Засгийн газрын 2001 оны 125 дугаар тогтоолын хавсралт

МОНГОЛ УЛСЫН САНХҮҮГИЙН САЛБАРЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН ДУНД ХУГАЦААНЫ ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

1.1.Эдийн засгийн макро түвшний тэнцвэр

90-ээд оны сүүлийн хагаст явагдсан санхүү, эдийн засгийн цочир хямралын эсрэг Монгол Улсын төрөөс бодлогын чанартай хариу арга хэмжээ авах явдал дутагдалтай, үүний улмаас макро эдийн засгийн бодлого сулрах хандлагад орсон бөгөөд үүний гол үр дагавар нь:

Төсвийн зардал ихээр нэмэгдэж, төсвийн орлого бүрдүүлэх, санхүүжүүлэх чадавхийг ноцтой сулруулсан;

Гадаад урсгал дансны томоохон алдагдал үүсгэж, төлбөрийн тэнцлийг ихээхэн хүндрүүлсэн;

Экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох зэс, алт, ноолуурын үнэ огцом буурсан нь төсвийн урсгал дансны тэнцэл (ялангуяа, худалдааны тэнцэл)-д муугаар нөлөөлсөн;

Төсвийн орлогод татварын үүрэг идэвхгүй байдалд орж, улмаар Засгийн газрын төсвийн санхүүжилтийг гадаад, дотоод өрийг нэмэгдүүлэх, банкны зээлээр нөхөх аргаар түр аргацаах болсон;

Засгийн газрын зээллэг ихэссэнээр бизнесийн хүрээнд зээлийн эрэлтийг хөөрөгдөн эх үүсвэрийг нь хомсдуулж,  зээлийн хүүг өндөрсгөхөд хүргэсэн;

Үйлдвэрлэл, бизнесийн салбарт мөнгөний хэт хомсдол үүссэнээр ажилгүйдэл, ядуурлын түвшин буурахгүй, харин ч нэмэгдэхэд нөлөөлөв.

Төсвийн урсгал тэнцэл сүүлийн хоёр жилд үлэмж алдагдалтай болж,  төсвийн нийт алдагдал 1998, 1999 онуудад ДНБ-ий 10 хувиас давсан байна. 2000 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр төсвийн урсгал тэнцлийн алдагдал ДНБ-ий 1.1 хувьтай, төсвийн нийт алдагдал 8,9 хувьтай тэнцэх хэмжээнд байх төлөвтэй байна.

Нэлээд аймаг, сум, улсын үйлдвэрийн газар, аж ахуйн нэгжийн хооронд аж ахуйн өглөг, авлага, цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн өглөгийн урьд онуудаас дамжсан өр ихээр хуримтлагджээ.

Гадаад худалдааны тэнцэл хүндэрч, гадаад худалдааны алдагдал 1998 онд 155 сая, 1999 онд 113 сая ам.доллар болж байсан ба 2000 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр уг алдагдал 121 сая ам.доллар болохоор байна.

Монгол Улс 2004 он гэхэд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийг  6 хувьд хүргэж, нэг хүнд ногдох орлогыг 2001-2004 онд дунджаар 16 хувиар нэмэгдүүлэн, үүнээс олох үр ашгийг иргэдэд нийтлэг хүртээх зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд бодлогын алхмыг дараахь дөрвөн хүрээнд хийх зорилт тавьж байна. Үүнд:

Макро эдийн засгийн тогтворжилтын хөтөлбөрийг боловсруулж хэрэгжүүлэх;

Бүтцийн шинэчлэлтийг явуулж, Засгийн газрын хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, төсвийн хөрөнгө оруулалт, түүний дотор улсын үйлдвэрийн газрын хөрөнгө оруулалт төрийн өмч хувьчлалын замаар олсон хөрөнгийн үр ашгийг сайжруулах;

Санхүүгийн салбар, худалдааны горим, газар эзэмшлийн болон өмчлөлийн эрхийн тогтолцоонд шинэчлэлт явуулах замаар хувийн хуримтлалыг өсгөх, уг хуримтлалыг нийт эдийн засагт хөрөнгө оруулалт болгон ашиглах;

Дотоодын бүх нөөцийг эдийн засгийн идэвхитэй хөдөлгөөнд оруулах замаар зах зээлийн бүхий л бололцоот арга хэрэгслийг ашиглан санхүүгийн нэмэлт эх үүсвэр бий болгож, эдийн засгийн өсөлтийг хангах  шаардлага тавигдаж байна.

Бодлогын чанартай дээрх арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд аль алинд нь хамаарал бүхий санхүүгийн секторын шинэчлэл нэн түгээмэл бөгөөд чухал нөлөөтэй юм.

