1

МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЦЭЦИЙН ДҮГНЭЛТ

2025 оны 05 дугаар сарын 16-ны өдөр

Дугаар 05

Улаанбаатар хот

Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсэг

Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэсэн тухай

Үндсэн хуулийн цэцийн хуралдааны танхим 13.30 цаг

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц (цаашид "Үндсэн хуулийн цэц" гэх)-ийн дунд суудлын хуралдааныг Үндсэн хуулийн цэцийн дарга Г.Баясгалан даргалж, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн Ж.Эрдэнэбулган, Д.Гангабаатар /илтгэгч/, Л.Өлзийсайхан, Б.Болдбаатар нарын бүрэлдэхүүнтэй, хуралдааны нарийн бичгийн даргаар Б.Эрдэнэбаярыг оролцуулан Үндсэн хуулийн цэцийн хуралдааны танхимд нээлттэй хийв.

Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанд мэдээлэл гаргагч иргэн П.Эрхэмбаяр, Э.Эрдэнэцэцэг болон мэргэжилтнээр Татварын ерөнхий газрын дарга Ч.Чимидсүрэн, Сангийн яамны Татварын бодлогын газрын дарга Б.Тэлмүүн нар оролцлоо. Тус хуралдаанд мэдээлэл гаргагч иргэн Ч.Лодойсамбуу, Т.Түвшинжаргал нар оролцоогүй бөгөөд биечлэн оролцох хүсэлт ирүүлээгүй болно.

Монгол Улсын Их Хурлын итгэмжилсэн төлөөлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Жавхлан хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар хуралдаанд оролцох боломжгүй болсон тул эзгүйд нь маргааныг хянан шийдвэрлэхийг зөвшөөрч байгаа тухай албан бичиг ирүүлсэн байна.

Энэхүү хуралдаанаар Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсгийг "Энэ хуулийн 14, 18 дугаар зүйлд заасны дагуу тухайн жилийн орлогыг тодорхойлоход 0-120 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 10 хувиар, 120 000 001-180 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 12 000 000 төгрөг дээр 120 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 15 хувиар, 180 000 000 төгрөгөөс дээш албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 21 000 000 төгрөг дээр 180 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 20 хувиар нэмж тооцон албан татвар ногдуулна." гэж өөрчлөн найруулсан нь Монгол Улсын Үндсэн хууль (цаашид "Үндсэн хууль" гэх)-ийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.", Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна.", Аравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ.", 3 дахь хэсэгт "Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ.", Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.", 2 дахь хэсэгт "Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна." гэж заасныг тус тус зөрчсөн эсэх маргааныг хянан хэлэлцэв.

Нэг. Монгол Улсын иргэн Т.Түвшинжаргал Үндсэн хуулийн цэцэд хандан гаргасан мэдээлэлдээ:

"Монгол Улсын Их Хурлаас 2022 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдрийн хуулиар Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, тус хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсгийг "Энэ хуулийн 14, 18 дугаар зүйлд заасны дагуу тухайн жилийн орлогыг тодорхойлоход 0-120 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 10 хувиар, 120 000 001-180 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 12 000 000 төгрөг дээр 120 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 15 хувиар, 180 000 000 төгрөгөөс дээш албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 21 000 000 төгрөг дээр 180 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 20 хувиар нэмж тооцон албан татвар ногдуулна." гэж өөрчлөн найруулсан нь Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.", Аравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ.", 3 дахь хэсэгт "Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ.", Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.", 2 дахь хэсэгт "Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна." гэж тус тус заасныг зөрчиж байна.

Үндсэн хуульдаа заасан үйл ажиллагааныхаа үндсэн зарчмуудыг төр нь баримтлахгүйгээр уг хуулийн дээр дурдсан заалтад өөрчлөлт оруулж, иргэдээ олсон орлогоор нь ялгаварлан гадуурхаж, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдлыг хангах төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчмуудыг ноцтойгоор зөрчиж байна. Түүнчлэн Монгол Улс нэгдэн орж, соёрхон баталсан Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 2 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, 26 дугаар зүйл болон Хүний эрхийн Түгээмэл Тунхаглалын 1, 7 дугаар зүйлд бүх хүмүүст хуулиар ижил хамгаалуулах эрхийг олгоод зогсохгүй, хуулиар ялгаварлан гадуурхахаас хамгаалах талаар тайлбарласан байна. Мөн Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүний эрхийн хорооны 1989 оны 18 дугаар Ерөнхий зөвлөмжийн 1 дэх заалтад "үл ялгаварлан гадуурхах, хуулийн өмнө эрх тэгш байх болон аливаа ялгаварлан гадуурхалтгүй ижил хэмжээний хуулийн хамгаалалтад байх нь хүний эрхийг хамгаалах суурь ба ерөнхий зарчим юм." гэж заасан. Гэтэл орлогоор нь шууд ялгаварлан гадуурхаж, ялгавартай байдлаар татвар ногдуулж, хүнийг хөрөнгө чинээгээр ялгаварлан гадуурхаж, алагчилж, Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсгийг зөрчсөн байна.

Мөн Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсэгт татварыг ялгавартай байдлаар ногдуулах талаар өөрчлөлт оруулж байгаа нь хүн бүр хуулийн өмнө эрх тэгш байх боломжийг хясан боогдуулж, Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчсөн гэж үзэх үндэслэлтэй. Илүү өндөр цалин, орлого олсон тохиолдолд өндөр татвар төлөхөөр хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа нь хүнийг хөрөнгө чинээгээр нь ялгаварлан гадуурхаад зогсохгүй цалин хөлс авах эрхийг хөндөж, Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийг зөрчсөн байна.

Хувь хүний орлогын албан татварын 2022 оны нэгтгэсэн тайлангаас харахад цалин, түүнтэй адилтгах орлого олсон иргэдийн 0.1 хувь буюу 10 сая төгрөгөөс дээш цалинтай иргэн 1300 орчим байна. Хувь хэмжээний цаана асар олон чанарын үзүүлэлтүүд байдаг. Тийм учраас өндөр орлоготой хэсэг бүлэгт шаталсан татвар ногдуулах нь эдийн засгийн өсөлтийг хойш татах нөхцөл байдал үүсэх үү, эсхүл өндөр орлоготой иргэдийн хийх, бүтээх явцад сөрөг нөлөөлөх үү гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Монгол Улсын инфляц 12 дугаар сарын байдлаар 13.2 хувьд хүрсэн бөгөөд эдийн засгийн байдал хүнд байхад хувь хүний орлогын албан татварыг ялгаатай байдлаар тогтоож, Үндсэн хуулийн холбогдох заалтуудыг ноцтойгоор зөрчсөн энэхүү хуулийн өөрчлөлт бидний амьдралд сөргөөр нөлөөлөх нь тодорхой байна. Дээрх хуулийн өөрчлөлт нь 1300 хүнд хамаарахаар байгаа нь тэрхүү 10 сая төгрөгөөс дээш орлого олж буй иргэдийн хувьд шударга бус, ялгаварлан гадуурхаж байна. Тус иргэдийн хувьд Монгол Улсынхаа хөгжил цэцэглэлтэд өөрсдийн хувь нэмрээ тодорхой хэмжээгээр оруулахаар хичээнгүйлэн ажиллаж байхад хууль тогтоогч Үндсэн хуулиа зөрчиж зөвхөн 1300 иргэнд үйлчлэх хууль баталж байгаа нь Монгол Улсынхаа хөгжлийг хойш татсан, шударга бус шийдвэр байна.

Иймд Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсэг Үндсэн хуулийн холбогдох заалтуудыг зөрчсөн эсэх талаар маргаан үүсгэн хянан шийдвэрлэж өгнө үү." гэжээ.

Хоёр. Монгол Улсын иргэн П.Эрхэмбаяр, Ч.Лодойсамбуу нар Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж ирүүлсэн мэдээлэл, нэмэлт тайлбартаа:

"Монгол Улсын Их Хурлаас 2022 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдрийн хуулиар Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, тус хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсгийг өөрчлөн найруулсан. Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд оруулсан тус өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.", мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. ..." гэж тус тус заасныг зөрчиж байна.

Хүний эрхийн Түгээмэл Тунхаглалын 7 дугаар зүйл, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 26 дугаар зүйл, Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсэгт заасныг зөрчиж, зах зээлийн чөлөөт эдийн засагтай нийгэмд илүү хөдөлмөрлөж, илүү орлого олж буй иргэнд өндөр татвар төлөх үүрэг хүлээлгэж, алагчилж байна.

Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулиар дараах орлогод албан татвар ногддог. Үүнд 1.цалин, хөдөлмөрийн хөлс, шагнал, урамшуулал болон тэдгээртэй адилтгах хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого; 2.үйл ажиллагааны орлого; 3.хөрөнгийн орлого; 4.хөрөнгө борлуулсан, шилжүүлсний орлого; 5.шууд бус орлого; 6.бусад орлого хамаарна. Маргаан бүхий хуулийн зохицуулалтаар зөвхөн цалин, хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах орлого болон шууд бус орлогын дүнд шаталсан татвар тогтоож, бусад нэр төрлүүд өөрчлөлтгүй байгаа нь Үндсэн хуулийн Оршил хэсгийн "... хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж ...", Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн "Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.", Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн "Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.", мөн зүйлийн 2 дахь хэсгийн "Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, ... хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, ... үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. ..." гэсэн зохицуулалт зөрчигдөх нөхцөл байдлыг үүсгэж байна.

Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.3.3 дахь заалтад заасан хөрөнгийн орлого болох ногдол ашгийн орлого, хүүгийн орлого зэрэг их хэмжээний орлого олдог нэр төрөлд шатлалгүй жигд 10 хувиар албан татвар ногдуулж байна. Гэтэл цалингийн орлогоо үнэн зөв мэдүүлдэг татвар төлөгч 10 сая төгрөгөөс дээш орлогоосоо 15 хувийн албан татвар төлөхөөр, харин томоохон бизнес эрхлэгч хэдэн тэрбум төгрөгийн ногдол ашгийн орлогоосоо 10 хувийн албан татвар, банкны хадгаламжаас өндөр өгөөж хүртэж буй их хадгаламжтай иргэн хэдэн тэрбум төгрөгийн хадгаламжийн хүүгийн орлогоосоо 15 биш 10 хувийн албан татвар төлөхөөр байгаа нь шударга бус байна.

Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулиар жилийн 300 сая төгрөг буюу сарын 25 сая төгрөгийн татвар ногдох орлоготой хуулийн этгээд 1 хувиар албан татвар төлөх эрхтэй байна. Мөн Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 22 дугаар зүйлийн 22.1 дэх хэсэгт заасны дагуу жилийн 1.5 тэрбум төгрөг буюу сарын 125 сая төгрөг хүртэлх татвар ногдох орлоготой аж ахуйн нэгжийн албан татварыг 90 хувиар хөнгөлж, татвар төлөгч төлсөн татварын 90 хувийг буцаан авах эрхтэй буюу татвар ногдуулах орлогын 1 хувиар албан татвар төлж байна. Хуулийн этгээдийн хувь эзэмшлийг 1-2 иргэн эзэмшиж буй аж ахуйн нэгжүүд маш олон бөгөөд Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн шатлалаас зугтан аж ахуйн нэгжийн хэлбэрт шилжин, дээрх хуулийн хөнгөлөлтийг эдлэх боломжтой байна.

Иймд Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн дээрх зохицуулалт Үндсэн хуулийн дээрх заалтуудыг зөрчиж буй эсэхийг хянаж өгнө үү." гэсэн байна.

