Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуульд дээд хяналт тавих субъект болохын хувьд түүний хяналтын цар хүрээг Үндсэн хуулиар тогтоодог учир тус маргааныг хянан шийдвэрлэх нь Цэцийн харьяалан шийдвэрлэх асуудалд хамаарахгүй тул Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1, Жаран зургадугаар зүйлийн 1, Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчөөгүй гэж үзэж байна." гэжээ.

Зургаа. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц дээрх маргааныг 2020 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдөр Дунд суудлын хуралдаанаар хянан хэлэлцэж, 01 дүгээр дүгнэлтийг гаргасан болно. Уг дүгнэлтийн үндэслэл хэсэгт:

"1.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн." хэмээн хуульчилж Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэн эрхийг тодорхойлсон байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлал, үндсэн бүтцэд нийцүүлэн Үндсэн хуульт ёсыг хамгаалж, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих бүрэн эрхтэй.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн Тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл дагаж мөрдөж ирсэн бүх хуулийг мөнхүү Үндсэн хуульд харшлахгүй бол цаашид хүчин төгөлдөр дагаж мөрдөнө.", мөн зүйлийн 3 дахь хэсэгт "... Үндсэн хуульд харшилсан хууль болон эрх зүйн бүх акт, тэдгээрийн заалтыг хүчингүй болсонд тооцно.", 4 дэх хэсэгт "Хууль тогтоомжийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэн бүрэн шинэчлэх ажлыг 1996 онд багтаан хийж дуусгана." гэж тус тус заасан боловч Монгол Улсын Их Хурлын Тамгын газраас ирүүлсэн "Мэдээлэл хүргүүлэх тухай" албан бичигт Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхлэхээс өмнөх хугацаанд баталж, өнөөг хүртэл хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа 9 хууль байгаа талаар дурджээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн дагуу Үндсэн хуульд нийцүүлэх арга хэмжээг хууль тогтоогчийн зүгээс аваагүй, эсхүл Үндсэн хуульд нийцсэн гэж үзэж хэвээр үлдээсэн хууль тогтоомж, түүний хэм хэмжээг Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг хянан шийдвэрлэх хууль зүйн боломжгүй байна.

2.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж хуульчилсан нь Үндсэн хуулийн цэцийн эрх хэмжээг цаг хугацааны хүчин зүйлээр үндэслэлгүй хязгаарлаж, үндэсний эрх зүйн нэгдмэл орон зайг үгүйсгэсэн байна. Ийнхүү Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийн зохицуулалт нь Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тодорхойлсон Үндсэн хуулийн цэцийн Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналтыг тавих бүрэн эрхийг хязгаарласан байх тул Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1, Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг тус тус зөрчсөн гэж үзэх үндэслэлтэй байна.

3.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлд Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаан, түүнийг хянан шийдвэрлэх нийтлэг журмыг, Далдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх хугацааг тус тус тогтоосон байна. Иймд Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1 дэх заалт, Жаран зургадугаар зүйлийн 4, Далдугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийг тус тус зөрчсөн гэх үндэслэл тогтоогдохгүй байна.

4.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 3 дахь заалтад Үндсэн хуулийн цэцээс Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэхийг хянан шийдвэрлэх албан тушаалтныг нэрлэн заасан болохыг тэмдэглэх нь зүйтэй байна." гэсэн байна.

Дүгнэлтийн тогтоох хэсэгт:

"1.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заасныг тус тус зөрчсөн байна.

2.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн дагуу өөрийн санаачилгаар буюу Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын дээд шүүх, Улсын ерөнхий прокурорын хүсэлтээр хянан шийдвэрлэнэ.", Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1 дэх заалтад "хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх;", мөн зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж Үндсэн хуулийн цэц шийдвэр гаргавал зохих хууль, зарлиг, батламж, шийдвэр хүчингүй болно.", Далдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 1992 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдрийн 12 цаг буюу арван долдугаар жарны усан бичин жилийн хаврын тэргүүн хар барс сарын шинийн есний идрийн барилдлагаатай өлзийт сайн шар морин өдрийн морин цагаас эхлэн улс даяар дагаж мөрдөнө." гэж заасныг тус тус зөрчөөгүй байна.

3.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэснийг Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 32 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт заасны дагуу 2020 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдрөөс эхлэн түдгэлзүүлсүгэй. ..." гэсэн болно.

Долоо. Үндсэн хуулийн цэцийн дээрх дүгнэлтийг Улсын Их Хурал 2020 оны 4 дүгээр сарын 24-ний өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцээд 30 дугаар тогтоолыг гаргасан байна. Үүнд:

"1.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заасныг тус тус зөрчсөн байна гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдрийн 01 дүгээр дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзсүгэй." гэжээ.

Найм. Монгол Улсын Их Хурлын итгэмжилсэн төлөөлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн П.Сайнзориг Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хуралдаанд ирүүлсэн тайлбартаа:

"1992 оны 01 дүгээр сарын 13-ны өдөр баталсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн." хэмээн зааж, Үндсэн хуулийн цэцийн эрх зүйн үндэс, бүрэн эрхийг Үндсэн хуулиар тогтоосон билээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт Үндсэн хуулийн цэц нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн болохыг дурдаад, мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Цэцийн үйл ажиллагааны зарчим, арга хэлбэр, зохион байгуулалт, бүрэн эрхийг Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хуулиар тодорхойлно." гэж тусгасан. Өөрөөр хэлбэл, хууль тогтоогч Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийг Үндсэн хуулийн үзэл санааны үүднээс, түүнд заасан зохицуулалтын агуулга, зарчмын хүрээнд шийдвэрээ гаргана гэж үзсэн бөгөөд энэ хүрээнд Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж хуульчилсан.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Ардын Их Хурлаас 1992 оны 01 дүгээр сарын 16-ны өдөр баталсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хууль /БНМАУ-ын Үндсэн хуулиас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөхөд шилжих тухай/-ийн Тавдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Гагцхүү хуулиар зохицуулж байхаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан харилцааг тэр тухай шинэ хууль батлан гаргах хүртэл хугацаанд уул харилцааг зохицуулж ирсэн хууль, эрх зүйн бусад актын заалтаар зохицуулна. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хуулиудыг Улсын Бага Хурлаас тогтоосон хуваарийн дагуу 1993 онд багтаан батлан гаргана." гэж, мөн зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Хууль тогтоомжийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэн бүрэн шинэчлэх ажлыг 1996 онд багтаан хийж дуусгана." гэж хуульчилсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Улсын Их Хурал онцгой бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг хэрэгжүүлэхийн тулд нарийвчилсан зохицуулалт бүхий органик хууль батлан гаргах үүргийг хуулиар хүлээсэн бөгөөд Улсын Их Хурал Үндсэн хуульд заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө батлагдсан Монгол Улсын хууль тогтоомжийг шинэчлэн найруулах, хүчингүй болгох замаар Үндсэн хуулийн биелэлтийг хангах бүрэн боломжтой бөгөөд энэхүү үйл явц үргэлжилж байна. Үндсэн хуульчилсан дээрх асуудлыг Улсын Их Хурал органик хууль буюу Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт тодруулан хуульчилсан нь Үндсэн хуулийн заалтад халдсан хэрэг бус харин Үндсэн хуулиар Улсын Их Хурлын бүрэн эрхэд онцгойлон хамааруулсан асуудлын эрх зүйн хамгаалалтыг бэхжүүлэн тогтоосон. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийн цэц 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө батлагдсан хууль, бусад шийдвэрийг Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх талаар маргаан хянан шийдвэрлэх нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлд заасан Монгол Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн асуудалтай харшилдах нөхцөл бүрдэж байгаа юм.