Санхүүгийн салбарын шинэчлэлийн үзэл баримтлалд  юуны өмнө:

Төсөв, татварын бодлого;

Мөнгөний бодлого, банкны тогтолцоо;

Банк бус байгууллагын санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагааны цар хүрээг  өргөтгөх;

Хөрөнгийн зах зээл, үнэт цаасны арилжаа;

Төрөл бүрийн даатгалын үйлчилгээг сайжруулах зэрэг асуудлуудыг хамруулав.

1.2.Санхүүгийн салбарын өнөөгийн байдал

2000 оны эцсийн байдлаар манай улсад 12 банк, 10 банк бус санхүүгийн байгууллага, 90 гаруй хадгаламж зээлийн хоршоо, 40 гаруй үнэт цаасны компани, 13 арилжааны даатгалын байгууллага, 64 валютын арилжааны цэг, 400 гаруй барьцаалан зээлдэх цэг  үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүний зэрэгцээ Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрийн хүрээнд төрийн бус байгууллагууд жижиг зээл, санхүүгийн үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Санхүүгийн салбар нь бүтцийн хувьд төвлөрлийн эрсдэлийг агуулсан, төрийн өмчийн оролцоо өндөр, үйлчилж буй хууль тогтоомжийн уялдаа холбоо хангалтгүй, нягтлан бодох бүртгэл болон хяналтын үйл ажиллагаа нь олон улсын стандартад нийцэхгүй, үр дүнг нэгтгэн тооцох тогтолцоо бүрдээгүй зэрэг сул талтай байна.  

1.2.1.Мөнгөний бодлого тодорхойлолт ба бодлогын хэрэгжилт

1991 онд баталсан Банкны тухай хууль, Монгол банкны дүрмийн заалтыг хэрэгжүүлэхтэй уялдуулан 1993 оноос эхлэн Төрийн мөнгөний бодлогыг боловсруулж жил бүр УИХ-аар хэлэлцүүлэн баталж, мөрдүүлж ирэв.

УИХ-аас 1993-1996 онд баталсан Төрийн мөнгөний бодлогын гол зорилго нь мөнгөний тоон онолд тулгуурлан төгрөгийн ханш уналт, инфляцийн хэт өсөлтийг хязгаарлах арга хэмжээ авахад чиглэсэн юм. Үүний дүнд төгрөгийн ханш уналт аажмаар саарч 1996 оны эхний хагас гэхэд 1 ам доллар 560 төгрөгтэй тэнцэж байв. 1993 оны дундаас эхлэн валютын чөлөөт ханшийн тогтолцоонд шилжсэн. 

Төгрөгийн ханш уналтын харьцангуй тогтворжилт нь эдийн засгийн өсөлттэй төдийлэн уялдаагүй, харин мөнгөний бодлогын шууд аргад тулгуурласан юм. Мөнгөний энэхүү бодлого нь хэдийгээр төгрөг, чөлөөт валютын харьцаанд төгрөгийн тоон орцын хэт өсөлтийг бууруулж чадсан ч гэсэн аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг тогтворжуулах, бизнес эрхлэхэд зээлийн таатай орчныг бүрдүүлэх, төсвийн орлогыг бүрдүүлэхэд татварын оролцоог сайжруулахад төдийлэн нааштай нөлөөлөөгүй юм.

1992 оны сүүлчээс эхлэн Төв банкнаас банк хоорондын эх үүсвэрийн урсгалыг банк бүрээр хянах, заавал байлгах нөөцийн норматив тогтоох, иргэдийн хадгаламжийг үнэгүйдлээс хамгаалах үүднээс хүүгийн төвлөрсөн зохицуулалт хийх, төв банкны үнэт цаасны гүйлгээ эрхлэх, чөлөөт валюттай харьцах төгрөгийн ханшийг чөлөөтэй болгох зэрэг арга хэмжээ авсан.

 

Мөнгөн хадгаламж, төлбөр тооцоо, банкны зээлийн үйл ажиллагааны талаар хэд хэдэн хуулиуд баталсан нь мөнгөний бодлогыг төрөөс явуулах эрх зүйн шинэ орчин болж өгсөн.

Монгол банкнаас төгрөгийн эх үүсвэргүйгээр Засгийн газрын нэрийн өмнөөс хийсэн их хэмжээний төлбөрийн өр авлагыг зохицуулах, түүнийг Төв банк, Засгийн газрын хооронд зааглан хариуцах, банкны нягтлан бодох бүртгэлийг олон улсын стандартад нийцүүлэх эхний алхмуудыг  хийсэн юм.

1993-1996 онд явуулсан мөнгөний бодлогод дараахь доголдол байв. Үүнд:

Банкны үйл ажиллагаа, түүний дотор зээллэгийн асуудалд Засгийн газар хөндлөнгөөс хууль бус оролцох замаар ХАА-н байгууллагад Засгийн газрын шахалт, нөлөөллөөр багагүй хэмжээний зээл олгосон нь "чанаргүй зээл" болж системийн төлбөрийн чадварт муугаар нөлөөлсөн.