Гурав. Монгол Улсын иргэн Э.Эрдэнэцэцэг Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж ирүүлсэн мэдээлэлдээ:

"Монгол Улсын Их Хурлаас Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд 2022 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, тус хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсгийг өөрчлөн найруулсан байх ба энэхүү өөрчлөлт нь 2023 оны 01 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлсэн байна. Уг өөрчлөлтөөр хувь хүний орлогын албан татварын хувь хэмжээ нь прогрессив буюу өсөн нэмэгдүүлэх шатлал бүхий тогтолцоонд шилжсэн. Үүнд:

Тус тогтолцоонд шилжүүлснээр хөдөлмөр эрхлэлтийн буюу цалин хөлсний орлого олдог хэсэгт татварын ялгаатай хувь хэмжээг бий болгосон. Ингэснээр улс орон, байгууллага, гэр бүлийнхээ төлөө өөрийн чөлөөт цагийг үгүй болгон хөдөлмөрлөж, ахиу орлого олсон иргэдэд татварын өндөр ачаалал үзүүлсэн нь иргэдийг олсон орлогын хэмжээгээр нь ялгаварлах, тэгш бус байдал бий болгох, алагчлах явдлыг тус тус бий болгосны зэрэгцээ иргэдийн хөдөлмөрлөх идэвхийг бууруулах үр дагавартай юм.

Өсөн нэмэгдүүлэх буюу прогрессив татвар бол татвар ногдуулах орлого өсөхөд хувь хэмжээ нь дагаж өсөн нэмэгддэг. Өсөн нэмэгдүүлэх татварт татвар ногдуулах олон хувь хэмжээтэй шаталсан татварууд хамаарна. Энэ нь татварын суурь өсөх тусам татвар ногдох хувь хэмжээ нь өсөх буюу ахиу орлоготой нь их татвар төлөх, бага орлоготой нь бага татвар төлөх тухай ойлголт юм. Эдийн засгийн онолын үүднээс авч үзвэл, орлогын пропорциональ татварыг эдийн засгийг автоматаар тогтворжуулагч гэж үздэг. Харин өсөн нэмэгдүүлэх татвар бол эдийн засгийн өсөлтийн үед өсөлтийг нэмэгдүүлэх, уналтын үед уналтыг түргэтгэж хурдасгадаг. Нийлүүлэлтийн эдийн засгийн онолыг баримтлагчид хөдөлмөрийг урамшуулахын тулд орлогод ногдох татварын хязгаарт хувь хэмжээг хорогдуулах нь зүйтэй гэж үздэг.

Татварын шаталсан хувь хэмжээтэй улс орнуудад АНУ, Норвеги, Япон, Хятад, Швейцар, Их Британи, Энэтхэг зэрэг улс хамаарах бол хувь хүний орлогын албан татварыг Арабын Нэгдсэн Эмират Улс, Бахрейн, Бермуда, Брунэй зэрэг улс авдаггүй. Үүнээс дүгнэвэл өндөр хөгжилтэй, эдийн засгийн хувьд бүрэн бие даасан, инфляцыг хянаж чаддаг, хүн ам олонтой, чинээлэг иргэдийн давхарга бүхий улсууд (Норвеги, Япон, Австрали, Хятад, Энэтхэг, Австри, Бельги зэрэг) өсөн нэмэгдүүлэх татварыг нэвтрүүлсэн байна. Харин манай улс шиг улс орнууд шаталсан татварын системийг хүлээж аваагүй байх бөгөөд ийнхүү шилжих эсэхийг шийдэхдээ иргэдийн амьжиргааг бодитойгоор судалж, энэ төрлийн татварын орлого нийт татварын орлогын хэдэн хувийг бүрдүүлдэг зэргийг нухацтай авч үздэг байна. Мөн тухайн нийгмийн амьжиргааны түвшинг тодорхойлохоос гадна гэр бүлийн амьжиргаанд нөлөөлөх байдлыг харгалзан үздэг нийтлэг жишиг байдаг. Жишээ нь, өндөр хөгжилтэй Франц Улсад бүх ангиллын татваруудын нийлбэрээс татварын хөнгөлөлтүүдийг хассаны дараа шаталсан татварын хувийг тооцдог. Мөн гэр бүлийн байдлаас хамаарч нийт орлогыг хувааж олон хүүхэдтэй байх тусмаа бага татвар төлөх зохицуулалттай байна.

Монгол Улсын хувьд иргэдийн цалин хөлсний орлого нэмэгдээгүй, бүхий л бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөлттэй, төрөөс татвар төлөгчдөд үйлчилгээ үзүүлдэггүй, зөвхөн хууль зүйн хариуцлагаар далайлган, тооцоо судалгаа хийлгүй татварыг шууд нэмж байгаа нь шударга ёсонд нийцэхгүйн зэрэгцээ олон түмний дургүйцлийг хүргэх, иргэд татвараас зайлсхийх буюу эргээд л далд эдийн засгийн хэлбэрт шилжихээр байна. Мөн Монгол Улсын төр хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого буюу цалингаас бусад төрлийн хувь хүний олж байгаа орлогоос татвар авах механизмаа бүрэн ажиллуулахгүй байна. Хэрэв орлогыг тэгшитгэх бодлого барьж, ялгаатай татвар авахаар бол хувь хүний олж байгаа бусад бүх төрлийн орлогоос шатлалаар татвар авах ёстой. Хувь хүний орлогын татварыг цэгцлэх, сайжруулах, орлогыг нэмэгдүүлэх өөр олон боломж байсаар байхад татвараа тогтмол, бодитоор төлж ирсэн иргэдээ нэмж торгож байгаа нь тэгш бус байдлыг дэвэргэж байна.

Улсын тусгаар тогтнолын нэг бүрэлдэхүүн хэсэг, анхдагч үзэл санаа нь хувь хүний хичээл зүтгэл, хөдөлмөрийн үр дүнд хуримтлуулан бий болгосон орлого буюу хувийн өмч юм. Иргэд хууль ёсоор олсон орлогоосоо гэр бүл, садан төрөл, байгууллага, хамт олноо өнгөрсөн бүх цаг хугацаанд дэмжсээр ирсэн нь нотолшгүй үнэн юм. Мөн иргэд шударгаар хөдөлмөрлөж олсон орлогоосоо илүүчилж бусдынхаа төлөө зориулах нь хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийн үзэл санаанд бүрнээ нийцнэ. Харин үзэл санаа, хүсэл тэмүүллийг хясан боогдуулж, хөдөлмөрлөх тусам илүү татвар авч нийгмийн нэг давхаргад насан туршид хадах бодлого бол Үндсэн хуулийн Оршил хэсэгт "улсынхаа тусгаар тогтнол ...-г бататган бэхжүүлж, ... хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно. ..." гэж даяар олноо зарлан тунхагласан Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, үүнд нийцэн үйлчилж байх хууль тогтоомжийн зарчмыг агуулсан зохицуулалтад үл нийцнэ. Иргэн нь ядуу, ажил хөдөлмөрийг урамшиж, баярлаж биш, айж эмээж хийдэг нийгэм бүхий улс орон эдийн засгийн хувьд тусгаар тогтнож хэзээ ч чадахгүй юм.

Хууль тогтоогч шударга ёсны зарчимд нийцсэн хууль батлахын тулд өсөн нэмэгдүүлэх татвар тус улсын нийгэм, эдийн засаг, иргэдийн амьдралд эерэг нөлөө үзүүлэх зөв зүйтэй зүйл мөн эсэхийг нарийвчлан судлан тогтоох ёстой. Татварын төрөл, хувь хэмжээг шинээр бий болгохдоо зөвхөн хөдөлмөр эрхлэгчдийн цалин хөлсөнд хамааруулж, харин ногдол ашиг зэрэг хөрөнгийн ихээхэн орлого олдог хэсэгт хамааруулаагүй нь ялгаварлалыг бий болгож, Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "... шударга ёс, ... хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн." гэж заасныг зөрчсөн байна.

Дэлхийн улс орнуудын эдийн засагт инфляц, цар тахал, дайн, ажилгүйдэл зэрэг хүчин зүйлс дангаар болон хавсран нөлөөлөх болсон тул өсөн нэмэгдүүлэх татвар авдаг улс орнууд ард иргэдийнхээ татварын ачааллыг бууруулах замаар хөдөлмөрлөх сонирхол, эрмэлзлэлийг нь дэмжиж, улмаар улс орныхоо эдийн засгийг хамгаалах бодлого баримталж байна. Гэтэл манай улс идэвхтэй, бүтээлч ажилладаг цөөн тооны хүмүүстээ зориулсан өсөн нэмэгдүүлэх татварыг жилийн эцэст хэрхэн тооцож авах процессгүйгээр хуульчлах замаар хөдөлмөрлөх сонирхол, идэвхийг бууруулах, ажлын байрыг цөөлөх, хэд хэдэн ажил олгогчоос цалин хөлсний орлого олсон ажилтны хувьд жилийн эцэст татварын дарамтад орох нөхцөлийг бүрдүүлсэн хуулийг баталсан. Энэ бодлогыг аль ч тохиолдолд Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийн зохицуулалтад нийцсэн гэж үзэхгүй бөгөөд үр дагавар нь үндэсний эдийн засгийг сулруулах, чинээлэг, дундаж давхаргад багтаж орохын тулд хөдөлмөрлөх идэвхийг унтраах, цалин хөлсөө зээл, өглөг, авлага, бэлэг гэх мэт бодит харилцаанд үл таарах нөхцөлд хөрвүүлэх замаар далд эдийн засгийг дэмжих цаашилбал, хууль хяналтын байгууллагын ачааллыг эрс нэмэгдүүлэхээр байна.

Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцод зааснаар аливаа улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүйг дотоодын хууль тогтоомжийг эш үндэс болгож тайлбарладаггүй зарчимтай. Монгол Улс ялгаварлахыг эрс буруушааж хориглосон зарчимтай олон улсын гэрээнүүдэд нэгдэн орсон тул тэдгээр гэрээ, хэлэлцээр нь Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасны дагуу дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчлэх бөгөөд ийнхүү үйлчлэхдээ дотоодын хууль тогтоомжоос хууль зүйн хувьд давуу хүчинтэй байдаг. Үүний нотолгоо нь Татварын ерөнхий хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2.2 дахь хэсэгт "Монгол Улсын олон улсын гэрээнд татварын хууль тогтоомжоос өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө." гэж заасан. Монгол Улс нь хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсыг эрхэмлэн дээдэлдэг ардчилсан улсын хувьд олон улсын эрх зүйн зарчмыг хүлээн зөвшөөрсөн боловч маргаан бүхий хуулийн зохицуулалтаар өсөн нэмэгдүүлэх татварын нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа Хүний эрхийн Түгээмэл Тунхаглалын 2, 7 дугаар зүйл, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 2 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг, 26 дугаар зүйлд заасан зарчмыг үгүйсгэж, Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийг зөрчсөн байна.

Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна." гэж зааж энэхүү үндсэн эрхийг олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээгээр бататган бэхжүүлсэн. Тухайлбал, Хүний эрхийн Түгээмэл Тунхаглалд "Хүн бүр төрөхөөсөө эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхийнхээ хувьд адил тэгш байна. ..." гэж заасан. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 26 дугаар зүйлд мөн дээрх эрхийг тунхагласан байдаг. Гэтэл олон төрлийн эх үүсвэрээс орлого олдог иргэдийн зөвхөн цалин хөлсний орлогыг цоордон авч ихээхэн хэмжээний татвар ногдуулж, ногдол ашгийн зэрэг хөрөнгийн өндөр орлого олдог улс төрийн голдуу бизнесийн хүрээний хүмүүсийг энэ татвар төлөхөөс чөлөөлж үлдээсэн нь эрх тэгш байдлыг хангасан гэж тайлбарлах ямар ч үндэслэгээг бүрдүүлэхгүй байна.

Хууль тодорхой хувь хүн, байгууллага, нийгмийн аль нэг бүлгийг онцлохгүйгээр бүгдэд хамаатай нийтлэг нөхцөлийг хуульчлах, ингэхдээ зөв шударга, алагчлалгүй үйлчилж, хэрэгжүүлэх нөхцөлийг хангахын тулд шударга процессжуулах, ёс, техник, зарчим тогтсоноор аль нэг этгээдэд давуу байдал үүсгэсэн, эсхүл шударга бусаар эрх зүйн байдлыг дордуулсан захиалгат хууль батлагдах үүд хаалга хаагдана.