Үндсэн хуулийн цэцийн гол үүрэг бол 1992 оноос хойш батлагдсан Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавьж, Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх маргааныг магадлан шийдвэрлэх, Үндсэн хуулийн суурь зарчмыг хамгаалах үүрэгтэй. Тодруулбал, 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд нь социализмын үзэл баримтлалыг эдийн засгийн болон улс төрийн чиг баримжаа болгож, нэг намыг улс төрийн тогтолцооны гол цөм болгож, түүний үзэл суртал, үйл хэргийг хамгаалан бэхжүүлж, ажилчин анги, түүний тэргүүний хэсэг нийгмийг удирдаж, хяналт тавьж, эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоох үйл явц намын хяналтад байж, түүний бодлого, үзэл суртал, хөтөлбөр нь эрх зүйн үндсэн эх сурвалж болж байсан. 1992 оноос өмнө батлагдсан хууль тогтоомж нь дээрх Үндсэн хуулиудын суурь үзэл баримтлалд нийцэж, түүний тулгуур зарчмыг дэлгэрүүлэн батлагдсан эрх зүйн баримт бичиг бөгөөд тэдгээр хууль тогтоомж нь өнөөгийн хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэх эрхэм зорилгыг хамгаалан баталгаажуулсан, ардчилсан ёсны зарчимд суурилсан 1992 оны Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлэх нь Үндсэн хуулийн цэц өөрөө Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйл, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 1, 2 дугаар зүйлийг тус тус зөрчих нөхцөл байдал үүсэхээр байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц нь өнөөгийн Үндсэн хуулийн үзэл санааны үүднээс, түүнд тусгагдсан зохицуулалтын агуулга, зарчмын хүрээнд шийдвэрээ гаргах нь хууль ёсных юм. Үндсэн хууль бол төрийн суурь, эрх зүйн хамгийн дээд хүчин чадалтай баримт бичиг. Энэ ч үүднээс Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуульд дээд хяналт тавих субъект болохын хувьд түүний хяналтын цар хүрээг Үндсэн хуулиар тогтоодог. Иймд Үндсэн хуулийн цэц 1992 оноос өмнө батлагдсан хууль, бусад шийдвэрийн маргааныг хянан шийдвэрлэх нь түүний харьяалан шийдвэрлэх асуудалд хамаарахгүй.

Иймд Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаprax, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэснийг зөрчөөгүй гэж үзэж байна." гэжээ.

Ес. Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хуралдаанд бэлтгэх хүрээнд дараах баримт бичиг, тайлбар, шийдвэртэй танилцаж, холбогдох эрх бүхий этгээдээс баримт, тайлбар, дүгнэлт гаргуулан авсан болно:

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Ардын Их Хурлын 1992.01.13-ны өдрийн хуралдааны протокол, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эх сурвалж XII, 2022;

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Бага Хурлын 1991.11.06-ны өдрийн хуралдааны протокол, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эх сурвалж III, 2022;

Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энх-Амгалангаас 2021 оны 5 дугаар сарын 21-ний өдрийн УИХ-03/3197 дугаар албан бичгээр ирүүлсэн тайлбар;

Монгол Улсын Их Хурлын Тамгын газраас 2020 оны 5 дугаар сарын 20-ны өдөр ирүүлсэн 15/585 дугаар албан бичиг, түүний хавсралт болох Монгол Улсын Их Хурлын 2020 оны 4 дүгээр сарын 21-ний өдрийн хуралдааны дэлгэрэнгүй тэмдэглэл, Улсын Их Хурлын 2020 оны 4 дүгээр сарын 24-ний өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдааны тэмдэглэл;

Монгол Улсын Их Хурлын Тамгын газраас 2024 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр ирүүлсэн ТГ-02/1514 дугаар албан бичиг, хавсралтын хамт;

Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайдын 2024 оны 10 дугаар сарын 14-ний өдөр ирүүлсэн 09/4937 дугаар албан бичиг, хавсралтын хамт;

Монгол Улсын дээд шүүхийн 2024 оны 4 дүгээр сарын 29-ний өдрийн 001/ХТ2024/0046 дугаар тогтоол;

Солонгосын Үндсэн хуулийн шүүх, Солонгосын Үндсэн хуулийн шүүхийн 20 жил, 2008 (Constitutional Court of Korea, Twenty Years of the Constitutional Court of Korea, 2008);

Венецийн комисс, Үндсэн хуулийн шүүхийн талаарх Венецийн комиссын санал, тайлан, судалгааны эмхэтгэл, 2022CDL-PI(2020) 004;

Г.Совд, "Далдугаар зүйл," Монгол Улсын Үндсэн хуулийн тайлбар, 2000;

Холбогдох Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүний тогтоол, албан бичиг, Үндсэн хуулийн цэцийн магадлал, дүгнэлт, тогтоол;

Холбогдох ном, сурах бичиг, эрдэм шинжилгээний бүтээл, илтгэл, өгүүлэл, судалгааны материал зэрэг.

ҮНДЭСЛЭЛ:

Монгол Улсын Их Хурал (цаашид "Улсын Их Хурал" гэх)-аас 1997 онд баталсан Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заажээ. Энэ зохицуулалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг, Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг тус тус зөрчсөн гэсэн 01 дүгээр дүгнэлтийг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц (цаашид "Үндсэн хуулийн цэц" гэх)-ийн дунд суудлын хуралдаанаас 2020 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдөр гаргажээ. Тус дүгнэлтийг Улсын Их Хурал мөн оны 4 дүгээр сарын 24-ний өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцээд, хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзэж 30 дугаар тогтоолыг гаргасан байна.

1.Үндсэн хуульт ёс: онол, Монголын жишээ

1.1.Үндсэн хуульт ёс нь ардчилсан Үндсэн хуулийн мөн чанар бөгөөд дэлхий нийтийн зарчим болж хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн ололтод тооцогдсон байдаг. Тухайлбал, төрийн эрх мэдлийг Үндсэн хуулиар хязгаарлах нь хүний үндсэн эрх, эрх чөлөө болон түүнтэй адилтгах эрх (нийтэд нь "үндсэн эрх" гэх)-ийг хамгаалах урьдач нөхцөл болж, төрийн байгууллага, албан тушаалтан энэ хязгаар дотор өөрт олгогдсон бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж, хуулийн өмнө хариуцлага хүлээнэ. Үндсэн хуулийн эрх зүйн онол, нийтлэг чиг хандлагаар үндсэн хуульт ёс нь Үндсэн хуулийн агуулга, эрх мэдлийн уг сурвалж, хэм хэмжээний эрэмбэ, хэрэгжүүлэх баталгаа гэсэн дөрвөн шинжээр тодорхойлогдоно:

1.1.1.Үндсэн хуулиар тухайн нийгмийнхээ хэв журам, тогтвортой байдлыг хангах үүднээс төрийн эрх мэдлийн ерөнхий бүтцийг тогтоогоод зогсохгүй үндсэн эрхийг хамгаалах, төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зэрэг суурь зарчмыг тусгаж хэрэгжүүлэх нь үндсэн хуульт ёсны агуулгын шаардлага болно.

Төрийн байгууллага, албан тушаалтан үндсэн эрхийг хүндэтгэх үүрэгтэй. Туйлын эрхээс бусад үндсэн эрхийг хязгаарлах тохиолдолд уул хязгаарлалт нь хуульд тодорхой заагдсан, тохирсон, шүүхийн хяналтад байх зэрэг нөхцөлийг хангахыг Үндсэн хуулиар шаарддаг тул эдгээр нөхцөлийн аль нэгийг хангаагүй бол тухайн хязгаарлалт үндсэн эрхийг зөрчсөн гэх үндэслэл болно. (Үндсэн хуулийн цэцийн 2024 оны 03 дугаар дүгнэлт) Төрийн эрх мэдэлд Үндсэн хуулиар тавьсан хязгаарлалтын хэрэгжилтийг хянах механизм бүрдүүлэхгүй бол үндсэн эрх хоосон амлалт болно. Иймд төрийн хийх ёстой ажлыг чиг үүргээр нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн гурван эрх мэдэлд хуваарилж, эдгээрийн хоорондын хяналт, тэнцлийг хангах замаар иргэн бүр үндсэн эрхээ баталгаатай эдлэх нөхцөлийг бүрдүүлдэг байна.

1.1.2.Үндсэн хууль нь үндсэн эрх, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт зэрэг суурь эрхэмж (үнэт зүйл)-ийг хамгаалдаг учраас түүнийг батлах эрх мэдэл нь ердийн хууль тогтоох эрх мэдлээс өндөр түвшинд хамаарах бөгөөд эдгээр хоёр эрх мэдэл нь уг сурвалжийн хувьд ялгаатай. Үндсэн хуулийг баталж, улс төрийн шинэ дэглэмийг буюу үндсэн хуульт байгууллыг тогтоох анхдагч эрх мэдэл нь ард түмний эрх мэдэл (constituent power буюу бүрэлдүүлэх эрх мэдэл) байдаг бол ийнхүү тогтоосон дэглэм дотор өдөр тутам хэрэгжүүлдэг үүсмэл эрх мэдэл нь ердийн эрх мэдэл (constituted power буюу бүрэлдүүлсэн эрх мэдэл)-д хамаарна.