Төв банкнаас арилжааны банкуудад зээл олгох ажиллагаа зарим талаар хавтгайрсан ба уг зээлийн хүүг хэт өндөр тогтоож, түүнээс орсон хүүг Монгол банкны орлого болгож байсан нь нэгд, арилжааны банкууд зээлийн үйл ажиллагаанд тавих хяналтыг сулруулж, зээлийн эх үүсвэрийг төв банкнаас бэлэнчлэн авах; хоёрт, төв банкинд төлөхөөр амласан зээл, хүүг зарим банк төлөх боломжгүйд хүрч, улмаар дампуурах үндэс суурь тавигдахад ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлсөн байна.

Төв банкнаас арилжааны банкуудын үйл ажиллагааг үнэлэх шалгуур үзүүлэлт, хяналтын тогтолцоо боловсронгуй бус байсан учраас Хоршоо, Сэлэнгэ зэрэг банк 2-3 жил ажиллаад дампуурч эхэлсэн. Нөгөө талаар банкуудын удирдлагын чадвар сул, үйл ажиллагааны болон бусад эрсдэлээ зөв тодорхойлж чадаагүй нь дампуурахад нөлөөлсөн. Мөн Төв банкнаас зарим үйлдвэрлэлийн компани, аж ахуйд шууд зээлжүүлэлт хийсэн баталгаа гаргасан, зарим арилжааны банкийг байгуулахад төв банкны хяналт тодорхой бус байсан зэрэг нь зарим сөрөг үр дүн бий болгосон.

1997-2000 онд явуулсан төрийн мөнгөний бодлогын гол асуудал нь:

Мөнгөний бодлогод төв банкны хяналтын шууд аргаас шууд бус аргад шилжих;

Төв банкны үнэт цаас, Засгийн газрын бондын ажиллагааг өргөжүүлэх замаар мөнгийг гүйлгээнд гаргах хэмжээг аль болох хязгаарлах;

Төв банкнаас арилжааны банкинд олгох зээл, дахин зээлжүүлэлтийг багасгах;

Арилжааны банкуудын үйл ажиллагааны шалгуурыг олон улсын стандартад бүрэн нийцүүлэх;

Төлбөрийн чадваргүй болсон банкуудын эрх хүлээн авах эрх зүйн орчныг бүрдүүлж хэрэгжүүлэхэд чиглэж зарим үр дүнд хүрэв.

Сүүлийн 10 жилд төрийн мөнгөний бодлогын хүрээнд дампуурсан банкуудыг албадан татан буулгах, банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх,  чанаргүй активыг Засгийн газрын үнэт цаасаар солих, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, банкуудын удирдлага хяналтын аргыг дээшлүүлэх арга хэмжээнүүдийг авч, энэ чиглэлээр нийт 70 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө  зарцууулжээ. Үүний дүнд одоогийн байдлаар нийт банкны өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний нэгдсэн үзүүлэлт олон улсын жишгээс 2,5 дахин, төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварын үзүүлэлт байвал зохих хувь хэмжээнээс 3 дахин өндөр болсон байна. Гэхдээ  банкны салбарын хямралаас шалтгаалж банкинд итгэх итгэл алдарсан, тус салбарын эрх зүйн орчин нь банкууд үр ашигтай, тогтвортой ажиллах бололцоог  бүрдүүлээгүй байна.

Мөн мөнгөний урсгалыг бодит эдийн засаг, үйлдвэрлэл, бизнес дэх мөнгөний эрэлттэй уялдуулах, төгрөгийн ханшийн харьцангуй тогтворжих хандлагыг хадгалах, арилжааны банкуудын төлбөрийн чадвар, үйл ажиллагаанд төрийн хяналтын механизмыг ашиглах, төсвийн зээлжүүлэлтэд оновчтой хязгаарлалт тавих замаар улсын санхүүгийн тэнцвэрийг сайжруулах, дотоод зах зээлд үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн үүргийг бэхжүүлэхэд бүрэн чиглэж чадсангүй.

Мөнгөний бодлогын энэ доголдолтой тал нь үйлдвэрлэл, бизнесийн хүрээг шаардлагатай мөнгөөр хангах биш харин гол төлөв арилжааны банк дахь мөнгөний нөөцийг төв банкинд төвлөрүүлэх, мөн нөөцийг Засгийн газар зээлж, төсвийн урсгал зардлыг нөхөх зохисгүй байдлыг бий болгов. Үүний улмаас бизнест шаардагдах мөнгөний эрэлтийг зохиомлоор ихэсгэж, зээлийн хүүг харьцангуй өндөр түвшинд хадгалах, банкууд арилжаа, бизнест мөнгө оруулахаасаа төв банк, Засгийн газрын үнэт цаас, бондын хүүгээр хялбар аргаар ашиг олох сонирхлыг төрүүлсэн юм.