Хүнийг хөрөнгө чинээгээр нь ялгаварлахгүйгээр хүндэтгэн хангах талаарх Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр хүлээн зөвшөөрсөн үүргээ зөрчиж, хүнийг олсон орлогоор нь ялгаварлаж, илүү орлого олсон хүнээс илүү татвар авахаар тогтоож буй нь Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 2 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг болон Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Хүнийг ... хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, ... боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. ..." гэж заасан зарчимд нийцэхгүй юм.

Шударгаар олж авсан хөдлөх, үл хөдлөх эд хөрөнгийг эзэмших, өмчлөх гэдэг нь тэдгээрийг өөрийн мэдэлд байлгаж, ашигт чанар үр шимийг шууд болон шууд бусаар хүртэх боломжийг эзэмших, улмаар тухайн эд юмсын хувь заяаг хууль зүйн хувьд шийдвэрлэх буюу өөрийн үзэмжээр арилжих, бэлэглэх, өв залгамжлуулах (захиран, зарцуулах) зэрэг боломжтой байдлаар илэрдэг. Ийнхүү шударгаар олж авсан өмч, хөрөнгийг хууль батлах замаар татварын бүрдэл хэсэг болгон хураан авч байгаа нь Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 3 дахь заалтад "хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй. ..." гэж заасанд нийцэхгүй, хүний үндсэн эрхэд халдсан үйлдэл юм.

Хүн ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгосноор өөрийн мэдлэг, чадвар, мэргэжил, мэргэшил, туршлага, хүч нөөцөө сайн дураар ашиглаж, түүний үр шимийг шударгаар хүртэх замаар амьдрах эрхээ чөлөөтэй хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрэлдэж, хүн эрхэм чанараа мэдрэх, хэрэгжүүлэх бололцоотой болох учраас хөдөлмөрлөх эрхийг Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 4 дэх заалтад "ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн аятай нөхцөлөөр хангуулах, цалин хөлс авах ... эрхтэй. ..." гэж зааж хамгаалсан.

Мөн Хүний эрхийн Түгээмэл Тунхаглалын 23 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэг, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын Пактын 7 дугаар зүйлд заасан. Гэтэл хувь хүний амьжиргааны гол эх үүсвэр болсон цалин хөлснөөс суутгах татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлж байгаа нь тухайн ам бүлийн орлогыг багасгах замаар амьжиргааны түвшинг бууруулж байна. Иймд бүх хүний ажил хөдөлмөр хийж олсон орлого, хуримтлуулсан эд хөрөнгийг тэгш бус байдал, ялгаварлалыг илтгэсэн, процессын журамгүй хуулиар төсөвт хураан авч төвлөрүүлэх ёсгүй.

Үндсэн хуульд "татварын бодлогыг тодорхойлох" асуудлыг Улсын Их Хурлын бүрэн эрхэд хамааруулан хуульчилснаас үзвэл татварын төрөл, хувь хэмжээг тогтоох асуудал нь Улсын Их Хурлын ач холбогдол өгч, нухацтай хандах үүрэг мөн. Тэгш бус, ялгаварлал бүхий татварыг бий болгох замаар Үндсэн хуулийн Арван долдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 3 дахь заалтад Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн "хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх;" үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ гэж заасныг зөрчиж байна.

Байгалийн баялагтай, тус баялгаа өсгөн арвижуулж хуваарилах тогтолцоо буюу баялгийн сантай улс орнууд ард иргэдийнхээ орлогоос хувь хүний орлогын албан татвар авдаггүй байх бодлогыг боловсруулж хуульчилжээ. Харин манай улсын хувьд байгалийн асар их баялагтай, тус баялгийг өсгөн арвижуулж иргэддээ хүртээх замаар дундаж, чинээлэг давхаргыг зузаатгах, ядуурлаас салах үзэл санааг Үндсэн хуульдаа заасан. Үндсэн хуулийн дээрх үзэл санааг практикт хэрэгжүүлж, нийтээрээ эдийн засгийн хувьд баталгаатай, элбэг хангалуун амьдрахын оронд өсөн нэмэгдүүлэх татварыг бий болгосон нь цөөхөн иргэдээ өөр хоорондоо хөрөнгө чинээгээрээ талцан хуваагдах, ялгаварлалаас үүдэлтэйгээр бухимдал, дургүйцэл үүсэх хөрс суурийг бүрдүүлэхээр байгаа нь Үндсэн хуулийн Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчиж байна.

Түүнчлэн хууль тогтоогч 2019 онд иргэдээ дундаас доошгүй амьдралтай, чинээлэг болгох хөгжлийн суурь философид үндэслэн "Алсын хараа-2050", 2021 онд Шинэ сэргэлтийн бодлого зэрэг баримт бичгийг баталж, түүнд "иргэдийн амьдралын чанараар Азид тэргүүлэгч орнуудын нэгболно.", "өөрийгөө тэтгэсэн эдийн засаг ньөрх, иргэн бүрд тэгш, хүртээмжтэй хүрсэн", "сэтгэл хангалуун амьдрах нөхцөлөөр тэтгэгдсэн дундаж давхаргыг бүрдүүлнэ.", "Хөдөлмөрийн эдийн засгийн тэнцвэрийг хангаж, мэдлэгийн эдийн засгийг бүрдүүлж, иргэн бүрийг ажилтай, орлоготой болгоно." гэх зэргээр урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж, хувь хүний орлогыг тогтвортой нэмэгдүүлэх, амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, сэтгэл хангалуун амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх, иргэн бүрийг ажил, орлоготой болгох зорилго, зорилтуудыг тусгасан атлаа хоёрхон өвлийн дараа үүнийгээ мартаж татварын хувь, хэмжээг нэмэгдүүлэх замаар иргэдээ дундаж, чинээлэг амьдруулахгүй байх бодлого баримталж байгаа нь төр иргэдийнхээ эдийн засгийн баталгааг бүрдүүлэх үүргээ зөрчиж байгаагийн нэг илрэл юм.

Иймд Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсэг нь Үндсэн хуулийн Оршил хэсэгт "улсынхаа тусгаар тогтнол ...-г бататган бэхжүүлж, ... хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно. ..." гэж даяар олноо зарлан тунхагласан, Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "... шударга ёс, ... хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.", Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна.", Аравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ.", Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.", 2 дахь хэсэгт "Хүнийг ... хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, ... боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. ...", Арван зургадугаар зүйлийн 3 дахь заалтад "хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй. ...", 4 дэх заалтад "ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн аятай нөхцөлөөр хангуулах, цалин хөлс авах ... эрхтэй. ...", Арван долдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараахь үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ:" гээд 3 дахь заалтад "хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх;", Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх ... үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна." гэж заасныг зөрчсөн талаар хянан шийдвэрлэж дүгнэлт гаргаж өгнө үү." гэжээ.

Дөрөв. Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүний 2023 оны 06, 08, 22 дугаар тогтоолоор Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсэг Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2, Тавдугаар зүйлийн 4, Аравдугаар зүйлийн 2, 3, Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1, 2 дахь хэсгийг зөрчсөн эсэх асуудлаар Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа үүсгэж, нэгтгэн шалгахаар шийдвэрлэсэн.

Тав. Монгол Улсын Их Хурлын итгэмжилсэн төлөөлөгч, Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Жавхлан Үндсэн хуулийн цэцэд ирүүлсэн тайлбар, түүний нэмэлтэд:

"1.Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 7 дахь заалтын дагуу төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн бодлого, үндсэн чиглэлийг тодорхойлж, хөгжлийн болон үндэсний аюулгүй байдлын бодлогод нийцүүлэн боловсруулсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах нь Улсын Их Хурал онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэх асуудал байдаг.

Энэ хүрээнд Монгол Улсын Их Хурлаас татвар бий болгох, татварын хувь хэмжээг тогтоох, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт үзүүлэх онцгой бүрэн эрхийнхээ дагуу 2022 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг баталсан.

Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна." гэж заасны дагуу дэлхийн улс орнуудын нийтлэг жишиг болсон өндөр орлоготой хэсэгт өндөр, бага орлоготой хэсэгт бага татварын ачаалалтай байх сонгодог татварын системд шилжиж байгаа нь нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг татварын бодлогоор зохицуулж байгаа хэлбэр юм.

Тодруулбал, дэлхийн 130 гаруй улс орон орлогын хэмжээнээс хамаарсан хувь хүний орлогын шаталсан татварын тогтолцоотой бол цөөн тооны буюу 20 орчим улс шатлалгүй татварын системтэй байна. Сүүлийн жилүүдэд улс орнууд шатлалгүй татварын системээс өндөр орлоготой хэсэгт өндөр, бага орлоготой хэсэгт бага татвар ногдуулдаг буюу шаталсан татварын тогтолцоо руу шилжсэн байгаа нь дэлхий нийт уг өөрчлөлтийг ялгаварлан гадуурхах бус шударга татварын тогтолцоо гэж үзэж байгааг харуулж байна.

Манай улс 1990 оноос зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр орчин үеийн татварын тогтолцоо бүрэлдэн тогтож, хөгжин 30 дахь жилдээ ирээд байна. Хувь хүний орлогын албан татвар нь анх 1993 оноос хэрэгжиж эхэлсэн ба орлогын хэмжээнээс хамааран татвар нь 45 хүртэлх хувь хэмжээтэй, 11 шатлалтай байсан байна.

Түүнчлэн жилийн орлогын хэмжээнээс хамаарсан татварын хөнгөлөлтийг Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 23 дугаар зүйлийн 23.1 дэх хэсгийн дагуу шаталсан татварын хөнгөлөлт эдлүүлэх замаар орлого багатай иргэдийн татварын ачааллыг бууруулан дэмжлэг үзүүлж байна.

Иймд өндөр орлоготой хэсэгт өндөр, бага орлоготой хэсэгт бага татварын ачаалалтай байх сонгодог татварын системийг нэвтрүүлж хэрэгжүүлж байгаа нь Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн." гэж заасныг зөрчөөгүй болно.

2.Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ерөнхий Ассамблейн хүний эрхийн 14 дүгээр чуулганы эдийн засгийн шинэчлэлийн хүний эрхэд нөлөөллийн шинжилгээний үндсэн зарчим (Guiding principles on human rights impact assessments of economic reforms) баримт бичгийн 9 дүгээр зарчмын 9.3 дахь заалтад "Улс орнуудын дотоодын нөөц бололцоог дайчлах үүрэгтэй. Үүнд, татвараас зугтах, зайлсхийх явдалтай тэмцэх, шаталсан татварын тогтолцоог бий болгох, үндэстэн дамнасан корпорац болон санхүүгийн өндөр чадавхтай хэсгийн татварын суурийг өргөжүүлэх, олон улсын татварын өрсөлдөөнөөс зайлсхийх, татвар хураалтын үр ашгийг дээшлүүлэх болон төрийн үйлчилгээг тогтвортой санхүүжүүлэх зорилгоор зарцуулалтыг оновчтой болгох." гэж тусгажээ. Өөрөөр хэлбэл, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагаас гишүүн улсуудыг татварын шаталсан тогтолцоог нэвтрүүлж хүний эрхийг хамгаалах үйл ажиллагааг зарчмын хувьд хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна.

Иймд шаталсан татварын тогтолцоог нэвтрүүлсэн нь Монгол Улсын нэгдэн орсон Хүний эрхийн Түгээмэл Тунхаглалын 7 дугаар зүйлд заасныг зөрчиж, улмаар олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй гэсэн нь огт үндэслэлгүй бөгөөд харин Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлж байгаа нэг хэлбэр болно.

3.Үндсэн хуулийн Арван долдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 3 дахь заалтад хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх нь Монгол Улсын иргэний үндсэн үүрэг байхаар тусгасан байдаг.

Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. ..." гэсэн агуулгаас ялгаварлан гадуурхалт гэдгийг салгаж үл болох хүний өгөгдөл, онцлог, хувь хүний үзэл бодол, өмч хөрөнгийн хувьд үл ялгаварлах асуудлыг тусгасан. Харин ажил олгогчоос ажилтанд олгож байгаа орлого нь хүнээс салгаж үл болох онцлог шинжийг агуулсан зүйл биш бөгөөд цалин ба түүнтэй адилтгах орлогод шаталсан хувь хэмжээгээр татвар ногдуулах харилцаа нь төрөөс эдийн засгийг зохицуулж буй арга хэрэгсэл юм.

Энэ нь төрийн зүгээс адил нөхцөлд байгаа эрх зүйн этгээдэд ялгавартай хандаж болохгүй талаар зохицуулсан зохицуулалт буюу ижил төрлийн нөхцөлд адил хандах ёстой талаар тусгасан ойлголт юм. Өөрөөр хэлбэл, ижил хэмжээний цалин ба түүнтэй адилтгах орлоготой иргэдэд хоёр өөр хэмжээгээр татвар ногдуулахаар тусгаагүй бөгөөд харин орлогын хэмжээнээс хамаарч ялгаатай байхаар тусгасан нь Үндсэн хуулийн холбогдох зүйл, заалтыг зөрчөөгүй гэж үзэж байна.

Иймд энэхүү татвар нь хувь хүний хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал үл хамааран тухайн тайлант хугацаанд ажил олгогчоос олгосон цалин хөлсний болон шууд бус орлогод ногдох бөгөөд аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхалт үзүүлэхгүй юм.

4.Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна." гэж заасны дагуу олон улсад нийтлэг жишиг болсон өндөр орлоготой хэсэгт өндөр, бага орлоготой хэсэгт бага татварын ачаалалтай байх сонгодог шаталсан татварын системд шилжиж байгаа нь нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг татварын бодлогоор зохицуулж байгаа нэг хэлбэр юм. Тодруулбал, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, түүний тогтвортой байдлыг хангахын тулд орлогыг дахин хуваарилах, түүгээр дамжуулан нийгэмд зохих зохицуулалт хийхэд орлогын албан татвар, тэр дундаа шаталсан татварын тогтолцоо чухал үүрэгтэй байдаг.

Цар тахал болон олон улсын геополитикийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан дэлхий нийтээр нэмэгдэж буй орлогын тэгш бус байдал нь улс орнуудын эдийн засаг, хүн амын нийгмийн хөгжлийн хувьд томоохон сорилт болж байна. Ийнхүү орлогын тэгш бус байдал ихсэх нь урт хугацаандаа эдийн засгийн өсөлт болон ажилгүйдлийн түвшинд сөргөөр нөлөөлөх хандлагатай байдаг ба орлого хуваарилалтын тэнцвэргүй байдлыг бууруулахгүйгээр нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангах боломжгүй юм.

Иймд шаталсан татварын тогтолцоог нэвтрүүлснээр орлогын тэгш бус хуваарилалтыг жигд болгон эдийн засгийн суурийг тэлж Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалд заасан зорилтыг хангахад тодорхой үр дүнд хүрэх бөгөөд Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт заасан хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулах зорилгод нийцсэн шийдвэр болсон гэж үзэж байна.

Монгол Улсын Их Хурлын 2022 оны намрын чуулганаар тус хуулийг хэлэлцэн батлах үед хувь хүний орлогын албан татварын 2021 оны жилийн эцсийн нэгтгэсэн тайлангаар цалин, түүнтэй адилтгах орлоготой 817,238 иргэнээс 99.9 хувь нь 10 сая төгрөгөөс доош буюу 10 хувийн татвар ногдуулах цалингийн орлоготой байсан. Уг хуулийн өөрчлөлт нь цалингийн орлоготой нийт иргэдийн 0.1 хувь буюу 1300 орчим иргэнд нөлөөлөхөөр байсан. Ингэснээр шаталсан татвар төлөгч иргэнд орлогын хувьд гарах өөрчлөлт тухайн хүний хөдөлмөрлөх идэвхийг унтраах, хөдөлмөрийн хөлсөө далд эдийн засгийн хэлбэр рүү шилжүүлэх сэдэл болох үндэслэлгүйг харуулж байна.

Иймд өндөр орлоготой хэсэгт өндөр, бага орлоготой хэсэгт бага татварын ачаалалтай байх сонгодог татварын системийг нэвтрүүлэн хэрэгжүүлж байгаа нь Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна." гэж заасныг зөрчсөн гэх үндэслэл болохгүй гэж үзэж байна." гэсэн байна.

Зургаа. Тус маргаанд холбогдуулан Татварын ерөнхий газраас дараах тайлбар, нэмэлт мэдээллийг ирүүлсэн байна. Үүнд:

"... Олон улсын туршлагаас судалж үзэхэд Япон, Канад, Австрали, Сингапур зэрэг улсад хувь хүний орлогын албан татварын шаталсан тогтолцоог хэрэгжүүлдэг байна. Харин Монгол Улсын хувьд шаталсан татварыг зөвхөн цалин, хөдөлмөрийн хөлс, шагнал, урамшуулал болон тэдгээртэй адилтгах хөдөлмөр эрхлэлтийн орлогод ногдуулж байна.

Өндөр орлоготой иргэнд өндөр, бага орлоготой иргэнд бага татвар ногддог шаталсан татварын сонгодог тогтолцоо нь манай улсад шинэ зүйл биш юм. Монгол Улсад шинэ үеийн татварын тогтолцоо анх 1992 онд үүсэхэд орлогын шаталсан татварын хувь хэмжээ хэрэглэж эхэлсэн байдаг. Тухайлбал, 1993 оноос хэрэгжиж эхэлсэн Монгол Улсын Хүн амын орлогын албан татварын тухай хуулиар 0, 2, 15, 27, 40 хувь, 1997-2004 онд 10, 20, 40 хувь, 2004 оноос 2007 он хүртэл 10, 20, 30 хувь гэсэн гурван шатлалтайгаар албан татварыг ногдуулж байсан.

Улмаар 2007 онд "Дөрвөн арвын зарчим" гэж аж ахуйн нэгжийн, хувь хүний орлогын болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг тус тус 10 хувь болгосноос хойш 2017 он хүртэл шатлалгүй 10 хувийг мөрдөж байсан. Түүнчлэн бага орлоготой иргэдэд татварын ачаалал бага байх, орлого нэмэгдэхийн хэрээр татварын түвшин нэмэгддэг байх татварын нийтлэг зарчмын дагуу 2018 оноос орлогын түвшнээс хамаарсан татварын шаталсан хөнгөлөлтийн системд эргэж шилжсэн бөгөөд 2023 оноос өндөр орлоготой нийгмийн цөөн хэсэгт шаталсан татварын хувь хэмжээг ашиглаж татвар ногдуулж эхэлсэн байна.

Дээрх шаталсан хувь хэмжээ нь Татварын ерөнхий хуульд заасан татварын үйл ажиллагаанд баримтлах зарчмын хүрээнд их орлогод их татвар, бага орлогод бага татвар ногдуулах, мөн татвараас хөнгөлөх, чөлөөлөхөд зорилго, үндэслэл татвар хураах ажиллагаа нь илэрхий, шударга байх, тодорхой байх, мөн хэн, ямар орлогоос ямар хувь хэмжээгээр хэрхэн төлөх нь хоёрдмол утгагүй ойлгомжтой илэрхий байх ерөнхий зарчимд нийцэх төдийгүй олон улсын чиг хандлагад нийцэх юм.

Олон улсын туршлагаас судалж үзэхэд дэлхийн улс орнуудын 131 улс тухайлбал, Япон, Австрали, Сингапур, Канад зэрэг улс шаталсан хувь хэмжээгээр хувь хүний орлогын албан татвар ногдуулж байгаа бол 12 хувь буюу 18 улс шатлалгүй татварын системтэй байна. ...

Түүнчлэн татвар төлөгчийн орлогын хэмжээтэй уялдуулан өсөн нэмэгдэх буюу шатлалтай татварын суурийг бий болгосноор нийгмийн тэгш байдлыг хангах, өндөр орлоготой иргэдийн нийгмийн өмнө хүлээсэн хариуцлагыг дээшлүүлэх, нөлөөллийг нэмэх үр нөлөөтэй.

Цалин ба түүнтэй адилтгах орлого олсон 817,238 иргэн байгаагаас 0.3 хувь нь сарын 10 сая төгрөгөөс дээш цалингийн орлоготой байгаа нь уг хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт нь нийгмийн дийлэнх хэсэгт татварын ачааллыг үүсгэхгүй бөгөөд шударга байх, адил тэгш байх зарчим, олон улсын чиг хандлагад нийцсэн зохицуулалт юм. ..." гэсэн байна.

Долоо. Уг маргааныг Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр бэлтгэх ажиллагааны явцад Хууль зүйн ухааны доктор П.Одгэрэлийг шинжээчээр томилж, дүгнэлт гаргуулсан. Уг дүгнэлтэд:

"Хувь хүний орлогын албан татварын хуульд татвар ногдох зүйл буюу ногдох орлогын төрлийг 6 дугаар зүйлийн 6.3.1 дэх заалтад "цалин, хөдөлмөрийн хөлс, шагнал, урамшуулал болон тэдгээртэй адилтгах хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого;", 6.3.2 дахь заалтад "үйл ажиллагааны орлого;", 6.3.3 дахь заалтад "хөрөнгийн орлого;", 6.3.5 дахь заалтад "шууд бус орлого;" хэмээн ялгаатайгаар хуульчилж өгсөн. Улсын Их Хурал буюу хууль тогтоогч эдгээр 4 төрлийн татвар ногдох орлогод ялгаатай хувь хэмжээгээр татвар ногдуулсан нь Үндсэн хуулийн зөрчил мөн эсэх тухай асуулт гарна.

Судлаач W.Neun ХБНГУ-ын Холбооны Үндсэн хуулийн шүүхийн шийдвэрүүдийг судлан бичсэн "Татварын эрх зүй дэх үндсэн эрхийн нөлөөлөл" нийтлэлдээ хууль тогтоогчийн хувьд олон төрлийн татвар буюу татварын нэгдсэн системийг бүтээхэд Үндсэн хуулийн зүгээс бараг хязгаарлалт байхгүй. Харин хууль тогтоогч нь тусгайлсан нэг төрлийн татварын хувьд "үйл ажиллагааны чадавх"-ын зарчим ба "үр дагавар зөв байх" зарчмуудад ач холбогдол өгөх бөгөөд тэрээр эдгээр зарчимтай уялдуулан тухайн татварын дотоод системийг бий болгодог гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, хууль тогтоогч нь олон төрлийн татваруудад ногдуулах татварын хувь хэмжээг Үндсэн хуулийн ямар нэгэн хязгаарлалтгүйгээр өөрийн сонголтоор тогтоох эрхтэй. Нөгөө талаасаа зөвхөн тусгайлсан нэг төрлийн татварын хувьд Үндсэн хуулийн "татварын тэгш байдал"-ын зарчим хууль тогтоогчийн хувьд хязгаарлалт бий болгох бөгөөд эсрэгээрээ энэ зарчмыг нийт татварын системд хэрэглэдэггүй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байна. Эндээс үзвэл Улсын Их Хурал нь олон төрлийн татвар ногдох зүйлд ялгаатай хувь хэмжээгээр татвар ногдуулах эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл, Улсын Их Хурлаас орлогын татварын бүх төрөлд бус зөвхөн цалин, хөдөлмөрийн хөлс, шагнал, урамшуулал болон тэдгээртэй адилтгах хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого, шууд бус орлогод шатлан нэмэгдэх хувь хэмжээгээр татвар ногдуулсан нь Үндсэн хуулийн зөрчилгүй байна. ...