Орчин үеийн үндсэн хуульт ёсны дагуу Үндсэн хууль нь ард түмнээс эхтэй. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болох ч тэрхүү нэмэлт, өөрчлөлтийг Үндсэн хуулийг баталсантай адил легитим шинжийг хангасан тусгай журмаар хэлэлцэж батлахаас гадна Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн байх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хууль батлах болон түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журам нь ардчилсан нийгмийн хамгийн суурь асуудлыг шийддэг учраас ердийн хууль батлах журмаас илүү өндөр шаардлага (өргөн бүрэлдэхүүнээр эсхүл олон үе шат, иргэдийн оролцоо, мэргэжлийн судалгаа, улс төрийн зөвшилцөлтэйгөөр ил тодоор хэлэлцэж илүү өндөр босгоор батлах зэрэг) хангах ёстой. Түүнчлэн ердийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлж нийтээр дагаж мөрдөх хуулийг боловсруулах, батлах, биелэлтэд нь хяналт тавихад иргэдийг оролцуулах, тэдгээрийн өмнө хариуцлага хүлээдэг байх шаардлагатай. Энэ утгаараа үндсэн хуульт ёс нь ардчилсан ёсыг бэхжүүлдэг байна.

1.1.3.Үндсэн хууль нь эрэмбийн хувьд тухайн улсын дотор үйлчилдэг хамгийн дээд хууль юм. Дээд хууль нь шинэ дэглэм тогтоох ард түмний эрх мэдлийг илэрхийлж, тэдгээрийн илүү дээд хүсэл зоригийг агуулдаг бол ердийн хууль нь парламентын болон сонгогчдын ердийн эрх мэдлийг илэрхийлж, тэдний тухайн цаг үеийн хүсэл зоригийг агуулдаг. Тэрхүү дээд хууль нь дээд хүчин чадалтай, заавал биелэх шинжтэй тулгуур хууль тул ердийн эрх мэдлийг хязгаарлаж, чиглүүлнэ. Иймээс хууль болон эрх зүйн акт нь Үндсэн хуульд нийцэж байхыг үндсэн хуульт ёс шаардана. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн алинаас нь ч гаргасан эрх зүйн акт Үндсэн хуулийг зөрчих ёсгүй.

Төрийн эрх мэдэл нь гагцхүү Үндсэн хуулиар тогтоосон хязгаарын дотор хэрэгжиж байгаа тохиолдолд хууль ёсных байна. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хууль нь төрөөс дээгүүр оршдог тул төрийн бүх байгууллага, албан тушаалтны шийдвэр, үйл ажиллагаа Үндсэн хуульд захирагдана. Иймээс хууль, бусад шийдвэр нь Үндсэн хуульд нийцсэн тохиолдолд л хүчин төгөлдөр гэж үзнэ.

1.1.4.Үндсэн хуулийг тунхаглал төдий болгохгүйн тулд түүнийг чандлан сахиулах баталгааг бүрдүүлэх нь зүй ёсны хэрэг. Тодруулбал, үндсэн хуульт ёс нь Үндсэн хуулиар төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах, хувь хүний үндсэн ​​эрхийг хүндэтгэх болон төрийн эрх мэдлийг хуваарилах байдалд хяналт тавьж, баталгаажуулах механизмыг шаардана. Үндсэн хууль нь эрх зүйн тогтолцооны хамгийн дээд хууль болохын хувьд хууль, эрх зүйн акт түүнд нийцсэн байх ёстой учраас үүний хэрэгжилтэд шүүхийн журмаар тавьдаг хяналтыг үндсэн хуулийн хяналт гэж нэрлэдэг. Энэ хяналт нь хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуультай зөрчилдөж буй эсэхийг хянан шийдвэрлэж, Үндсэн хуулийг зөрчсөн бол тухайн хууль, шийдвэрийг хүчингүй болгох, эсхүл хэрэглэхгүй байх шүүхийн эрх мэдэл юм.

Үндсэн хуулийн шүүх нь төрийн аль ч эрх мэдэлд хамаарах бүхий л байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагаа Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхэд хяналт тавих чиг үүрэгтэй. Энэ ч утгаараа "Үндсэн хуулийн шүүхийн гол үүрэг бол Үндсэн хуультай зөрчилдөж буй хуулийн заалтыг олж тогтоох, эдгээр заалтыг эрх зүйн тогтолцооноос хасах явдал юм." (Венецийн комисс, 2020, х. 160) Үндсэн хуульт ёс нь Үндсэн хуулийг төрийн эрх мэдлээс, түүний дотор хууль тогтоох эрх мэдлээс дээгүүрт тооцох, тэдгээрийг Үндсэн хуулиар хязгаарлах гэсэн утгатай учраас Үндсэн хуулийн биелэлтийг Үндсэн хуулийн шүүхийн журмаар хянах боломж олгож нийгмийг ард түмний тулгуур хуулийн хүрээнд нэгтгэх нөхцөлийг бүрдүүлнэ.

1.2.Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хууль (цаашид "Үндсэн хууль" гэх)-ийг боловсруулж батлахдаа эрх зүйт төрийг бий болгохыг зорьсон. Энэ зарчмыг Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт хууль дээдлэх ёс гэж нэр томьёогоор тусгасан байна. Хууль дээдлэх ёс нь эрх зүйн байдлыг дордуулсан Эрүүгийн хуулийг буцаан хэрэглэхийг хориглох, аливаа хууль эрх зүйн тодорхой байдлыг хангах, үндсэн эрхийн хязгаарлалт хууль ёсны зорилгодоо тохирсон байх, хараат бус, шударга шүүхийн хяналтад байх зэрэг зарчмыг төдийгүй хүний үндсэн эрхийг баталгаатай хангах, төрийн эрх мэдэл хуваарилах, аливаа хууль, эрх зүйн акт Үндсэн хуульд нийцсэн байх зэрэг үндсэн хуульт ёсны шаардлагыг багтаасан өргөн агуулгатай. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хууль нь Монгол Улсын дээд хууль болж, төр нь Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөж буй хэрээр эрх зүйт төрийн шинжийг илтгэх бөгөөд Үндсэн хуулиа дээдэлж байвал тэр нь үндсэн хуульт төр мөн.

Үндсэн хуульт ёс бол Монгол Улсын Үндсэн хуульд тусгалаа олсон, түүний салшгүй хэсэг болно. Үндсэн хуулийн цэцээс маргаан хянан шийдвэрлэхдээ уг зарчмыг удаа дараа хэрэглэсэн байна. (Үндсэн хуулийн цэцийн 2018 оны 10, 12, 15, 2019 оны 02, 2020 оны 01, 06 дугаар дүгнэлт) Тухайлбал, Үндсэн хуулийн цэцийн 2018 оны 15 дугаар дүгнэлтээр "Монгол Улсын Үндсэн хуулиар ардчилсан эрх зүйт төрийн зарчмыг үндэс болгон тогтоож, хүний болон иргэний эрх, эрх чөлөөний баталгаа, үндсэн хуульт ёсыг баталгаажуулан, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтыг тодорхойлсон. Хууль тогтоогчоос батлан гаргасан хууль тогтоомжийн биелэлтийг хангах, түүнийг хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага, бусад нийтийн захиргааны байгууллагын аливаа шийдвэр үйл ажиллагаа дээр дурдсан Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалд үндэслэсэн байхын зэрэгцээ, иргэний эрх, эрх чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчсөн байх учиргүй" гэж тайлбарласан. Түүнчлэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 06 дугаар дүгнэлтээр Үндсэн хуулийн түвшинд эрх хэмжээг нь тусгайлан заасан институтийн үйл ажиллагаа нь Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, үндсэн хуульт ёсыг хангахад чиглэгдэнэ гэж үзсэн байна.

1.2.1.Монгол Улсын Үндсэн хууль хүний үндсэн эрхийг хамгаалж, үүний тулд төрийн эрх мэдлийг хуваарилж уул эрх мэдэлд хязгаарлалт тогтоосон. Тодруулбал, нэг талаас Үндсэн хуульд хүн бүрийг адилхан хүн гэж хүлээн зөвшөөрч хүний нэр төрийг нь хүндэтгэхийг төрд үүрэгжүүлж, хүн хувьдаа эдлэх үндсэн эрхийг цогцоор нь баталгаажуулж, нөгөө талаас Үндсэн хуулиар парламентын засгийг сонгож төрийн эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдэлд хуваарилж, харилцан хяналт, тэнцлийг хангасан байна.

1.2.2.Үндсэн хуулийг батлах бүрэн эрх бүхий Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (цаашид "БНМАУ" гэх)-ын Ардын Их Хурлыг 1990 оны анхны ардчилсан сонгуулиар бүрдүүлсэн. Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулж хэлэлцэж батлахад нэг жил хагасын хугацаа зарцуулж, иргэдийн оролцоо, улс төрийн зөвшилцөл, мэргэжлийн санал, дүгнэлтийг хэд хэдэн үе шатаар тусгасан учраас БНМАУ-ын Ардын Их Хурал (цаашид "Ардын Их Хурал" гэх) нь ард түмний эрх мэдлийг хэрэгжүүлсэн гэж үзнэ. Үндсэн хуулийн оршилд "Монголын ард түмэн бид: ... -эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно. Үүний учир Монгол Улсын Үндсэн хуулийг даяар олноо зарлан тунхаглаж байна." гэж бичсэнээс энэ агуулга харагдана. Үндсэн хуулиар ердийн эрх мэдлийг хэн ямар хүрээнд хэрэгжүүлэхийг тогтоосон: хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд, гүйцэтгэх эрх мэдлийг Засгийн газар болон түүний харьяа байгууллагад хадгалуулсан бол шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлэх зэргээр зааж, үндсэн эрхийг дээдлэхийг төрийн бүх байгууллага, албан тушаалтанд үүрэгжүүлсэн.