Төв банкны бие даасан ажиллагаа суларч Засгийн газрыг аялдан дагалдах, зарим тохиолдолд төсвийн зардлыг санхүүжүүлэгчийн байр сууринаас хандах явдал гарсан байна. Эдийн засгийн нэг тал болох үйлдвэрлэл, бизнесийн хүрээнд нийлүүлэх мөнгө ийнхүү хязгаарлагдсан атал "Үйлдвэрлэлийн бус хүрээнд нийлүүлэх бүтээмжгүй" мөнгөний масс нэмэгдсэн нь 1997-1998 онуудад төгрөгийн ханш бараг хоёр дахин унахад ихээхэн нөлөөлжээ.

1995-2000 онуудад УИХ-аас баталсан төрийн мөнгөний бодлогод тусгагдсан дараахь томоохон зорилт биелэгдээгүй.

Үүнд:

Төлбөрийн тэнцлийг сайжруулах, улсын төсвийн бодлоготой мөнгөний бодлогыг нягт уялдуулах (1995);

Иргэдийн мөнгөн хадгаламжийг эрсдэлээс хамгаалах оновчтой тогтолцоог бий болгох (1997);

Засгийн газарт олгосон зээлийг хуулиар тогтоосон хэмжээнд хүртэл бууруулах арга хэмжээ авах (1998);

Монгол банкнаас аж ахуйн нэгж, байгууллагад олгосон зээл, гаргасан баталгаа, эх үүсвэргүйгээр гүйцэтгэсэн гадаад төлбөрийн авлагыг барагдуулах, өрийг худалдах үйл ажиллагааны хяналт тогтоож хэрэгжүүлэх (1998, 1999);

Банк хоорондын төлбөр тооцооны эрсдэлийг бууруулахад чиглэсэн техник зохион байгуулалтын арга хэмжээ авч, бэлэн бус төлбөр тооцооны сүлжээ, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх (1999);

Төв банк, Засгийн газар хоёрын хооронд үүссэн өр авлагын асуудлыг нэг мөр болгож  шийдвэрлэх /1997-1999/

Засгийн газрын бондыг нийтэд чөлөөтэй арилжаалах нөхцөлийг бүрдүүлэх, түүнийг хэрэгжүүлэх (2000) зэрэг томоохон зорилтууд бүрэн хэрэгжсэнгүй.

1.2.2. Банкуудын үндсэн үйл ажиллагаа, санхүү төлбөрийн чадвар

Улсын хэмжээнд Монгол банкнаас зөвшөөрөл авч үйл ажиллагаа эрхэлж буй 12 банк, 10 банк бус санхүүгийн байгууллага өөрийн харьяа 430 гаруй салбар, нэгжээрээ дамжуулан таван зуу  гаруй мянган харилцагчдад зээл, мөнгөн хадгаламж, төлбөр тооцоо болон банкны бусад үйлчилгээг үзүүлж байна.

 

Банк, санхүүгийн системийн үндсэн үзүүлэлтүүдийг сүүлийн 4 жилээр тооцож, харьцуулалт хийвэл дараахь байдалтай байна. Үүнд:

 

                                                                                                                (хувь, тэрбум төгрөг)

	1997/XП	1998/XП	1999/XП	2000/XП
Мөнгөний нийлүүлэлт (M2)	170,0	167,2	220,2	258,8
Мөнгө	49,7	56,4	87,3	130,7
Бараг мөнгө	120,3	110,8	132,9	128,4
М2/ДНБ	20%	20%	24%	26%
Нийт актив	196,3	179,5	181,8	225,7
Нийт пассив	179,5	172,4	163,2	195,8
Өөрийн хөрөнгө	16,8	7,1	18,5	29,9
Өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ	12,5%	1,5%	20,3%	27,0%
Төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар	39,4%	32,7%	56,4%	55,4%
Зээлийн өрийн үлдэгдэл	50,4	88,6	49,3	67,7
Үүнээс: чанаргүй зээл	15,0	36,4	18,4	15,9
Чанаргүй зээлийн хувь	30%	41%	37%	23,5%
Зээлийн болзошгүй эрсдэлийн сан
Байвал зохих	7,6	22,7	15,9	13,2
Байгуулсан	6,7	18,4	15,3	13,4
ЗБЭС ба зээлийн харьцаа	15%	25%	32%	22%
Банкуудын ашигт ажиллагаа
Өөрийн хөрөнгийн өгөөж	8,4%	-59,6%	15,6%	45,6%
Активын өгөөж	0,6%	-6,6%	1,4%	4,3%

 

2000 онд мөнгөний нийлүүлэлт, банкуудын актив, пассив, өөрийн хөрөнгө, төлбөрийн чадварын болон ашигт ажиллагааны үзүүлэлтүүд өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад өсч, банкны системийн санхүүгийн байдал сайжирсан байна.