ХБНГУ-ын Холбооны Үндсэн хуулийн шүүх "тэгш эрхийн заалтыг хэрэглэхэд тодорхой нэг амьдралын харилцааг жиших бөгөөд бүхэлд нь биш зөвхөн тусгайлсан нэг элементийн хувьд адил тэгш байх ба ямар элементэд ач холбогдол өгч эрх зүйн хувьд адил, эсвэл өөрөөр хандахыг хууль тогтоогч сонгох эрхтэй" хэмээсэн байна. Энд юуны өмнө татвар төлөгчийн үйл ажиллагааны чадавхын харьцуулалт дээр суурилж татварын дарамтыг хуваарилна. Татварын тэгш байдал нь зөвхөн нэг татварын хүрээнд яригдах бөгөөд татварын нийт системийн хувьд яригдахгүй. Улсын Их Хурлаас татварын эх үүсвэр, төрлийг тодорхойлох, хувь хэмжээг тогтооход тэгш байдлын зарчмаар хязгаарлалт хийгдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, олон төрлийн татварын хувь хэмжээ ялгаатай байх нь тэгш байдлын зарчмын зөрчил биш юм.

ХБНГУ-ын хуульч Christian Küstner 2017 онд орлогын татварын шатлан нэмэгдэх хувь хэмжээг судалж "Орлогын татварын прогресс ба шударга ёс" сэдэвт ажлаараа докторын зэрэг хамгаалсан. Тэрээр "Татварын прогресс нь Үндсэн хуульд илт нийцсэн байдаг бөгөөд өндөр орлого нь мөн өндөр хэмжээний үйл ажиллагааны чадавхыг илэрхийлдэг. Үйл ажиллагааны чадавхын зарчим нь татварын прогресстэй (шатлан нэмэгдэх хувь хэмжээ) хамт хэрэглэгдэнэ. Энд нэг талаасаа хууль тогтоогчийн шийдвэр гаргах чөлөөт байдлыг илэрхийлдэг бол нөгөө талаасаа уян хатан байдал үүнийг шаарддаг" хэмээсэн байна. Орлогын татварын шатлан нэмэгдэх хувь хэмжээ нь Үндсэн хуулийн зөрчилгүй гэдэг нь шүүхийн олон шийдвэрээр тогтоогдсон, нийтэд илэрхий хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэмээн үздэг байна." гэжээ.

Найм. Уг маргааныг Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр бэлтгэх ажиллагааны явцад Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн багш Н.Лхамцэрэнг шинжээчээр томилж, дүгнэлт гаргуулсан. Уг дүгнэлтэд:

"... татварын тогтолцооны шударга байх зарчмын үүднээс татвар нь тухайн татвар төлөгчийн бодит төлбөрийн чадварт үндэслэсэн байх ... буюу ард иргэд өөрсдийн төлбөрийн чадварт нийцсэн татварыг төлөх ёстой гэж үздэг. Чадварын онол нь капитализмын хөгжил, чөлөөт эдийн засгийн уналт зэргийн улмаас баялгийн дахин хуваарилалт өөрөө төрийн зүй ёсны чиг үүрэг байх ёстой гэдгийг бодитоор нотолсноор илүү хүчтэй зонхилох болсон.

Татварын ачааллын шударга хуваарилалтад зохистой татвар нь шууд бус татвар биш, шууд татвар, тэр дундаа орлогын татвар байна. Учир нь иргэн бүрийн татвар төлөх чадварыг илтгэх хэмжүүр болж чадах ба нийгэм дэх баялгийн дахин хуваарилалтад хувь нэмэр оруулдаг. Ийнхүү татварын тэгш, шударга байх зарчим нь агуулгаараа татварын ачаалал нь ард иргэдэд тэгш хуваарилагдаж, татварын харилцаанд ард иргэдэд тэгш хандах буюу төр нь төвийг сахисан байхаас гадна хууль тогтоох хүрээнд татвар төлөх чадварт нийцсэн татвар ногдуулалтыг шаарддаг. ... Орлогын татвар ногдуулахад өсгөн нэмэгдүүлэх хувь хэмжээ хэрэглэх нь нийгмийн орлого (баялаг) дахин хуваарилах чухал арга хэрэгслийн нэг мөн. ...

Хөрөнгийн эрхийн хуваарилалт (татварын ачааллын шударга хуваарилалт) нь Үндсэн хуулийн түвшинд "эрх" гэж хамгаалагдахгүй тул, татварын хууль тогтоомжийн агуулга нь шударга ёсонд нийцсэн эсэхийг олонхын зарчмаар (парламент) шүүн хэлэлцэж шийдэх нь үндэслэлтэй байна. Гэхдээ аливаа хүний гарал, шашин, хүйс зэргээр нь ялгаварласан тохиолдолд явцуу хүрээний хатуу шалгуурыг ашиглан шалгах нь зүйтэй. ..." гэсэн байна.

Ес. Мэдээллийг урьдчилан шалгах болон Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанд бэлтгэх хүрээнд дараах баримт бичигтэй танилцаж, холбогдох эрх бүхий этгээдээс тайлбар гаргуулан авсан болно:

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн холбогдох шийдвэр (Цэцийн магадлал, дүгнэлт);

Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн танилцуулга;

Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцсэн Монгол Улсын Их Хурлын нэгдсэн хуралдааны товч болон дэлгэрэнгүй тэмдэглэл, 2022.10.13, 2022.11.03;

Монгол Улсын 2023 оны төсвийн төслийн танилцуулга;

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүний эрхийн хороо, Ерөнхий тайлбар: Үл ялгаварлан гадуурхалт, 1989, №18 (Монгол Улсын Их Сургуулийн Үндсэн хуулийн эрх зүйн хүрээлэн, 2022);

Татварын ерөнхий газар, "Мэдээлэл хүргүүлэх тухай" албан бичиг, 2023.05.24, №2/1180; 2024.11.04, №01/2469;

Монгол Улсын Сангийн яамны Татварын бодлогын газрын дарга Б.Тэлмүүн, Мэргэжилтний тайлбар;

Хууль зүйн ухааны доктор П.Одгэрэл, Шинжээчийн дүгнэлт, 2023.07.03;

Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн багш Н.Лхамцэрэн, Шинжээчийн дүгнэлт, 2024.12.13;

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн Судалгааны төв, "Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлтэй холбоотой гадаад орнуудын хууль тогтоомж, шүүхийн шийдвэрийн талаарх судалгаа", 2023.12.18.

ҮНДЭСЛЭЛ:

Нэг. Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Улсын Их Хурал төрийн дотоод, гадаад бодлогын аль ч асуудлыг санаачлан хэлэлцэж болох бөгөөд дараахь асуудлыг өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэнэ:" гээд 7 дахь заалтад "төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн бодлого, үндсэн чиглэлийг тодорхойлж, хөгжлийн болон үндэсний аюулгүй байдлын бодлогод нийцүүлэн боловсруулсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах;" гэжээ. Албан татвар тодорхойлох онцгой бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Улсын Их Хурал 2022 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсгийг "Энэ хуулийн 14, 18 дугаар зүйлд заасны дагуу тухайн жилийн орлогыг тодорхойлоход 0-120 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 10 хувиар, 120 000 001-180 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 12 000 000 төгрөг дээр 120 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 15 хувиар, 180 000 000 төгрөгөөс дээш албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 21 000 000 төгрөг дээр 180 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 20 хувиар нэмж тооцон албан татвар ногдуулна." гэж өөрчлөн найруулсан байна.

1.1.Татвар нь төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийг бий болгох, хүний эрх, эрх чөлөөг хангах эдийн засгийн баталгааг бүрдүүлэх, эдийн засгийн тогтвортой байдал, нийгмийн хөгжлийг хангах арга хэрэгсэл юм. Орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах зорилгоор өндөр орлоготой хүмүүст илүү хувь хэмжээтэй татвар ногдуулах, татварын үйл ажиллагааг үр нөлөөтэй байлгах зорилгоор татвар хураах, хянан шалгах, хувь хэмжээ тогтооход тодорхой аргачлал хэрэглэх, иргэдэд үндсэн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэх тэгш боломжийг олгох үүднээс зарим иргэнд татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлэх нь төрийн санхүү, зээл, албан татварын бодлогыг тодорхойлох хүрээнд хамаарна. Татвар бий болгох, хувь хэмжээ тогтоох, хураах, хөнгөлөх, чөлөөлөх, буцаан олгох нь Үндсэн хуулиар хууль тогтоогчийн онцгой бүрэн эрх болно.

1.2.Улсын Их Хурлын болон бусад эрх мэдлийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалахаар хуваарилагдсан, Үндсэн хуулийн бичвэр, зарчим, үзэл баримтлалд уг маргааныг хянан шийдвэрлэхэд удирдлага болгох эрх зүйн шалгуур тусгагдаагүй, хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг хязгаарлаагүй, эрх мэдлээ хэтрүүлээгүй (ultra vires) зарим маргаан бүхий асуудлыг Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаанд үл хамаарах улс төрийн бодлогын асуудал гэж үзнэ (Цэцийн магадлал, 2025, №14). Улсын Их Хурал нь татвар тогтоох, ногдуулах талаар гаргасан шийдвэртэйгээ холбогдуулан сонгогчдын өмнө ардчилсан сонгуулийн дагуу хариуцлага хүлээдэг тул татвар бий болгох, ногдуулах эсэх нь Үндсэн хуулийн зарчим, хүний эрх, эрх чөлөө, тэгш эрхийг хөндсөн, дур мэдэн татварын хэт өндөр хувь хэмжээ тогтоосноос бусад тохиолдолд ардчилсан ёс, эрх мэдэл хуваарилах хүрээнд Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаанд үл хамаарах улс төрийн бодлогын асуудал болно.

1.3.Иргэний мэдээлэлд зөвхөн цалин, хөдөлмөрийн хөлс, шагнал, урамшуулал болон тэдгээртэй адилтгах хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого, шууд бус орлогод шаталсан татвар ногдуулж, бусад орлогод шаталсан хувь хэмжээгээр татвар ногдуулаагүй нь тэгш байдлын зарчмыг зөрчсөн гэжээ. Зарим орлогын төрөлд шаталсан татвар ногдуулах эсэх, татварын хувь хэмжээг хэрхэн тогтоох нь татвар хураалтын үр ашиг, татвар тайлагнах, хянан шалгах системийн онцлог, эдийн засгийн нөхцөл байдал, бизнес эрхлэгчийг дэмжих, татвараас зайлсхийх эрсдэл зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзан шийдвэрлэх улс төрийн бодлогын асуудал байна. Орлогын тодорхой төрөлд шаталсан татвар ногдуулах эсэх нь хууль тогтоогчийн онцгой бүрэн эрхэд хамаарч байх тул тэгш байдлын зарчмыг зөрчиж, дур мэдэн татвар тогтоосон гэх үндэслэлгүй байна. Харин орлогын түвшинг харгалзан өндөр орлоготой иргэдэд бусдаас илүү өндөр хувь хэмжээгээр татвар ногдуулахаар заасан маргаан бүхий хуулийн зохицуулалт нь Үндсэн хуульд тусгагдсан хүний үндсэн эрх, эрх чөлөө, тэгш байдал, эрх тэгш байх, ялгаварлан гадуурхахгүй байх зарчмыг хөндсөн байх тул Үндсэн хуульд нийцсэн эсэхийг хянах нь зүйтэй байна.

Хоёр. Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна." гэснийг зөрчсөн эсэх тухай:

2.1.Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт "Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна." гэж заасны дагуу хууль тогтоогч нь хуулиар албан татвар тогтоохдоо хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг эдлүүлэх, нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгыг харгалзахыг шаардана. Төсвийн орлогыг нэмэгдүүлж, төр хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засгийн баталгааг бүрдүүлэх үүргээ биелүүлэх, нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгоор шаталсан хувь хэмжээгээр татвар ногдуулж, эдийн засагт зохицуулалт хийх нь Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт заасан төрийн чиг үүрэгтэй харшилсан гэж үзэх үндэслэлгүй байна.