1.2.3.Хууль, эрх зүйн бүх акт Үндсэн хуульд нийцсэн байхын ач холбогдлыг Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцэж байх үед онцолж байжээ. Жишээ нь БНМАУ-ын Бага Хурлын 1991 оны 11 дүгээр сарын 06-ны өдрийн чуулганы хуралдаанаар "гол зарчим бол Үндсэн хуультай харшилсан ямар ч хуулийг баримтлахгүй гэсэн зарчим байгаа. Энэ бол тулгуур ойлголт." гэжээ. (Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эх сурвалж III, 2022, х. 366) Тиймээс Үндсэн хуулийн Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заасан. Хууль, бусад шийдвэр, үйл ажиллагаа энэ заалтыг зөрчсөн гэсэн олон шийдвэрийг Үндсэн хуулийн цэц гаргасан. (Үндсэн хуулийн цэцийн 2000 оны 03, 2002 оны 03, 2007 оны 02, 08, 2010 оны 02, 04, 2018 оны 10, 2019 оны 02, 2020 оны 01, 12, 2021 оны 02 дугаар дүгнэлт, 2000 оны 02, 2002 оны 03, 2007 оны 02, 2010 оны 02, 2018 оны 03, 2019 оны 03, 2021 оны 01, 2022 оны 02 дугаар тогтоол зэрэг) Жишээлбэл Үндсэн хуулийн цэцийн 2002 оны 03 дугаар дүгнэлтээр "Аливаа хууль Үндсэн хуульд харшлахгүй байх нь Үндсэн хуулийн чухал шаардлага, зарчим" болохыг тэмдэглэсэн байна.

1.2.4.Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн." гэж тодорхойлсон бол Жаран зургадугаар зүйлд Үндсэн хуулийн цэц хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх, албан тушаалтан Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх эсхүл түүнийг огцруулах, эгүүлэн татах үндэслэл байгаа эсэх маргаантай асуудлыг хянан шийдвэрлэхээр зохицуулсан байна. Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтээр "Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлал, үндсэн бүтцэд нийцүүлэн Үндсэн хуульт ёсыг хамгаалж, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих бүрэн эрхтэй." болохыг онцлон дурджээ.

Төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлж буй аль ч байгууллага, албан тушаалтан Үндсэн хуулийг зөрчих ёсгүй тул Үндсэн хуулийн цэц тэдгээрийн шийдвэр, үйл ажиллагаа Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх маргааныг өөрийн бүрэн эрхийн хүрээнд хянан шийдвэрлэж, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болдог. Иймээс 1992 оны Үндсэн хууль нь Үндсэн хуулиа дээдэлж шүүхийн хяналт, хамгаалалтад авсан учраас түүний хэв маяг ардчилсан Үндсэн хууль болохыг харуулна.

2.Үндсэн хуулийн цэцийн хяналтын хүрээ

2.1.Үндсэн хуульд нийцсэн байх зарчим нь эрх зүйн бүх актад үйлчилнэ. Тухайн актыг ямар байгууллага, албан тушаалтан гаргасан эсхүл хэм хэмжээ нь ямар төрөлд хамаарахаас үл хамаарч Үндсэн хуульд бүрнээ нийцэх учиртай. Үндсэн хууль бол хууль зүйн хамгийн дээд хүчин чадалтай учраас түүнийг хэрэгжүүлэх арга хэрэгслийн хувьд нэгдмэл, цогц, бусад бүх эрх зүйн хэм хэмжээнээс дээгүүр байна.

2.2.Үндсэн хуульд нийцсэн байх зарчим нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр цаг хугацаа, орон зайгаар хязгаарлагдахгүй үйлчилнэ. Хууль, бусад шийдвэр нь хүчин төгөлдөр үйлчилж буй тохиолдолд Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө эсхүл дараа батлагдсан эсэхээс үл хамааран Үндсэн хуульд нийцсэн байх ёстой бөгөөд үүний баталгааг хангахын тулд үндсэн хуулийн хяналт хэрэгжих шаардлагатай. Үндсэн хуульд нийцээгүй хууль, бусад шийдвэр байх ёсгүй тул тэдгээрийг Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг шүүхийн журмаар тогтоох, нийцээгүй хэм хэмжээг хүчингүй болгох боломжийг хаах ёсгүй.

2.3.Улсын Их Хурлаас 1997 онд баталсан Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан нь Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх хүрээг цаг хугацааны хүчин зүйлээр хязгаарласан байна. Ийнхүү хязгаарласнаар Үндсэн хуулийн цэц 1992 оны Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө батлагдсан хууль, эрх зүйн актыг өөрийн бүрэн эрхийн хүрээнд Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг хянан шийдвэрлэх боломжгүй болжээ. Тухайлбал, 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан хууль тогтоомж Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх асуудлаар маргаан үүсгэхээс удаа дараа татгалзахад дээрх хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийг удирдлага болгожээ. (Үндсэн хуулийн цэцийн 1998 оны 52, 2007 оны 97, 2015 оны 125, 2019 оны 55, 56, 57 дугаартай гишүүний тогтоол, 2015 оны 3/490 дугаартай албан бичиг, 2019 оны 19, 20 дугаартай магадлал зэрэг)

2.4.Улсын Их Хурлын Тамгын газраас 2024 онд ирүүлсэн ТГ-02/1514 дугаар албан бичгийн Хавсралт 1-д зааснаар Үндсэн хуулийг бүх нийтээр дагаж мөрдсөн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө батлагдсан 9 хууль өнөөг хүртэл хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа бөгөөд 1990 оноос 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдөр хүртэл БНМАУ-ын Бага Хурлын 119 тогтоол батлагдсан байна. Түүнчлэн Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайдын 2024 оны 09/4937 дугаар албан бичгээр ирүүлсэн жагсаалтад бичсэнээр 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө Монгол Улсын соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон 106 олон улсын олон талт гэрээ хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Иймд эдгээр 9 хууль, 119 тогтоол нь Монгол Улсын хууль тогтоомж, 106 гэрээ нь Монгол Улсын олон улсын гэрээ мөн байхад тэдгээр нь Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг үндсэн хуулийн хяналтын журмаар тогтоох боломжгүй нөхцөл үүссэн байна.

2.5.Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтэд Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь "Үндсэн хуулийн цэцийн эрх хэмжээг цаг хугацааны хүчин зүйлээр үндэслэлгүй хязгаарлаж, үндэсний эрх зүйн нэгдмэл орон зайг үгүйсгэсэн" гэж үзсэн нь үндэслэлтэй байна. Учир нь 1992 оны Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан хууль тогтоомж болон харьяаллын хүрээнд хамаарах маргаан бүхий бусад асуудлыг Үндсэн хуулийн цэц хянан шийдвэрлэхгүй тохиолдолд Үндсэн хуульд нийцээгүй хууль, бусад шийдвэр хүчин төгөлдөр үйлчлэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан хууль, бусад шийдвэр нь 1992 оны Үндсэн хуулийн хяналтын гадуур үлдэж, тусдаа дэг журам үүсгэхээр байна. Үүний үр дүнд 1992 оны Үндсэн хуулийн дэг журам болон түүнээс гадуурх дэг журам бий болж, Монгол Улсын үндэсний эрх зүйн нэгдмэл орон зай эвдэгдэнэ. Үндсэн хуулийн Хоёрдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байна." гэж заасан нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр зөвхөн засаг захиргааны нэгжид хуваагдах (Үндсэн хуулийн Хоёрдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг, Тавин долдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг)-ыг хэлэхээс гадна Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хүчин төгөлдөр үйлчилж буй бүхий л хууль, шийдвэр, үйл ажиллагаа нэг Үндсэн хууль (дээд хууль буюу 1992 оны Үндсэн хууль)-д бүрнээ нийцэх утгатай.

2.6.Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хүчин төгөлдөр үйлчилж буй аливаа хууль, бусад шийдвэр хэзээ батлагдсан бэ гэдгээс үл хамааран Үндсэн хуульд нийцэх, үүний биелэлтэд Үндсэн хуулийн цэц бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хяналт тавих нь Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал юм. Үндсэн хуулийн Жаран дөрөв, Жаран зургадугаар зүйлийн дагуу Үндсэн хуулийн цэц нь өөрийн бүрэн эрхийн хүрээнд хамаарах хууль, бусад шийдвэр хэзээ батлагдсанаас үл хамааран Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх тухай маргааныг хянан шийдвэрлэхээр байна.