Үүнд 2000 оны 12 дугаар сарын 31-ний байдлаар системийн өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний үзүүлэлт 27,0%; төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварын үзүүлэлт 55,4%; гадаад валютын эрсдэлийн үзүүлэлт 1,8% байгаа нь Монгол банк болон олон улсын хяналт шалгалтын байгууллагаас тогтоосон хязгаарлалтыг хангажээ.

Хэдийгээр системийн санхүү, төлбөрийн чадварыг тодорхойлогч гол гол үзүүлэлтүүд ийнхүү байвал зохих хувь хэмжээнд байгаа боловч банкны систем нь бүтцийнхээ хувьд тодорхой сул талуудыг агуулсаар байна. Үүнд:

1. Банкуудын зээлийн өрийн үлдэгдлийн 23,5 хувь нь чанаргүй зээлд ангилагдсан.

2. Системийн активын 80 орчим хувь нь 3 банкинд, зээлийн өрийн үлдэгдлийн 60 гаруй хувь нь 2 банкинд, гадаадын банкин дахь харилцах хадгаламжийн 80 гаруй  хувь   1 банкинд тус тус байршиж байгаа нь банкны систем энэ хэмжээгээр эрсдэлтэй байгааг илтгэнэ.

3. Банкны систем дэх төрийн өмчийн оролцоо өндөр хэвээр, төрийн эрх бүхий байгууллагуудаас, тухайлбал, Санхүү эдийн засгийн яам, Төрийн өмчийн хорооноос томилогдсон Төлөөлөн удирдах зөвлөл, хяналтын зөвлөлөөс тэдгээр банкуудын үйл ажиллагаанд тавих удирдлага, хяналт хангалтгүй. Тухайлбал:

а/өнөөгийн байдлаар Монгол банкнаас зөвшөөрөл авч үйл ажиллагаа явуулж буй 12 банкнаас төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой 6 банк /Хадгаламжийн банк, Хөдөө аж ахуйн банк, Худалдаа, хөгжлийн банк, Улаанбаатар хотын банк, Шинэчлэл банк ба Монгол шуудан банк/-уудад 2000 оны        12 дугаар сарын байдлаар банкны системийн нийт хадгаламжийн үлдэгдлийн  69.9 хувь, харилцах дансны үлдэгдлийн 81.7 хувь, Засгийн газрын харилцах хадгаламжийн үлдэгдлийн 91.0 хувь байршиж байна.

б/1990 оноос хойш 15 банк татан буугдсаны дотор төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой 6 банк байлаа. Тэдгээрт иргэдийн хадгаламжийн 30.8 тэрбум төгрөг, харилцах дансны 57.5 тэрбум төгрөг, бүгд 88.3 тэрбум төгрөг байршиж байсан.

4. Зах зээлийн харилцаанд оролцогч этгээдүүд хөрөнгө мөнгөө далд инфляци, төгрөгийн ам доллартай харьцах ханшны уналтаас хамгаалах зорилгоор төгрөгийг гадаад валютад  хөрвүүлэх хандлага ажиглагдаж байгаа (Тухайлбал, банкуудын хувьд  гадаад активын нийт активт эзлэх хувийн жин 1998-2000 онуудад огцом өссөн болохыг дараахь хүснэгтээс харж болно)

                                                                                                (хувь, тэрбум төгрөг)

  

5. ХОТШ, Сэргээн босголт, Хөдөө аж ахуй зэрэг олон тооны салбар нэгж бүхий банкуудын санхүү төлбөрийн чадвар алдагдсанаас хөдөө орон нутагт банкны үйлчилгээ үзүүлэх байгууллагуудын тоо эрс цөөрсөн. Хэдийгээр төрийн эрх бүхий байгууллагуудаас Хөдөө аж ахуйн банкийг дахин хөрөнгөжүүлж, Шуудан банк болон Хөгжлийн алтан санд хөдөө орон нутагт үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл олгосон боловч эдгээр байгууллагуудаас үзүүлж буй банкны үйлчилгээ нь хөдөө орон  нутгийн хэрэгцээг  хангаж чадахгүй байгаа.

6. Зохих албадлагын арга хэмжээг санхүү төлбөрийн чадвар нь алдагдсан банкуудад хэрхэн авах талаар хууль тогтоомжид нарийн тусгаагүйгээс эдгээр банкуудын бүтцийг өөрчлөхөд гарч байгаа зардал эдийн засагт дарамт учруулж байсан байна. Тухайлбал, 1996 оноос хойш банкны бүтцийн өөрчлөлтийн арга хэмжээний хүрээнд 70 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 8 орчим хувьд хүрсэн.