2.2.Үндсэн хуулийн Оршил хэсэгт "Монголын ард түмэн бид … эх орондоо хүмүүнлэг … нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно. …" гэж хүмүүнлэг нийгмийн зарчмыг тусгажээ. Хүмүүнлэг нийгмийн зарчмын дагуу хүний нэр төртэй амьдрахад шаардагдах нийгмийн шударга ёс, наад захын хэрэгцээг хангасан нийгмийг цогцлуулан хөгжүүлэх үүргийг төр нь иргэнийхээ өмнө хүлээнэ. Хүний нэр төр нь хүн болохын хувьд угаас чухал үнэ цэнтэй гэж хүлээн зөвшөөрч хүндэтгэх үүргийг төрд хүлээлгэж, хүн эрх зүйн этгээд байхыг хамгаалдаг (Цэцийн дүгнэлт, 2024, №04). Маргаан бүхий хуулийн заалтын дагуу татвар төлөгчийн эдийн засгийн чадавх, орлогын түвшинг харгалзан ялгаатай хувь хэмжээгээр шаталсан татвар ногдуулахдаа орлого багатай, нийгмийн халамж шаардлагатай бүлгийн хэрэгцээг харгалзан үзэж, тэдний нийгмийн хөгжлийг хангах, нийтийн үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах, орлогын тэгш бус байдлыг бууруулахыг зорьсон нь Үндсэн хуулийн Оршил хэсэгт заасан хүмүүнлэг нийгмийн зарчим болон мөн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт нийцсэн байна.

2.3.Хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль тогтоомжийн хүрээнд албан татвар төлөгчийн орлогод ногдуулах жилийн албан татварт орлогоос хамаарсан татварын хөнгөлөлт үзүүлэхээр зохицуулсан байх боловч уг татварын хөнгөлөлт нь хүний наад захын хэрэгцээг хангахад шаардагдах орлогыг бүрдүүлэхэд хангалттай дэмжлэг болохуйц биш байх тул Үндсэн хуулийн Оршил хэсэгт дурдсан хүмүүнлэг нийгмийн зарчимд нийцүүлэн хууль тогтоомжийг цаашид боловсронгуй болгох шаардлагатайг дурдах нь зүйтэй.

Гурав. Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн." гэснийг зөрчсөн эсэх тухай:

3.1.Татварын ачааллыг тэгш, шударгаар хуваарилж, татвар төлөгчийн санхүүгийн бодит нөхцөл, орлогын хэмжээ, хэлбэлзэл, төлөх чадавхад нийцсэн хувь хэмжээгээр татвар ногдуулах нь Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан шударга ёсны зарчимд нийцнэ. Үндсэн хуулийн Арван долдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 3 дахь заалтаар Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх үндсэн үүрэгтэй гэж хуульчилсан. Өндөр орлоготой иргэд илүү хувь хэмжээгээр татвар төлж, нийгмийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулах нь иргэдийн үндэслэл бүхий хүлээлтэд нийцнэ гэж үзэхээр байна. Тиймээс хувь хүний орлогын шаталсан албан татвар нь шударга ёсны зарчмыг зөрчсөн гэж үзэх үндэслэл тогтоогдохгүй байна.

3.2.Орлогын тэгш бус байдал, баялгийн төвлөрөл нь эрх мэдлийн төвлөрөлд хөтөлж, улмаар улс төрийн тэгш бус байдлыг нөхцөлдүүлэх, төлөөллийн ардчилалд зүй бусаар нөлөөлөх эрсдэлтэй. Маргаан бүхий хуулийн зохицуулалт нь орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах замаар үндэсний эв нэгдлийг хангах, тэгш байдал, шударга ёсыг тогтоох, улмаар нийгмийн тогтвортой байдал, ардчилсан ёсны үнэт зүйлсийг төлөвшүүлэх үр нөлөөтэй юм. Шаталсан татвараас бүрдсэн орлогыг нийтийн ашиг сонирхлын зорилгоор боловсрол, эрүүл мэнд, дэд бүтэц зэрэг нийгмийн хөгжлийн салбаруудад тэгш, үр нөлөөтэй зарцуулах нь ардчилсан дэглэмд итгэх иргэдийн итгэлийг бэхжүүлдэг тул уг татварын тогтолцоо нь ардчилсан ёсны зарчимд харшилна гэж үзэх үндэслэлгүй байна.

3.3.Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт тэгш байдлын зарчмыг үйл ажиллагаандаа чиглэл болгон баримтлахыг төрд үүрэгжүүлжээ. Тэгш байдлын зарчим нь өргөн агуулгатай бөгөөд хүн бүрийн хууль ёсны ашиг сонирхлыг адил тэгш хүндэтгэж, үндсэн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэх тэгш боломж бүрдүүлэхийг шаарддаг. Тэгш боломж бүрдүүлэх гэдэгт төрөөс нийгмийн шударга ёсыг хангахад чиглэсэн шаардлагатай зохицуулалт хийхийг ойлгоно. Уг зарчмын дагуу нийгэмд тэгш байдал тогтоох зорилгоор тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх үүргийг төрд хүлээлгэдэг. Тухайлбал, нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн эрх, эрх чөлөөг тэгш эдлүүлэх зорилгоор үндэслэл бүхий давуу байдал олгох нь үүнд хамаарна. Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 5 дахь заалтад "өндөр наслах, хөдөлмөрийн чадвар алдах, хүүхэд төрүүлэх, асрах … тохиолдолд эд, мөнгөний тусламж авах эрхтэй;" гэж зарим иргэдэд үндэслэл бүхий давуу байдал олгохоор зохицуулсан. Ийнхүү тэгш байдлын зарчмын хүрээнд үндсэн эрх, эрх чөлөөгөө баталгаатай эдэлж чадахгүй байгаа иргэдэд тэгш боломж олгохын тулд үндэслэл бүхий ялгаварлахыг хүлээн зөвшөөрсөн байна.

3.4.Үндсэн хууль болон олон улсын гэрээгээр хүлээсэн тэгш боломж олгох үүргээ төр зөрчсөнөөс бусад тохиолдолд нийгмийн амьдралд ялгаа бүхий байдал үүссэнийг Үндсэн хуулийн зөрчлийн шинжтэй гэж шууд үзэхгүй. Бүх хүнд адил тэгш хандсан төдийгөөр бодит нөхцөл байдлаас үүдсэн тэгш бус байдлыг арилгах боломжгүй юм. Адил нөхцөлд байгаа этгээдэд адил хандах, ялгаатай нөхцөлд байгаа этгээдэд ялгамжтай хандах нь тэгш байдлын ерөнхий агуулгад нийцнэ. Гэвч зарим тохиолдолд хүмүүсийн бүлэг хоорондын нийгэм, эдийн засгийн харилцан адилгүй ашиг сонирхлыг хангах зорилгоор ялгамжтай хандах нь тэгш байдлыг хангах нөхцөл болдог. Хууль ёсны зорилгоор, нийгэмд шударга ёс тогтоох үүднээс хэсэг бүлэг хүмүүсийг хуулиар тусгайлан ангилж авч үзэх, тэдэнд ялгамжтай хандах нь тэгш байдлыг хангах үр дагавартай байж болно. Өнгөрсөн хугацаанд нийгэмд нэгэнт бий болсон тэгш бус байдлын сөрөг үр нөлөөг бууруулахын тулд иргэдэд хуулиар ялгамжтай хандах нь тэгш байдлын зарчимд нийцнэ. Тэгш байдлын зарчим нь татвар төлөгчийн орлогын түвшин, эдийн засаг, санхүүгийн чадавхад тохирсон хувь хэмжээгээр татвар ногдуулахыг шаарддаг. Иргэнд татвар ногдуулсны дараах орлого нь амьдралын наад захын хэрэгцээгээ хангахад хүрэлцэхүйц байх ёстой. Өдөр тутмын зайлшгүй хэрэгцээнд зарцуулах орлогоосоо татвар төлдөг бага орлоготой иргэдтэй харьцуулахад өндөр орлоготой хүмүүс зайлшгүй хэрэгцээндээ зарцуулах зардлаа хэмнэлгүйгээр бусад татвар төлөгчөөс илүү хувь хэмжээгээр татвар төлөх чадвартай. Маргаан бүхий хуулийн зохицуулалтын хувьд орлогын тэгш бус байдлыг бууруулахын тулд иргэдийн орлогын түвшнийг харгалзан ялгаатай хувь хэмжээгээр татвар ногдуулахдаа татвар төлөгчийн санхүүгийн чадавхыг үндэслэл болгосон байх тул тэгш байдлын зарчмыг зөрчсөн гэж үзэхээргүй байна.

3.5.Хууль дээдлэх ёс нь үндсэн эрхийг хязгаарласан хууль тогтоомж эрх зүйн тодорхой байдлыг хангах буюу хууль тодорхой байх зарчимд нийцсэн байхыг шаардана (Цэцийн дүгнэлт, 2024, №04). Эрх зүйн тодорхой байдлыг хангах хүрээнд хуулийн зохицуулалтыг хоёрдмол утгагүй, тодорхой ойлгогдохоор, зохицуулалтаас үүдэх үр дагаврыг урьдчилан таамаглаж, мэдсэнээр зан үйлээ нийцүүлэх боломжтой байдлаар хуульчлахыг шаарддаг (Цэцийн дүгнэлт, 2002, №02; Цэцийн тогтоол, 2002, №02; Цэцийн дүгнэлт, 2020, №12; 2021, №02; 2024, №03). Маргаан бүхий хуулийн заалтад шаталсан татвар ногдуулах татварын төрөл, хувь хэмжээг тодорхой хуульчилсан байна. Тодруулбал, Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд хувь хүний цалин, хөдөлмөрийн хөлс, шагнал, урамшуулал болон тэдгээртэй адилтгах хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого, шууд бус орлогод шаталсан хувь хэмжээгээр татвар ногдуулахыг хоёрдмол утгагүй илэрхийлжээ.

3.6.Хууль нийтлэг үйлчлэлтэй байх зарчмын дагуу хэн нэгэнд зориулан хууль батлахыг хориглодог. Харин тодорхой бүлэг хүмүүсийн онцлог шинжтэй нь холбогдуулан хуулиар тусгайлан зохицуулахыг үгүйсгэдэггүй. Ийнхүү ялгамжтай хандсан нь үндэслэл бүхий бөгөөд дур зоргын бус байх нь Үндсэн хуулиар зөвшөөрөгдөх нөхцөл болох тул маргаан бүхий хуулийн зохицуулалт хууль нийтлэг үйлчлэх зарчимд нийцсэн гэж үзэхээр байна.

Дөрөв. Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна." гэж заасныг зөрчсөн эсэх тухай:

Хуулийн өмнө эрх тэгш байх зарчим нь хууль хүн бүрд тэгш үйлчлэх, хуулийн хэрэгжилт, хэрэглээнд ялгаварлан гадуурхалт үүсгэхгүй байх агуулгыг илэрхийлнэ. Шүүх болон хууль хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий байгууллагууд дур мэдэн хуулийг хэрэглэх, шударга бусаар ялгаварлан гадуурхахыг хориглоно. Хуулийн зохицуулалтын агуулгаас үл хамаарч хүн бүрд хуулийн заалт тэгш үйлчлэх ёстой. Хуулийн хэрэгжилт, хэрэглээний явц дахь аливаа ялгаварлал нь хүний нэр төрийг гутаан доромжилсон бол Үндсэн хуульд үл нийцэх, шударга бус ялгаварлан гадуурхалт гэж үзнэ. Хууль хэрэглээнд үндэслэлгүйгээр, дур мэдэн ялгаварласан нь Үндсэн хуулийн зөрчил болно. Маргаан бүхий хуулийн зохицуулалтаар хувь хүний орлогын албан татварын шаталсан хувь хэмжээг тогтоохдоо дур мэдэн хуулийг хэрэглэх, үндэслэлгүйгээр ялгаварлах байдлаар хуулийг хэрэгжүүлэх боломжийг хязгаарлаж, холбогдох этгээдэд хуулийн заалт тэгш үйлчлэхээр хуульчилсан байх тул эрх тэгш байх зарчмыг зөрчөөгүй байна.