1992 оны Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцэж байх үед аливаа хууль, шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх асуудал нь үндсэн хуулийн хяналтад байна гэж үзсэн. Тухайлбал, БНМАУ-ын Бага Хурлын 1991 оны 11 дүгээр сарын 06-ны өдрийн чуулганы хуралдаанаар "Үндсэн хуультай харшилсан ямар ч хуулийг баримтлахгүй гэсэн зарчим ... маргаан гарах учраас Үндсэн хуулийн шүүх ажилламаар байгаа юм." гэж тэмдэглэсэн байна. (Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эх сурвалж III, 2022, х. 366) Түүнчлэн Ардын Их Хурлын 1992 оны 01 дүгээр сарын 13-ны өдрийн хуралдаанаар "Үндсэн хуулийн цэцийг шинэ Үндсэн хуулийн дагуу нэн даруй байгуулан ажиллуулах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. ... Эрх зүйн салбарт хийх шинэчлэлийн чухал салбар нь Үндсэн хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээнд нийцэж байгаа эсэхийг хянан тодорхойлж, шаардлагатай арга хэмжээ авах явдал юм." гэж онцолжээ. (Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эх сурвалж XII, 2022, х. 646)

Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцэж Ардын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэн Улсын Бага Хурал 1992 оны 5 дугаар сарын 08-ны өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийг батлахдаа Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэхийг Үндсэн хуулийн цэцэд хориглоогүй байжээ. Иймээс Үндсэн хуулийн цэц энэ төрлийн маргааныг харьяалан шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй байсан бөгөөд энэ нь олон улсын сайн туршлагад нийцнэ.

2.7.Үндсэн хуулийн процессын эрх зүйн дагнасан судалгаанаас үзэхэд Үндсэн хуулийг батлахаас өмнөх үеийн хууль, эрх зүйн акт Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг Үндсэн хуулийн шүүхээс хянах нь ардчилсан, эрх зүйт төртэй улсуудын хувьд сайн туршлагад тооцогддог. Тухайлбал, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын хувьд Үндсэн хуулийн шүүх нь Үндсэн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг дагаж мөрдөхөөс өмнөх хууль тогтоомж Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг хянаж хэд хэдэн шийдвэр гаргасан байна. (Солонгосын Үндсэн хуулийн шүүх, 2008, х. 214, 340, 347, 349)

Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс (цаашид "ХБНГУ" гэх)-ын Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө батлагдсан эрх зүйн акт Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэхийг хийсвэр болон тодорхой хяналтын журмаар илүү өргөн хүрээнд хянах боломжтой. Нэг талаас, ХБНГУ-д Холбооны болон аль нэг муж улсын Засгийн газар эсхүл Бундестагийн гишүүдийн гуравны нэгээс доошгүй нь Холбооны Үндсэн хуулийн шүүхэд хүсэлт гаргаж хандсанаар хэм хэмжээний хийсвэр хяналт хэрэгждэг. Энэ хүрээнд ХБНГУ-д Үндсэн хууль батлагдахаас өмнө гарсан эрх зүйн акт тухайн Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэхийг хийсвэр хяналтын журмаар шийдвэрлэх бололцоотой байна гэжээ. Нөгөө талаас, аль ч шатны шүүх нь хэрэглэж буй хуулиа Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхэд эргэлзвэл тухайн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлж, Үндсэн хуулийн шүүхэд хандаж энэ эргэлзээгээ шийдвэрлүүлэх боломжтой бөгөөд үүнийг хэм хэмжээний тодорхой хяналт гэж нэрлэдэг. Гэтэл ХБНГУ-д Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болохоос өмнө гарсан хууль, эрх зүйн актыг Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг шийдвэрлэх бүрэн эрхийг ердийн шүүхэд өгсөн ажээ. Тодруулбал, Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болохоос өмнө гарсан хууль болон эрх зүйн бусад акт Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг тодорхой хяналтын хүрээнд ердийн шүүх өөрөө хянах бүрэн эрхтэй бөгөөд Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж үзвэл шийдвэр гаргахдаа тухайн актыг хэрэглэхгүй байх боломжтой гэж холбогдох бүтээлд тусгасан байна.

Монгол Улсын нэгэн адил эрх зүйн социалист бүлд хамаарч байсан бусад улсад Үндсэн хуулийн шүүх нь шинээр батлагдсан Үндсэн хуультайгаа нэгэн зэрэг үүссэн ч Үндсэн хууль нь хүчин төгөлдөр болохоос өмнө гарсан хууль болон эрх зүйн бусад акт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлэдэг. Тухайлбал, хуучин эрх зүйн актыг хянахгүй байх нь өмнөх үеийнхээ эрх зүйг хяналтаас гадуур үлдээнэ гэсэн үг учраас эдгээр улсын Үндсэн хуулийн шүүхийн ихэнх нь Үндсэн хууль батлагдахаас өмнө гарсан актыг ч мөн ялгаагүй хянадаг болохыг судлаачид тэмдэглэсэн байна.

3.Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрийн өмнөх жишиг

3.1.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хууль батлагдах хүртэл буюу 1992 оноос 1997 оны 5 дугаар сарын 01-ний өдөр хүртэл Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан ч хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх хоёр маргааныг харьяалан шийдвэрлэжээ.

3.2.Үндсэн хуулийн цэцийн 1993 оны 02 дугаар дүгнэлтээр "БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1990 оны 99 дүгээр зарлигаар батлагдсан "хамт олны хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлэх дүрмийн" 5, 6, 12 дугаар зүйлд тусгагдсан хөндлөнгийн шүүхтэй холбоотой заалтууд, мөн дүрмийн 9 дүгээр зүйлийн ажил хаяхыг хориглосон субъектүүдийг Монгол Улс нэгдэн орсон Олон улсын гэрээ, хэлэлцээрээс хэт өргөтгөсөн, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлд /хуучин нэрээр/ хөдөлмөрийн хамтын маргааныг шийдвэрлэх эрх хэмжээ олгосон заалтууд нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 2, 3, 47 дугаар зүйлтэй харшилж байгаа тул Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралтын хуулийн 5 дугаар зүйлийн 3-т зааснаар хүчингүй болох ёстой байжээ. Харин эдгээр заалтуудыг холбогдох эрх бүхий байгууллагууд үйл ажиллагаандаа одоо болтол хэрэглэж, удирдлага болгосоор байгааг харгалзан Монгол Улсын Их Хурал Үндсэн хууль зөрчсөн дээрх заалтуудыг тухайлан хүчингүй болгох нь зүйтэй гэсэн дүгнэлтийг оруулж байна." гэжээ. Улсын Их Хурлын 1993 оны 33 дугаар тогтоолоор энэхүү дүгнэлтийг хүлээж авах боломжгүй гэж үзсэн тул Үндсэн хуулийн цэцийн бүх гишүүдийн хуралдаанаар "Хамт олны хөдөлмөрийн маргаан шийдвэрлэх дүрэм"-ийн 5, 6, 12 дугаар зүйлийн хөндлөнгийн шүүхтэй холбоотой заалтууд, 9 дүгээр зүйлийн "Батлан хамгаалах, улсын аюулгүй байдлыг хангах нийгмийн хэв журам сахиулах үүрэг бүхий … байгууллагад ажил хаяхыг хориглоно" гэснээс бусад хэсгийг Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсэг, Дөчин долдугаар зүйлтэй нийцэхгүй байна гэж үзээд тус тус хүчингүй болгожээ. (Үндсэн хуулийн цэцийн 1993 оны 03 дугаар тогтоол)

3.3.БНМАУ-ын Засгийн газрын 1991 оны 6 дугаар сарын 07-ны өдрийн 169 дүгээр тогтоолын 2 дугаар хавсралтаар баталсан "Үйлдвэрийн газрын хувьчлах эд хөрөнгийн үнэлгээний журам"-ын 4 дүгээр бүлгийн 12 дахь хэсгийн "... БНМАУ-ын Засгийн газрын Өмч хувьчлалын комиссын шийдвэр эцсийн болно", мөн тогтоолын 5 дугаар хавсралтаар баталсан "Дуудлагын худалдааг зохион байгуулж явуулах нийтлэг журам"-ын 6 дугаар бүлгийн 17 дахь хэсгийн "... БНМАУ-ын Засгийн газрын Өмч хувьчлалын комиссын шийдвэр эцсийн болно" гэсэн заалтууд нь Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 14 дэх заалтад "иргэн Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах эрхтэй ...", Дөчин долдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ.", мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Ямар ч нөхцөлд хуулиас гадуур шүүх байгуулах, шүүх эрх мэдлийг өөр байгууллага эрхлэн хэрэгжүүлэхийг хориглоно." гэснийг тус тус зөрчсөн байна гэсэн 1994 оны 08 дугаар дүгнэлтийг Үндсэн хуулийн цэцээс Улсын Их Хуралд оруулжээ. Улсын Их Хурлын 1994 оны 89 дүгээр тогтоолоор энэхүү дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрсөн байна.