7. Банкуудын гүйцэтгэж буй санхүүгийн зуучлалын цар хүрээ нь хязгаарлагдмал байгаа. Банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагын нэгдсэн тэнцлийн бүтцийг  дараахь хүснэгтэд үзүүлэв:

 

	АКТИВ	Хувь		ПАССИВ	Хувь
1	Касс дахь бэлэн мөнгө, бусад банкин дахь харилцах	19%	1	Банк хоорондын захаас татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө	1%
2	Бусад банкинд байршуулсан хадгаламж	20%	2	Засгийн газрын харилцах, хадгаламж	13%
3	Төв банкны үнэт цаас	9%	3	Аж ахуйн нэгж, байгууллагын харилцах, хадгаламж	23%
4	Засгийн газрын үнэт цаас	19%	4	Иргэдийн харилцах хадгаламж	34%
5	Зээл (цэврээр)	24%	5	Бусад пассив	16%
6	Бусад актив	9%	6	Өөрийн хөрөнгө	13%
		100%			100%

 

Өнгөрсөн оны байдлаар банкуудын нийт пассивын 60 орчим хувийг хувийн хэвшлээс буюу аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдээс татан төвлөрүүлсэн харилцах хадгаламж эзэлж байгаа боловч үүний 50 хүрэхгүй хувийг л зээл олголтод зарцуулжээ.

Банкны салбарын нийт активын 24 хувийг зээл эзэлж байна.

Санхүүгийн зуучлалын үр дүн ийнхүү муу байгаа нь дараахь хүчин зүйлээс шалтгаалсан болно. Үүнд:

а/цөөн тооны аж ахуйн нэгж, байгууллагуудыг эс тооцвол зээлдэгч этгээдүүдийн зээлжих чадвар сул;

б/зээлдэгч аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын санхүүгийн тайлан мэдээний  боловсруулалтын чанар хангалтгүйгээс шалтгаалан банкууд оновчтой зөв шийдвэр гаргах боломж дутмаг;

в/дээрх шалтгааны улмаас ихэнх банкуудын зээлийн эрсдэлийг үнэлэх арга барил нь эдийн засгийн үр ашиг бус зөвхөн барьцаанд үндэслэсэн хэвээр байна;

г/засгийн газраас гаргасан үнэт цаас нь хөрвөх чадваргүйгээс Төв банк мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх үүднээс өөрөө үнэт цаас гарган арилжаалж байна. Энэ нь активаа эрсдэл багатай байршуулахын тулд Төв банкны үнэт цаасанд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхлыг банкуудад бий болгож зээлийг харьцангуй бага олгох болсон.

1.2.3.Үнэт цаасны зах зээл

1990 онд байгуулагдсан Засгийн газар хувийн өмчид суурилсан эдийн засагтай болох стратегийн зорилтоо хэрэгжүүлэхийн тулд өмч хувьчлах ажлыг эхэлсэн нь хөрөнгийн зах зээлийн эх үүсвэрийг тавьсан билээ.

Үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийн эхний шатыг үндсэн    2 хэсэгт хувааж болно.Үүнд:

Томоохон үйлдвэр, аж ахуйн газрыг компанийн хэлбэрт оруулан, хувьцааг нь иргэдэд үнэгүй тараасан хөрөнгө оруулалтын эрхийн цэнхэр тасалбараар худалдаж, иргэд, хувьцаа эзэмшигчид болох ажиллагаа явагдсан 1991-1995 он буюу эхний үе:

Хувьцааг хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгээр худалдах үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн анхны арилжаа Монголын хөрөнгийн бирж дээр 1992 оны 2 дугаар сарын 7-нд явагдаж эхэлснээс хойш 1995 оны 5 дугаар сар хүртэл 3 жил гаруй  хугацаанд нийт 193 удаагийн арилжаагаар 475 компанийн 195,8 сая ширхэг хувьцааг арилжаалсан бөгөөд Монгол улсын нэг сая хоёр зуу гаруй мянган иргэн хувьцаа эзэмшигч болсон юм. Эдгээр 475 ХК-ийн 241-ийг бүрэн хувьчилж, 234 компанийн хувьцааны 5-90 хувь нь төрийн мэдэлд үлдсэн.

Хувьчлагдсан компаниудын хувьцааг иргэд хоорондоо бэлэн мөнгөөр худалдах арилжаа буюу үнэт цаасны хоёрдогч зах зээлийн үе:

Үнэт цаасны хоёрдогч зах зээл эхэлснээс хойшхи 5 жил гаруйн хугацаанд нийт дүнгээр  33,9 тэрбум төгрөгийн 151,8 сая гаруй ширхэг үнэт цаас арилжаалсан байна.

Өөрөөр хэлбэл өдөрт дунджаар 30 гаруй сая төгрөгийн гүйлгээ хийж, 100 гаруй мянган ширхэг хувьцаа арилжаалж байна.

Гэхдээ энэ үзүүлэлт он, оноор нэлээд өндөр хэлбэлзэлтэй явж ирснийг хүснэгтээс харж болно (Хүснэгт 1).