Тав. Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна." гэж заасныг зөрчсөн эсэх тухай:

5.1.Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна." гэж нэрлэсэн шинж, байдлаар нь хүнийг шууд болон шууд бусаар ялгаварлан гадуурхахыг хориглосон (Цэцийн дүгнэлт, 2017, №07; 2025, №02; №03). Уг заалт нь нийгмийн зарим хэсэг бүлгийн эрх, эрх чөлөөг дордуулсан, эсхүл давуу байдал олгосон үр дагавар бүхий ялгаварлан гадуурхалтаас хамгаалдаг. Хүн бүр эрх зүйн этгээд болох тул нийгэм, эдийн засгийн ямар бүлэгт харьяалагдсанаас үл хамаарч дээр дурдсан хувийн онцлог шинжээр ялгаварлан гадуурхахыг хориглож, нэр төрийг нь хамгаалсан байна. Хувь хүний онцлог шинж, нэр төрийг хүндэтгэх нь хүний эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулах үндэс суурь болдог бөгөөд үндсэн хуульт ёсны үнэт зүйл мөн.

5.2.Хуулиар ялгамжтай хандсан тохиолдол бүрийг ялгаварлан гадуурхахыг хориглосон Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн гэж үзэхгүй. Хуулиар ялгамжтай хандсан нь бодит үндэслэл бүхий буюу дур мэдэн ялгаварлаагүй бол үндсэн хуулийн зөрчлийн шинжгүй байж болно. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн цэц хуулийн зохицуулалт эрэгтэй, эмэгтэй хүний биологийн ялгаатай байдлыг харгалзан ялгамжтай хандсан хуулийн агуулга ялгаварлан гадуурхахгүй байх зарчмыг зөрчсөн гэж үзээгүй. Харин эрэгтэй, эмэгтэй хүний улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд гүйцэтгэх үүрэг, эдлэх эрхийн талаар хүйсийн шинжээр уламжлагдан тогтсон ялгаатай ойлголт, хандлагын үүднээс ялгамжтай хандсаныг Үндсэн хуульд нийцэхгүй гэж дүгнэсэн. Энэ талаар Цэцийн өмнөх шийдвэрт "эцэг, эхийн хувьд хүүхдээ асрах нь гэр бүлийн болон нийгмийн харилцаанд хүлээх үүрэг, хариуцлагын хүрээнд тодорхойлогдох эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн байгалиас заяасан, үл өөрчлөгдөх хүйсийн ялгаанаас тэр бүр хамаардаггүй харилцаа бөгөөд эцэг, эхийн хувьд хүүхдээ асрах энэхүү харилцаанаас үүсэж байгаа тэтгэмж авах асуудал нь хүйсийн хувьд ялгаатай хандаж, хүнийг эрэгтэй, эмэгтэй байхаас хамааран тодорхойлох хууль зүйн нөхцөл биш байна." гэж тусгасан (Цэцийн дүгнэлт, 2021, №01).

5.3.Маргаан бүхий хуулийн зохицуулалтын хувьд Үндсэн хуулиар хориглосон үндэслэлээр ялгамжтай хандсан байна. Тухайлбал, Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсэгт "Энэ хуулийн 14, 18 дугаар зүйлд заасны дагуу тухайн жилийн орлогыг тодорхойлоход 0-120 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 10 хувиар, 120 000 001-180 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 12 000 000 төгрөг дээр 120 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 15 хувиар, 180 000 000 төгрөгөөс дээш албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 21 000 000 төгрөг дээр 180 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 20 хувиар нэмж тооцон албан татвар ногдуулна." гэж заасан нь 120 000 001-ээс дээш жилийн орлоготой татвар төлөгчийн хөдлөх, үл хөдлөх эд хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших эрхийг хөндөж, хөрөнгө чинээгээр ялгамжтай хандсан гэж үзэхээр байна.

5.4.Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт тоочин нэрлэсэн хувийн шинжээр ялгаварласан, уг заалтад нэрлэгдээгүй шинжээр ялгамжтай хандсанаар ноцтой хохирол учруулж болохуйц нөхцөл бүрдсэн бол хууль дээдлэх ёсны тохирсон байх зарчмын шаардлагыг хангасан эсэхийг, бусад тохиолдолд үндэслэл бүхий эсэхийг шалгана. Төрийн хууль ёсны зорилгод хүрэхэд тохирсон, үндэслэл бүхий ялгаварлал нь Үндсэн хуульд нийцсэн байж болно. Маргаан бүхий хуулийн зохицуулалт нь тохирсон байх зарчмын шаардлагыг хангасан эсэхийг шалгахад дараах үндэслэл тогтоогдож байна:

5.4.1.Ялгамжтай хандсан хуулийн зохицуулалт тодорхой зорилготой байх нь хангалтгүй бөгөөд уг зорилго хууль ёсны эсэхийг тогтоох шаардлагатай. Хувь хүний орлогын шаталсан татварыг хуульчилсан нь орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах болон төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх зорилготой байна. Орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах болон төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх нь эдийн засгийн өсөлтийн үр өгөөжийг нийт хүн амд тэгш, хүртээмжтэй хуваарилах төрийн хууль ёсны зорилго юм. Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн танилцуулгад "Монгол Улсад орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах зорилгоор шаталсан татварын тогтолцоог нэвтрүүлэхээр Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсрууллаа." гэж хуулийн зорилгыг тодорхойлжээ. Мөн Цэцийн дунд суудлын хуралдаанд оролцсон мэргэжилтний тайлбарт "татварын орлого нэмэгдүүлэх илүү оновчтой хувилбарыг сонгосноор төсвийн алдагдал, өрийн дарамтын ачаалал буурч, инфляцад эерэг нөлөө үзүүлдэг" гэжээ (Мэргэжилтэнтэй хийсэн ярилцлагын тэмдэглэл, х. 2).

Үндсэн хуулийн Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна." гэж тусгасан. Шаталсан татварыг нэвтрүүлснээр орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах, төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийн үр өгөөжийг нийт хүн амд хүртээмжтэй хуваарилахад чиглэсэн маргаан бүхий хуулийн зохицуулалтын зорилго нь хууль ёсны зорилгод хамаарч байна.

5.4.2.Шаталсан татварын тогтолцоо нь маргаан бүхий хуулийн заалтын зорилгыг биелүүлэхэд чиглэсэн байх буюу хуулийн дагуу хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ ба хуулийн зорилго хоорондоо уялдаатай байхыг тохирсон байх зарчим шаардана. Монгол Улсын 2023 оны төсвийн тухай хуулийн төслийг Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн хамт өргөн мэдүүлсэн. Уг хуулийн төслийн танилцуулгад нийт орлогын хэмжээ, татварын орлого болон татварын бус орлогыг тусгахдаа хувь хүний орлогын албан татварын орлогыг өмнөх оны батлагдсан дүнгээс 11.5 хувиар нэмэгдүүлэн тооцож, "Хувь хүний орлогын албан татварын өсөлтөд ... хувь хүний орлогын албан татварын шаталсан тогтолцооны өөрчлөлт ... голлон нөлөөлж байна." гэжээ. Үүнээс үзэхэд хувь хүний орлогын албан татварын ачааллыг шаталсан хувь хэмжээгээр хуваарилах хуулийн зохицуулалт нь төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх зорилготой уялдсан байна.

Цэцийн дунд суудлын хуралдаанд оролцсон мэргэжилтний тайлбарт шаталсан татварын тогтолцоо нь орлогын ялгааг бууруулах, төсвийн орлого нэмэгдүүлэх хоёр зорилтыг зэрэг хангах үр дүнтэй хэрэгсэл гээд "Монгол Улсад нэг хүнд ногдох орлого тогтмол өсөж буй ч орлогын хуваарилалт дахь тэгш бус байдал хэвээр байгаа бөгөөд цаашид нэмэгдэх эрсдэлтэй." гэжээ.

Мөн шинжээчийн дүгнэлтэд "… тэгш хувь хэмжээгээр татварласны дараах орлогын улмаас хөрөнгийн хуримтлалын ялгаа үүсдэг. Гэтэл үүний тухайд шударга ёсны үүднээс зөвтгөх боломж огт үгүй. Орлогын албан татвар ногдуулахад өсгөн нэмэгдүүлэх хувь хэмжээ хэрэглэх нь нийгмийн орлого (баялаг) дахин хуваарилах чухал арга хэрэгслийн нэг мөн" гэжээ. Үүнээс үзэхэд орлогын түвшинг харгалзан ялгаатай хувь хэмжээгээр шаталсан татвар ногдуулах тогтолцоо нь өндөр орлоготой татвар төлөгчид илүү хувь хэмжээгээр татвар ногдуулах замаар татварын дараах орлогын хуваарилалтын тэнцвэртэй байдлыг бий болгох, орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах маргаан бүхий хуулийн заалтын зорилгод хүрэхэд тохирсон гэж үзэхээр байна.

5.4.3.Хувь хүний орлогын албан татварыг шаталсан хувь хэмжээгээр ногдуулах хуулийн зохицуулалт нь иргэний хөндөгдсөн эрх, эрх чөлөөг хамгийн багаар хязгаарласан бөгөөд хууль ёсны зорилгодоо хүрэхэд зайлшгүй байх шаардлагыг хангасан байна. Орлогын түвшин адил боловч гэр бүлийн гишүүд, хүүхдийн тооны ялгаанаас хамаарч иргэдийн татвар төлөх чадавх нь харилцан адилгүй байдаг. Хүүхдийн тоог харгалзан шаталсан татварын хувь хэмжээг ялгамжтай тогтоосноор маргаан бүхий зохицуулалттай адил үр дүнд хүрэх боломжтой төдийгүй зарим татвар төлөгчдөд ирэх татварын ачааллыг багасгах үр нөлөөтэй байна. Энэ нь үр хүүхдээ өсгөх, сурган хүмүүжүүлэхтэй холбоотой гарах зардлыг харгалзан тухайн иргэдэд ирэх татварын ачаалал, дарамтыг багасгаж, улмаар татварын шударга тогтолцоо бүрдүүлэхэд ач холбогдолтой юм. Гэвч Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.1.6 дахь заалтад заасны дагуу хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж олгож байгаа нь хүүхдийн хөгжлийг дэмжих зорилготой бөгөөд үр дагаврын хувьд хүүхдийн тооноос хамаарч үзүүлэх татварын хөнгөлөлттэй дүйцүүлэхүйц эрх зүйн зохицуулалт гэж үзэхээр байна. Иймд шаталсан татвар тогтоосон маргаан бүхий хуулийн заалт нь үндсэн эрхийг хамгийн багаар хязгаарласан байх шалгуурт нийцэж байна.