3.4.Улсын Их Хурлаас 1997 оны 5 дугаар сарын 01-ний өдөр Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийг баталснаас хойш ч Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэн эрхийг цаг хугацаагаар хязгаарлаагүй жишиг байжээ. Тодруулбал, Үндсэн хуулийн цэцийн 1997 оны 6 дугаар сарын 25-ны өдрийн 05 дугаар дүгнэлтээр БНМАУ-ын Бага Хурлаас 1991 оны 01 дүгээр сарын 24-ний өдөр буюу Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө баталсан Монгол Улсын Хөдөлмөрийн хуулийн 20 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 2, 4 дэх заалт Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг зөрчсөн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэж байсан бөгөөд Улсын Их Хурлын 1997 оны 10 дугаар сарын 23-ны өдрийн 82 дугаар тогтоолоор энэхүү дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрчээ.

3.5.Дээрх гурван маргааныг хянан шийдвэрлэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрээс үзэхэд 1992 оны Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчлэхээс өмнө гарсан хууль, бусад шийдвэр нь уг Үндсэн хуульд нийцээгүй байхыг үгүйсгэх аргагүй байна. Иймд Үндсэн хуулийн цэц ардчилсан Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө батлагдсан ч хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль, бусад шийдвэрийг тухайн Үндсэн хуульд нийцэж буй эсэхийг хянан шийдвэрлэх үндэслэлтэй байна.

4.Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хууль ба Үндсэн хуулийн цэцийн хяналт

4.1.Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө БНМАУ-ын хэмжээнд үйлчилж байсан хууль болон эрх зүйн бусад актын бүхэл бүтэн тогтолцоо байсан бөгөөд эдгээр актыг нэг өдөр, цагт бүгдийг хүчингүй болговол нийгмийн амьдрал эрх зүйн зохицуулалтгүй болох аюултай байсан гэж тухайн үед үзэж байжээ. (Г.Совд, 2000, х. 270) Иймээс тэдгээр хуучин актыг Үндсэн хуульд нийцүүлэн шинэчлэх шаардлага зүй ёсоор үүссэн. Өөрөөр хэлбэл, шинэ Үндсэн хуулийг дагаж мөрдсөн үеэс эхлээд түүнд харшилсан хуучин актыг хүчингүй болгох, түүнд харшлахгүй бол цаашид хүчин төгөлдөр дагаж мөрдөх хэрэгтэй болсон тул Ардын Их Хурлаас 1992 оны 01 дүгээр сарын 16-ны өдөр БНМАУ-ын Үндсэн хуулиас Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөхөд шилжих тухай буюу Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хууль (цаашид "Хавсралт хууль" гэх)-ийг баталжээ.

4.2.Хавсралт хуулийн Тавдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Гагцхүү хуулиар зохицуулж байхаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан харилцааг тэр тухай шинэ хууль батлан гаргах хүртэл хугацаанд уул харилцааг зохицуулж ирсэн хууль, эрх зүйн бусад актын заалтаар зохицуулна. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хуулиудыг Улсын Бага Хурлаас тогтоосон хуваарийн дагуу 1993 онд багтаан батлан гаргана.", мөн зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Хууль тогтоомжийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэн бүрэн шинэчлэх ажлыг 1996 онд багтаан хийж дуусгана." гэж тус тус заасан.

Улсын Их Хурлын итгэмжилсэн төлөөлөгчөөс Үндсэн хуулийн цэцэд ирүүлсэн тайлбарт Хавсралт хуулийн дээрх хоёр заалтыг дурдаж, "... Улсын Их Хурал онцгой бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг хэрэгжүүлэхийн тулд нарийвчилсан зохицуулалт бүхий органик хууль батлан гаргах үүргийг хуулиар хүлээсэн бөгөөд Улсын Их Хурал Үндсэн хуульд заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө батлагдсан Монгол Улсын хууль тогтоомжийг шинэчлэн найруулах, хүчингүй болгох замаар Үндсэн хуулийн биелэлтийг хангах бүрэн боломжтой бөгөөд энэхүү үйл явц үргэлжилж байна. Үндсэн хуульчилсан дээрх асуудлыг Улсын Их Хурал органик хууль буюу Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт тодруулан хуульчилсан нь Үндсэн хуулийн заалтад халдсан хэрэг бус харин Үндсэн хуулиар Улсын Их Хурлын бүрэн эрхэд онцгойлон хамааруулсан асуудлын эрх зүйн хамгаалалтыг бэхжүүлэн тогтоосон." гэсэн нь үндэслэлгүй байна.

4.3.Хавсралт хуулийн Тавдугаар зүйлийн 2, 4 дэх хэсгийн дагуу Улсын Их Хурал Үндсэн хуульд заасан хуулийг 1993 онд багтаан батлан гаргах, хууль тогтоомжийг Үндсэн хуульд нийцүүлэн бүрэн шинэчлэх ажлыг 1996 онд багтаан хийж дуусгах үүрэг хүлээсэн байна. Улсын Их Хурлын энэ үүрэг нь тэдгээр хууль тогтоомж Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг Үндсэн хуулийн цэцээс хянан шийдвэрлэхэд саад болохгүй. Тодруулбал, Үндсэн хуулийн Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн дагуу хууль, бусад шийдвэр, үйл ажиллагаа Үндсэн хуульд бүрнээ нийцсэн байх бөгөөд эдгээрээс Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн Жаран дөрөв, Жаран зургадугаар зүйлд заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хамаарах асуудлаар маргаан үүсгэх, хянан шийдвэрлэхээр тодорхой зохицуулсан. Хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн ерөнхий зохицуулалтыг хэрэглэхдээ тухайн дагаж мөрдөх гэж буй хуулийн илэрхий заалтыг шууд үгүйсгэж болохгүй. Иймд Хавсралт хуульд хууль тогтоогчийн үүргийг тусгайлан заасан нь Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө гарсан бөгөөд хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэх талаарх Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэн эрхийг үгүйсгэх үндэслэл болохгүй.

4.4.Үндсэн хуулийн Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн дагуу аливаа хүчин төгөлдөр хууль, олон улсын гэрээ, эрх зүйн акт Үндсэн хуульд бүрнээ нийцсэн байна. Энэ зарчмыг хангах үүднээс Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл дагаж мөрдөж ирсэн хууль, олон улсын гэрээг мөнхүү Үндсэн хуульд харшлахгүй гэж үзвэл дагаж мөрдөх үүргийг төрийн бүх байгууллага, албан тушаалтан хүлээх, харин харшилбал хүчингүйд тооцох буюу Үндсэн хуульд нийцүүлэх нарийвчилсан зохицуулалтыг Хавсралт хуульд тусгасан.

Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл дагаж мөрдөж ирсэн бүх хуулийг мөнхүү Үндсэн хуульд харшлахгүй бол цаашид хүчин төгөлдөр дагаж мөрдөх, харин Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн мөнхүү Үндсэн хуульд харшилсан хууль болон эрх зүйн бүх акт, тэдгээрийн заалтыг хүчингүй болсонд тооцохоор тус тус заажээ. (Хавсралт хуулийн Тавдугаар зүйлийн 1, 3 дахь хэсэг) Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл дагаж мөрдөж ирсэн хууль Үндсэн хуульд харшилсан бол Улсын Их Хурал тухайн хуулийг хүчингүй болсонд тооцох бөгөөд энэ тухай саналаа иргэд, бусад байгууллага хууль санаачлагчид уламжлах эрхтэй. (Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1 дэх заалт, Хорин зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг) Түүнчлэн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн эрх зүйн бусад актыг Үндсэн хуульд харшилсан бол холбогдох эрх бүхий этгээд хүчингүй болсонд тооцохоор байна.

Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл даган мөрдөж ирсэн бөгөөд мөнхүү Үндсэн хуульд харшлахгүй БНМАУ-ын олон улсын гэрээг Монгол Улс цаашид нэгэн адил дагаж мөрдөх, харин олон улсын гэрээ буюу түүний заалт Үндсэн хуульд харшилбал тэдгээрийг Үндсэн хуульд нийцүүлэх асуудлыг олон улсын нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчим, тухайн гэрээнд заасан болзол, журмын дагуу 199З онд багтаан шийдвэрлэхээр зохицуулсан. (Хавсралт хуулийн Зургадугаар зүйлийн 1, 3 дахь хэсэг)

Хавсралт хуулийн Долдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт "Монгол Улсын Үндсэн хуульд тодорхойлсон хүний эрхийг дордуулсан заалт бүхий БНМАУ-ын хууль болон олон улсын гэрээ, тэдгээрийн заалтыг мөнхүү Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсноос хойш хэрэглэхийг хориглоно. ..." гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, БНМАУ-ын хууль болон олон улсын гэрээ, тэдгээрийн заалт Үндсэн хуульд тодорхойлсон хүний эрхийг дордуулсан гэж үзвэл шүүх эсхүл бусад байгууллага түүнийг хэрэглэхгүй байна.

4.5.Хавсралт хуулийн дагуу хууль, олон улсын гэрээ, эрх зүйн акт Үндсэн хуульд харшлаагүй, хүний эрхийг дордуулаагүй байх ёстой бөгөөд энэ талаар маргавал түүнийг Үндсэн хуулийн Жаран дөрөв, Жаран зургадугаар зүйлд заасны дагуу Үндсэн хуулийн цэц харьяалан шийдвэрлэхээр байна. Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэл буюу 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө дагаж мөрдөж ирсэн БНМАУ-ын хууль, олон улсын гэрээ, эрх зүйн акт Үндсэн хуульд харшилсан эсэх, мөн хууль болон олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд тодорхойлсон хүний эрхийг дордуулсан эсэх талаар маргах боломжийг үгүйсгэх аргагүй юм. Ийм асуудлаар иргэд өргөдөл, мэдээлэл, эсхүл эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтнаас хүсэлт гаргавал Үндсэн хуулийн цэцээс өөрийн бүрэн эрхийн хүрээнд маргаан үүсгэж хянан шийдвэрлэх боломжтой байх нь үндсэн хуульт ёсонд нийцнэ. Энэ нь хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэх бүрэн эрх Үндсэн хуулийн дагуу Улсын Их Хуралд бус, Үндсэн хуулийн цэцэд хадгалагдаж байгаатай уялдана.

Үндсэн хуулийн хяналтыг улс төрийн байгууллагад бус, бие даасан, хараат бус шүүх эрх мэдлийн байгууллагад тусгайлан өгсөн нь 1992 оны Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлал мөн. Учир нь Үндсэн хуулийн цэц нь иргэдийн өргөдөл, мэдээлэл, эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтны хүсэлтийн дагуу Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг шүүхийн журмаар хянан шийдвэрлэх, ингэхдээ Үндсэн хуулийг мэргэжлийн үүднээс хэрэглэж, үүнийхээ үндэслэлийг бичсэний үндсэн дээр тухайн маргааныг эцэслэн шийдвэрлэж, заавал биелэгдэх, эцсийн шийдвэр гаргана. Үндсэн хуулийг зөрчсөн маргааныг шүүхийн журмаар эцэслэн шийдвэрлэдэг, бие даасан, төвийг сахисан ийм байгууллага байхгүй бол Үндсэн хууль нь дээд хууль мөн атлаа тунхаглалын шинжтэй баримт бичиг болж хувирахад хүргэнэ гэж хууль зүйн шинжлэх ухаанд үздэг байна.

5.Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлт ба түүнийг хүлээн зөвшөөрөөгүй тухай Улсын Их Хурлын тогтоолын үндэслэл

5.1.Улсын Их Хурал Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзэж 2020 оны 30 дугаар тогтоол гаргахдаа ийнхүү үзсэн үндэслэлээ тусгаагүй байна. Иймээс Улсын Их Хурлаас Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзсэн үндэслэлээ Үндсэн хуулийн цэцэд ирүүлэх шаардлагатай талаар Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүний 2024 оны 2/347 дугаар албан бичгээр мэдэгдсэн боловч Улсын Их Хурлын итгэмжилсэн төлөөлөгчөөс Үндсэн хуулийн цэцэд ирүүлсэн тайлбарт "Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй буюу Улсын Их Хурлын "Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтийн тухай" 2020 оны 30 дугаар тогтоолыг Улсын Их Хурлын үйл ажиллагааг нарийвчлан зохицуулж байгаа хуулиуд болох Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.1 дэх хэсэг, Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн "Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцэх журам" гэсэн 84 дүгээр зүйлд заасны дагуу хэлэлцэн баталсан ба бүтцийн хувьд Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн "Тогтоолын төслийн бүтэц" гэсэн 36 дугаар зүйлд заасан Улсын Их Хурлын тогтоолын бүтцийн талаарх нийтлэг зохицуулалтын хүрээнд хамаарч байгаа болно." гэжээ.

5.2.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 36 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт "Цэцийн дүгнэлтийг Улсын Их Хурал хүлээн зөвшөөрөөгүй тогтоол гаргасан бол түүний үндэслэлийг Цэц бүрэн бүрэлдэхүүнтэй хуралдаанаар маргааныг эхнээс нь дахин хэлэлцэж, Улсын Их Хурал дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй үндэслэл зөв болох нь нотлогдвол өмнөх дүгнэлтээ хүчингүй болгох, хэрэв үндэслэл нь батлагдахгүй бол Улсын Их Хурлын тогтоолыг хүчингүй болгож тогтоол гаргана." гэж заасан. Иймд Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзсэн Улсын Их Хурлын мөн оны 30 дугаар тогтоолд заасан үндэслэлийг Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хуралдаанаар хянан хэлэлцэхээр байсан боловч ийм үндэслэл уг 30 дугаар тогтоолд бичигдээгүй байна.

Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанаар маргаантай асуудлыг бүх талаас нь бүрэн дүүрэн судалж, холбогдох нотлох баримтыг бүрдүүлэн үнэлж, үндэслэл бүхий дүгнэлт гаргах бөгөөд Улсын Их Хурал уг дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүйн улмаас маргааныг дахин хянах тохиолдолд ийнхүү хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэсэн үндэслэлийг Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хуралдаанаар магадалж, эцэслэн шийдвэрлэнэ. Иймд Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй тухай Улсын Их Хурлын шийдвэрт энэ тухай үндэслэл нь бичигдсэн байх ёстой.

5.3.Улсын Их Хурлын 2021 оны 5 дугаар сарын 06-ны өдрийн 41 дүгээр тогтоолд Үндсэн хуулийн цэцийн мөн оны 03 дугаар дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэж үзсэн үндэслэлээ дэлгэрэнгүй тусгасан жишиг байна. Үүний нэгэн адил Улсын Их Хурал цаашид Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй тухай тогтоолдоо энэ тухай үндэслэлээ заавал бичих шаардлагатай. Үүнтэй холбогдуулан Улсын Их Хурал Үндсэн хуулийн цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцэх журмыг боловсронгуй болгох нь зүйтэй байна.

6.Нэгтгэн дүгнэхэд

6.1.Үндсэн хуульт ёс нь хууль дээдлэх зарчим (эрх зүйт төр)-ын шаардлагын нэг бөгөөд Үндсэн хуульт ардчилсан улсыг тодорхойлогч шинж юм. Монголын ард түмний эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх зорилго бүхий Ардын Их Хурлыг ардчилсан сонгуулиар байгуулж, Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээрх хамгийн дээд хүчин чадалтай хууль буюу 1992 оны Үндсэн хуулийг ард түмний бүрэн эрхт байдлыг хангасан журмаар хэлэлцэж баталсан. Үндсэн хууль нь дээд хууль болох хувьдаа ердийн хууль, бусад шийдвэр, үйл ажиллагааг өөртөө нийцсэн байхыг шаардах бөгөөд иргэний үндсэн эрхийг хамгаалж, төрийн эрх мэдэл хуваарилж, хяналт тэнцлийг хангах замаар төрийн эрх мэдэлд хязгаарлалт тогтоодог. Үндсэн хуулийн Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт хууль, бусад шийдвэр, үйл ажиллагаа Үндсэн хуульд бүрнээ нийцсэн байхаар заасан нь үндсэн хуульт ёсыг хэрэгжүүлэх нөхцөл мөн. Харин Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг хянан шийдвэрлэх замаар энэ нөхцөлийг Үндсэн хуулийн цэц хангаж, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болохоор Үндсэн хуулийн Жаран дөрөв, Жаран зургадугаар зүйлд заажээ.