5.4.4.Хувь хүний орлогын албан татварыг шаталсан хувь хэмжээгээр ногдуулснаар хангагдах нийтийн ашиг сонирхол нь өндөр хувь хэмжээгээр татвар төлж буй иргэдийн ашиг сонирхлоос дээгүүр тавигдах тохиолдолд тэнцвэрийн зарчмын үүднээс зөвтгөгдөх боломжтой. Татварын шаталсан хувь хэмжээ дур зоргын шинжтэй байвал тохирсон байх зарчмын шалгуурыг хангахгүй болно. Ялгаварлан гадуурхахгүй байх, тэгш байдал болон хуулийн өмнө эрх тэгш байх зарчмын хүрээнд Үндсэн хуулиар хориглосон ялгаварлан гадуурхалт үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, түүний шалтгаан, нөхцөлийг арилгах зорилгоор хуулиар ялгамжтай хандахыг зөвшөөрдөг. Татварын ачааллын шударга хуваарилалт нь албан татвар иргэдийн төлөх чадвартай уялдсан, нийцсэн эсэхээр тодорхойлогдоно. Тэгш хувь хэмжээгээр татвар ногдуулах нь татварын дараах орлого, хөрөнгийн хуримтлалын ялгааг үүсгэнэ. Орлогын ялгаа ихэссэнээр иргэдийн олонх нь амьдралын суурь хэрэгцээ болох орон байраар хангагдах, эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг төрийн үйлчилгээг хүртэхэд бэрхшээл учрах, төрийн байгууллагуудад итгэх итгэл сулрах, улс төр, эдийн засгийн тогтворгүй байдалд хөтлөх зэрэг олон сөрөг үр нөлөөг дагуулдаг. Маргаан бүхий хуулийн зохицуулалт үйлчилж эхэлснээс хойш буюу 2023 оны байдлаар орлоготой 926,000 иргэний 0.3 хувь нь 15 болон 20 хувийн шаталсан татварт хамрагдсан байна (Мэргэжилтний тайлбар, х. 9).

Орлого өндөр байхын хэрээр татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх нь орлогын ялгааг багасгаж, хуваарилалтыг тэнцвэржүүлэх, татвар төлөх чадавхтай нь уялдуулан татварын ачааллыг шударга хуваарилах, баялгийн хэт төвлөрөлтөөс сэргийлэх, бага орлоготой иргэдийн татварын ачааллыг багасгах, эдийн засгийн өсөлтийн тэнцвэрийг хангах, төрийн байгууллагад итгэх иргэдийн итгэлийг нэмэгдүүлэх, шаталсан татвараас хуримтлуулсан төсвийн орлогыг бага орлоготой иргэдийн эрүүл мэндийг хамгаалах, боловсролыг дэмжих, орчны бохирдлыг багасгах, шаардлага хангасан орон байраар хангах, дэд бүтцийг хөгжүүлэх зэрэг нийтийн үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг сайжруулах зэргээр нийтийн ашиг сонирхолд эерэг үр нөлөөтэй байна.              

Хэт өндөр татварын ачаалал нь иргэд үндсэн эрх, эрх чөлөөгөө бүрэн дүүрэн эдлэхэд сөргөөр нөлөөлнө. "Манай улсад и-баримтын бүртгэлтэй худалдан авалтаар нийт хүмүүсийн 51 орчим хувь нь сард 500 мянга орчим, ойролцоогоор 60 гаруй хувь нь 500-800 мянга орчим төгрөгийн худалдан авалтын тархалттай байна" (Мэргэжилтний тайлбар, х. 3). Иймд маргаан бүхий хуулийн зохицуулалтын дагуу 15 болон 20 хувийн шаталсан татварт хамрагдсан иргэдийн хувьд татварын дараах орлого нь тухайн иргэд амьжиргааны наад захын хэрэгцээгээ хангахад сөргөөр нөлөөлнө гэж үзэх үндэслэлгүй байх бөгөөд шаталсан хувь хэмжээгээр татвар ногдуулсан хуулийн заалт нь тэнцвэрийн зарчимд нийцсэн байна.

Зургаа. Үндсэн хуулийн Аравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт "Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ.", мөн зүйлийн 3 дахь хэсэгт "Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн

орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ." гэж заасныг зөрчсөн эсэх тухай:

6.1.Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пакт (цаашид "Пакт" гэх)-ын 2 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт "Энэхүү Пактад оролцогч улс бүр нутаг дэвсгэртээ болон харьяалалдаа байгаа бүх хүний энэхүү Пактаар хүлээн зөвшөөрсөн эрхийг арьс үндэс, арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн буюу бусад үзэл бодол, үндэсний буюу нийгмийн гарал, хөрөнгө чинээ, төрсөн буюу бусад байдлаар ялгаварлахгүйгээр хүндэтгэн хангах үүрэгтэй.", 26 дугаар зүйлд "Бүх хүн хуулийн өмнө тэгш байх бөгөөд аливаа алагчлалгүйгээр хуулиар тэгш хамгаалуулах эрхтэй. Энэ үүднээс аливаа байдлаар алагчлах явдлыг хуулиар хориглох бөгөөд хууль нь арьс үндэс, арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн болон бусад үзэл бодол, үндэсний буюу нийгмийн гарал, хөрөнгө чинээ, төрсөн байдал буюу бусад байдлаар алагчлахаас бүх хүнийг адил тэгш үр нөлөөтэй хамгаалах баталгааг бүрдүүлэх ёстой." гэж тэгш байдал, хуулийн өмнө эрх тэгш байх, ялгаварлан гадуурхагдахгүй байх зарчмыг тусгасан.

6.2.Пактыг тайлбарласан Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүний эрхийн хорооны 18 дугаар Ерөнхий тайлбар (цаашид "Тайлбар" гэх)-ын 8 дугаар догол мөрт "... хүний эрх, эрх чөлөөг тэгш хангаж эдлүүлэх гэдэг нь бүх тохиолдолд хүн бүрд адил хандах тухай ойлголт биш юм." гэжээ. Тухайлбал, Пактын 6 дугаар зүйлийн 5 дахь хэсэг, 10 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэг, 25 дугаар зүйлд тодорхой үндэслэлээр үндсэн эрхийг ялгаатай эдлэхээр баталгаажуулсан байдаг. Мөн Тайлбарын 10 дугаар догол мөрт "... хүн амын тодорхой хэсэг хүний үндсэн эрхийг эдлэхэд саад учруулах, үр нөлөөг бууруулах нөхцөл байдал байгаа бол төр энэхүү нөхцөл байдлыг залруулах тусгай арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Ийм арга хэмжээний хүрээнд тодорхой хугацаанд хүн амын нэг хэсэгт бусад хүмүүстэй харьцуулахад давуу байдал олгож болно. Пактад заасанчлан ялгаварлан гадуурхалтыг бодит байдал дээр залруулахын тулд авч буй ийм арга хэмжээ нь хуульд нийцнэ." гэжээ. Орлогын тэгш бус байдлыг бууруулах зорилго бүхий маргаан бүхий хуулийн зохицуулалт нь татварын ачааллыг шударга хуваарилах, баялгийн хэт төвлөрөлтөөс сэргийлэх, бага орлоготой иргэдийн татварын ачааллыг багасгах, эдийн засгийн өсөлтийн тэнцвэрийг хангах зэрэг иргэдийн эрх, ашиг сонирхлыг хангахад чиглэгдсэн хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх төрийн үүрэгтэй холбоотой байна. Орлогын тэгш бус байдлаас үүсэх сөрөг үр нөлөөг багасгах зорилгоор авч буй энэ арга хэмжээ нь Пактаар зөвшөөрөгдсөн арга хэмжээ гэж үзэхээр байна.

Тайлбарын 13 дугаар догол мөрт "Пактад заасан хууль ёсны зорилгод хүрэхийн тулд авсан арга хэмжээ нь үндэслэлтэй, бодитой байх шалгуурыг хангах тохиолдолд ялгамжтай тогтоосон харилцаа бүр ялгаварлан гадуурхалт биш." гэжээ. Маргаан бүхий хуулийн заалтаар шаталсан татварыг ялгамжтай тогтоосон нь үндэслэл бүхий байх тул ялгаварлан гадуурхахыг хориглосон Пактын заалтыг зөрчсөн гэх үндэслэлгүй байна.

Пактад тусгасан тэгш байдал, хуулийн өмнө эрх тэгш байх, ялгаварлан гадуурхагдахгүй байх зарчим нь бүх тохиолдолд хүн бүрд адил хандах гэсэн агуулгыг илэрхийлэхгүй. Орлогын хэмжээнээс хамааран ялгаатай хувь хэмжээгээр албан татвар ногдуулахаар хуулиар зохицуулсан нь зорилгодоо хүрэхэд тохирсон бөгөөд үндэслэл бүхий байх тул Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ зөрчсөн гэж үзэх үндэслэл тогтоогдохгүй байна.

Нэгтгэн дүгнэхэд, Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх хэсэгт "Энэ хуулийн 14, 18 дугаар зүйлд заасны дагуу тухайн жилийн орлогыг тодорхойлоход 0-120 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 10 хувиар, 120 000 001-180 000 000 хүртэлх төгрөгийн албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 12 000 000 төгрөг дээр 120 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 15 хувиар, 180 000 000 төгрөгөөс дээш албан татвар ногдуулах орлого олсон тохиолдолд 21 000 000 төгрөг дээр 180 000 000 төгрөгөөс дээш давсан орлогод 20 хувиар нэмж тооцон албан татвар ногдуулна." гэж заасан нь Үндсэн хуулиар хууль тогтоогчийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалуулсан татварын бодлогын асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэх эрх хэмжээнд хамаарч байна.

Зарим орлогын төрөлд шаталсан татвар ногдуулах эсэх, ногдуулах татварын хувь хэмжээг хэрхэн тогтоох нь Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаанд үл хамаарах улс төрийн бодлогын асуудал байна.

Төсвийн орлогыг нэмэгдүүлж, төр хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засгийн баталгааг бүрдүүлэх үүргээ биелүүлэх, нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгоор шаталсан хувь хэмжээгээр татвар ногдуулж, эдийн засагт зохицуулалт хийх нь Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт заасан төрийн чиг үүрэгтэй харшилсан гэж үзэх үндэслэлгүй.

Харин эдийн засгийн чадавх, орлогын хэмжээг харгалзан ялгаатай хувь хэмжээгээр шаталсан татвар ногдуулах замаар орлого багатай иргэдийн нийгмийн хөгжлийг хангах, нийтийн үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах, орлогын тэгш бус байдлыг бууруулахыг зорьсон нь Үндсэн хуулийн Оршил хэсэгт заасан хүмүүнлэг нийгмийн зарчимд нийцсэн байна.

Ялгаатай хувь хэмжээгээр татвар ногдуулахдаа татвар төлөгчийн чадавхыг үндэслэл болгосон байх тул тэгш байдлын зарчмыг зөрчсөн гэж үзэхээргүй байна. Дур мэдэн хуулийг хэрэглэх, үндэслэлгүйгээр ялгаварлах байдлаар хуулийг хэрэгжүүлэх боломжийг хязгаарлаж, холбогдох этгээдэд хуулийн заалт тэгш үйлчлэхээр хуульчилсан байх тул эрх тэгш байх зарчмыг зөрчөөгүй байна.

Хуулиар ялгамжтай хандсан нь бодитой үндэслэл бүхий буюу дур мэдэн ялгаварлаагүй, төрийн хууль ёсны зорилгод нийцсэн, зайлшгүй байх, тэнцвэртэй байх шалгуурыг тус тус хангаж байх тул Үндсэн хуулиар хориглосон ялгаварлан гадуурхалт гэж үзэх үндэслэлгүй байна.

Үндсэн хуулийн Жаран дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг, Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 1 дэх заалт, Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 31, 32 дугаар зүйлийг тус тус удирдлага болгон

МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛИЙН НЭРИЙН ӨМНӨӨС ДҮГНЭЛТ ГАРГАХ нь:

1.Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн21.1 дэх хэсэг нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2, Тавдугаар зүйлийн 4, Аравдугаар зүйлийн 2, 3, Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 1, 2 дахь хэсгийг тус тус зөрчөөгүй байна.

2.Энэхүү дүгнэлтийг Улсын Их Хуралд уламжилсугай.

ДАРГАЛАГЧ Г.БАЯСГАЛАН

ГИШҮҮДЖ.ЭРДЭНЭБУЛГАН

Д.ГАНГАБААТАР

Л.ӨЛЗИЙСАЙХАН

Б.БОЛДБААТАР