6.2.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан нь Үндсэн хуулийн цэцийн маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны хүрээг цаг хугацааны хүчин зүйлээр явцууруулсан байна. Энэ зохицуулалтын дагуу 1992 оны Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө батлагдсан хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг Үндсэн хуулийн цэцээс хянан шийдвэрлэх боломжгүй болгосон байгаа нь Үндсэн хуульд нийцэхгүй эсхүл үндсэн эрхийг дордуулсан хууль, бусад шийдвэр, олон улсын гэрээ Үндсэн хуулийн хяналтаас гадуур хүчин төгөлдөр үйлчилсээр байх нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Үндсэн хуулийн хяналтын хүрээг ийнхүү хумьснаар Үндсэн хуулийн дээд хууль байх шинж, Үндсэн хуулийн Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн Үндсэн хуульд нийцсэн байх зарчмыг алдагдуулах хууль зүйн үр дагаврыг бий болгожээ. Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө гарсан ч хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх маргааныг Үндсэн хуулийн цэц хянан шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй байх үзэл баримтлалыг Үндсэн хууль тогтоогч баримталсан нь Үндсэн хуулийн бичвэр, Хавсралт хуулийн агуулга, Ардын Их Хурлын болон Улсын Бага хурлын хуралдааны тэмдэглэл, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн анхны зохицуулалт, Үндсэн хуулийн цэцийн өмнөх шийдвэр зэргээр тогтоогдож байна.

6.3.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсгээр Үндсэн хуулийн цэцийн хяналтын цар хүрээг 1992 оны Үндсэн хуулийг дагаж мөрдсөн цаг хугацаагаар хязгаарласан нь үндсэн хуульт ёстой зөрчилдөж байна. Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө гарсан ч хүчин төгөлдөр хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг Үндсэн хуулийн цэц хянахгүй байх хууль зүйн хязгаарлалт тогтоосон нь түүний бүрэн эрхийг хязгаарлаад зогсохгүй иргэд болон эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан Үндсэн хуулийн цэцэд хандах боломжид цаг хугацааны хориглолт тавьсан байна. Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай маргааныг иргэдийн өргөдөл, мэдээллийн дагуу өөрийн санаачилгаар буюу Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын дээд шүүх, Улсын ерөнхий прокурорын хүсэлтээр хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан.

6.4.Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт дурдсан хууль, бусад шийдвэр төдийгүй Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө гарсан адилтгах хууль, бусад шийдвэр (Үндсэн хуулийн цэцийн 1993 оны 02, 1994 оны 08, 1997 оны 05 дугаар дүгнэлт, 1993 оны 03 дугаар тогтоолд хянасан шиг БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлиг, БНМАУ-ын Бага Хурлаас баталсан хууль, БНМАУ-ын Засгийн газрын тогтоол зэрэг) хүчин төгөлдөр үйлчилж буй тохиолдолд тэдгээрийг Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх асуудал нь хэзээ батлагдсан эсэхээс үл хамааран Үндсэн хуулийн цэцийн хяналтад байна. Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчлэхээс өмнө гарсан хууль, бусад шийдвэр, үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ Үндсэн хуулийн Жаран дөрөв, Жаран зургадугаар зүйлээр олгосон бүрэн эрхийн хүрээнээс халихгүй болохыг тэмдэглэж байна. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1 дэх заалтын дагуу Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө гарсан ч хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль, бусад шийдвэр, Монгол Улсын олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх маргааныг өргөдөл, мэдээлэл, хүсэлтээр хянан шийдвэрлэнэ. Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 4 дэх заалтад заасан албан тушаалтан бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж байхдаа явуулсан үйл ажиллагааныхаа улмаас огцруулах эсхүл эгүүлэн татах үндэслэл байгаа эсэх асуудал хянагдах ч тухайн албан тушаалтны бүрэн эрх нь дуусгавар болсон бол ийм маргааныг хянан шийдвэрлэхгүй. Үүний нэгэн адил Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнөх албан тушаалтны бүрэн эрх дуусгавар болсон учраас тэдгээрийн үйл ажиллагаатай холбогдуулан огцруулах, эгүүлэн татах үндэслэл байгаа эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэхгүй, харин тэдгээр албан тушаалтны гаргасан шийдвэр нь эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоож, хүчин төгөлдөр үйлчилж буй тохиолдолд түүнийг Үндсэн хуульд нийцсэн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэх боломжтой. (Үндсэн хуулийн Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 3 дахь заалт)

6.5.Үндсэн хуулийн Жаран долдугаар зүйл болон холбогдох хуульд зааснаар Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр хүчин төгөлдөр болсноос хойш үйлчлэх ерөнхий зарчимтай. Нийтлэг байдлаар Үндсэн хуулийн шүүхийн шийдвэр нь заавал мөрдөгдөх шинжтэй тул зарчмын хувьд тус шийдвэр нь гарсан цагаасаа хойш (ex nunc буюу одооноос эхлээд) үйлчлэх үр дагавартай. Үндсэн эрхийн маргааныг хянан шийдвэрлэхээс бусад тохиолдолд Үндсэн хуульд нийцэхгүй аливаа хууль нь түүнийг хүчингүй болгох хүртэл үйлчлэлтэй хэвээр байсан гэж үзвэл тухайн хуулийг Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж тогтоосон Үндсэн хуулийн шүүхийн шийдвэр нь гарсан цагаасаа хойш үйлчилнэ. (Венецийн комисс, 2020, догол 44, 63)

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 22 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Үндсэн хуульд нийцээгүй хууль, зарлиг, Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын олон улсын гэрээ, сонгуулийн төв байгууллагын шийдвэр, түүнчлэн өмнөх шийдвэрээ Цэц хүчингүй болгосон нь тэрхүү хууль, зарлиг, шийдвэр, гэрээний улмаас учирсан хор хохирол болон бусад үр дагаврын асуудлыг шийдвэрлэх шууд үндэслэл болохгүй. Гагцхүү Эрүүгийн хууль, эсхүл Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлагыг хөнгөрүүлэх үндэслэл тогтоогдсон бол Цэцийн шийдвэрийг баримтлан хэргийг зохих хууль тогтоомжийн дагуу дахин хянаж болно." гэж Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр буцаж үйлчлэх хүрээг тодорхойлсон байна. Энэ хүрээнд Эрүүгийн хууль эсхүл Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлагыг хөнгөрүүлэхэд Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр буцаж үйлчлэх (ex tunc буюу анхнаасаа), бусад тохиолдолд уг шийдвэр гарсан цагаасаа хойш үйлчлэхээр байна. Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрийн үр дагавартай холбоотой хэрэг, маргааныг Улсын дээд шүүх хянан шийдвэрлэхдээ Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 22 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг ийм агуулгаар хэрэглэснийг тэмдэглэх нь зүйтэй. (Улсын дээд шүүхийн 2024 оны 4 дүгээр сарын 29-ний өдрийн 001/ХТ2024/0046 дугаар тогтоол) Иймд Үндсэн хуулийн цэцийн тус тогтоолын дагуу Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийг хүчингүй болгосны улмаас Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс өмнө гарсан хууль, бусад шийдвэр Үндсэн хуульд нийцээгүй болохыг тогтоосон тохиолдолд Үндсэн хуулийн цэцийн энэ тухай шийдвэр гарсан цагаас хойш тэрхүү хууль, бусад шийдвэр нь хүчингүйд тооцогдоно.

6.6.Иймээс Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг нь Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заасныг тус тус зөрчсөн байна гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлт үндэслэлтэй байх тул дээрх хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийг хүчингүй болгох нь зүйтэй байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйл, Жаран зургадугаар зүйлийн 3, 4 дэх хэсэг, Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 2, 32 дугаар зүйлийн 2, 36 дугаар зүйлийн 3, 4 дэх хэсгийг удирдлага болгон

МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛИЙН НЭРИЙН ӨМНӨӨС ТОГТООХ нь:

1.Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Цэц зөвхөн Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болж үйлчилсэн 1992 оны 2 дугаар сарын 12-ны өдрөөс хойш гарсан хууль тогтоомж болон албан тушаалтны үйл ажиллагаатай холбогдсон маргааныг хянан шийдвэрлэнэ." гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн.", Далдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино." гэж заасныг зөрчсөн байх тул хүчингүй болгосугай.

2.Монгол Улсын Их Хурлын 2020 оны 4 дүгээр сарын 24-ний өдрийн "Үндсэн хуулийн цэцийн 2020 оны 01 дүгээр дүгнэлтийн тухай" 30 дугаар тогтоолыг хүчингүй болсонд тооцсугай.

3.Энэхүү тогтоол эцсийн шийдвэр тул гармагцаа хүчин төгөлдөр болохыг дурдсугай.

ДАРГАЛАГЧ Г.БАЯСГАЛАН

ГИШҮҮД

Ж.ЭРДЭНЭБУЛГАН

Д.ГАНГАБААТАР

Л.ӨЛЗИЙСАЙХАН

О.МӨНХСАЙХАН

Э.ЭНХТУЯА

Ц.ЦОЛМОН

Б.БОЛДБААТАР

Р.БАТРАГЧАА