ҮНЭТ ЦААСНЫ АРИЛЖААНЫ ГОЛ ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД

 

 

МХБ-д арилжаалж буй үнэт цаасны зах зээлийн үнэлгээ, хувьцаа эзэмшигчдийн тоо, эзэмшигчдийн өмч гэсэн үзүүлэлтээр сагс бүрдүүлж ТОП-75 индекс тооцож хөрөнгийн зах зээлийн байдлыг мэдрэх гол хэмжүүр болгон нийтэд мэдээлж ирэв.

1998 оны 2 дугаар сар хүртэл 100-гаас доош нэгжээс эхэлсэн индекс дээд тал нь 402 нэгж хүрч оны эхээр 230 орчимд хэлбэлзэж байснаа одоо 400 гараад байна.

Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй хувьцаат компанийн тоо цөөрч байна. Энэ нь компаниуд нэгдэж нийлсэн, дампуурсан, мөн нэлээд компани хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани болон өөрчлөн зохион байгуулагдсантай холбоотой. 1997-1998 онд үнэт цаасны арилжааны хэмжээ дээд цэгтээ хүрсэн бөгөөд 1999 оноос эхлээд эрс буурсан. Сүүлийн 5 жилээс 3 сарын хугацаанд үнэт цаас нь арилжаалагдаагүй хувьцаат компанийн тоог авч үзвэл:

 

 

Дээрх үзүүлэлтээс харахад одоо бүртгэлтэй байгаа нийт хувьцаат компанийн 39 хувийнх нь хувьцаа сүүлийн 3 сард арилжаалагдаагүй байна. Нийт үнэт цаасны 30 орчим хувь нь тогтмол идэвхтэй арилжаалагдаж, 31 хувь нь буюу 130-аад үнэт цаасны арилжаа дунд зэргийн түвшинд арилжаалагдаж байна.

Үнэт цаасны зах зээлийн идэвхжил буурч байгааг  үнэт цаасны ханшийн мэдээ харуулж байна. Тухайлбал: үнэт цаас нь арилжаалагдаж байгаа 403 компанийн 73 хувь буюу 290 гаруй компанийн хувьцааны дундаж ханш анхны нэрлэсэн үнэ болох 100 төгрөгнөөс доогуур байна. 70 хувь нь 100 төгрөгнөөс доогуур, үүний дотор 60 хувийнх нь 50 төгрөгнөөс доогуур байна. Ердөө л 9 компанийн үнэт цаасны ханш 500 төгрөгнөөс дээш байна.

Хувьцааны үнэ ханш, зах зээлийн нийт үнэлгээ буурч, үнэт цаасны зах зээл хумигдаж байгаа нь хэд хэдэн шалтгаантай:

Манайд үнэт цаасны зах зээл хөгжих макро эдийн засгийн таатай орчин бүрдээгүй, улс орны эдийн засаг, санхүүгийн өнөөгийн байдал нь үнэт цаас гаргах замаар санхүүжилтийн эх үүсвэр бий болгох, үнэт цаасаар хийх хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чиглэлээр нөлөөлж чадахааргүй байна.

Биржид бүртгэлтэй компанийн тоо буурсан.

Анх өмч хувьчлалаар үүссэн 475 компани бүртгэлтэй байсан бол одоо 413 компани бүртгэлтэй байгаа бөгөөд үүнээс 403 компанийн хувьцаа арилжаалагдаж байгаа.

Бүртгэлтэй компаниудын цэвэр хөрөнгийн хэмжээ, хувьцааны дансны үнэ болон зах зээлийн үнэ ханшийн хооронд бодитой уялдаа байхгүй. Энэ байдал нь мэдээллийн хомсдолоос үндсэндээ шалтгаалж байгаа.

Хувьцаат компаниудын санхүүгийн байдал, хүчин чадлын ашиглалт муу.

Ихэнх компанийн хувьцаа төвлөрсөн учраас том багц хувьцаа эзэмшигчид нь компанийн удирдлагыг бүрдүүлж байна. Бүрэн хувьчлагдсан  330  ХК-ийн  87 хувь нь 1-10 хүний өмчлөлд шилжжээ. Тэдгээр нь жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хөсөрдүүлэх болсон, жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эзэмшиж буй хувьцааны ханш унаж эрэлт буурсан.

 

Хөрөнгийн биржийн төвлөрсөн хадгаламжид данс бүхий нийт 284000 харилцагчдын зөвхөн 1,3 мянга нь 65,6 сая ширхэг буюу нийт бүртгэлтэй хувьцааны 70 хувийг өмчилж байна.

Төрийн мэдлийн хувьцааг биржийн арилжаанаас гадуур дуудлага худалдаагаар худалдаж байгаа.

Хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах эрх зүйн орчин бүрэлдэн тогтож чадаагүй. Тухайлбал, Хөрөнгийн биржийн төвлөрсөн хадгаламжид хадгалагдаж буй үнэт цаас, мөнгөн хөрөнгийн хадгалалт, хамгаалалт найдваргүй байсны улмаас хувьцаа эзэмшигчдэд олгох ногдол ашиг болон хувьцаа худалдаж авахаар биржид шилжүүлсэн 1075 сая төгрөгийн мөнгөн хөрөнгийг дампуурсан банкуудад шилжүүлэн байршуулж алдсан байна. Энэ нь үнэт цаасны зах зээлд итгэх олон түмний итгэлийг алдагдуулахад хүргэлээ.

Өнгөрсөн хугацаанд нийт 39 ХК 11,2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр шинээр болон нэмж үнэт цаас гаргасан.

Гэхдээ үүнийг жинхэнэ утгаараа үнэт цаасаар хийсэн хөрөнгө оруулалт, Монгол Улсын үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийн шинэ үе шатны эхлэл гэж үзэх боломжгүй юм. Учир нь эдгээрийн нэг нь ч үнэт цаасны зах зээл дээр биржээр дамжиж нийтэд, чөлөөтэй арилжаалагдаагүй юм.

Эдгээр нь бүхэлдээ компанийн хувьцааны тодорхой багцыг эзэмшигчид компанид оруулсан хөрөнгөө өмчлөх эрх болгон баталгаажуулахад чиглэгдсэн.

Төсвийн цаг зуурын хомсдолыг даван туулах, иргэд, байгууллагын сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг татан авч мөнгөний эргэлтийг зохицуулах, банк санхүүгийн системээр дамждаггүй мөнгөний далд эргэлтийг сааруулах зорилгоор Засгийн газар 1996 оноос богино хугацаатай үнэт цаас гарган арилжаалж иржээ.

1996 онд 1144,2 сая төгрөгийн, 1997 онд 10300,0 сая төгрөгийн, 1998 онд 20146,5 сая төгрөгийн, 1999 онд 36735,3 сая төгрөгийн, 2000 оны 10 дугаар сарын 1-ний байдлаар 18930,0 сая төгрөгийн бонд тус тус арилжаалж, энэ хугацаанд нийт 200558,1 сая төгрөгийн үндсэн төлбөр, 2936,1 сая төгрөгийн хүүгийн төлбөрийг төлж барагдуулжээ.

Бондын борлуулалтын орлогын зонхилох хэсгийг төсвийн нэн шаардлагатай санхүүжилт цалин, тэтгэвэр тэтгэмж, аймаг орон нутагт олгосон татаас эзэлж байснаас үзэхэд бонд гаргах нь төсвийн цаг зуурын хүндрэлийг даван туулах, төвлөрсөн төсвийн алдагдлын зохих хэсгийг санхүүжүүлэхэд ашиглагдаж иржээ.

Үнэт цаасны тухай хууль болон Засгийн газрын бонд гаргах, арилжаалах журамд заасны дагуу бондыг бүртгүүлдэггүй, олон нийтэд сурталчилдаггүй байснаас иргэдийн гар дээр сул чөлөөтэй байгаа мөнгөн хөрөнгийг эдийн засгийн эргэлтэд татан оруулах арга хэрэгсэл болж чадаагүй байна.

1.2.4. Даатгалын тогтолцоо

Санхүүгийн олон төрлийн арга хэрэгслүүд дотроос иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад учирч болзошгүй аливаа эрсдэлийг тараах механизм бүхий даатгалын эрэлт хэрэгцээ нь зах зээлийн эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөлд өсөн нэмэгдэж байна. Иймд даатгуулагчдын эрх ашгийг баталгаажуулж хамгаалахад төрөөс даатгалын тогтолцоо, түүний үйл ажиллагааг боловсронгуй болгоход чиглэгдсэн нэгдсэн бодлого, хяналт шаардагдах нь  байна.

Монгол улсад арилжааны даатгалын байгууллага үүсч хөгжөөд 66 жил болж байна. 1990 он хүртэл арилжааны даатгалын үйл ажиллагааг хуучнаар Сангийн яамны харьяа Улсын даатгалын ерөнхий газар эрхлэн гүйцэтгэж байсан бөгөөд тухайн үеийн Засгийн газрын шийдвэрээр төрийн өмчийн        2 даатгалын компанийг үүсгэн байгуулж үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн түүхтэй.

Монгол улсын Засгийн газрын 1995 оны тогтоолыг үндэслэн арилжааны даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл олгох түр журам батлагдаж, уг журмын дагуу даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрлийг хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжид олгож эхэлсэн байна.

Монгол улсын даатгалын тухай хууль 1997 оны 12 дугаар сарын 5-нд батлагдан гарснаар даатгалын үйл ажиллагааг хууль, эрх зүйн хүрээнд явуулах боломж бүрдсэн.

Одоогийн байдлаар манайд энэ хуулийн дагуу төрийн өмчийн 2, хувийн өмчийн 11, нийтдээ 13 компани даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл авч үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Даатгалын салбарын эдийн засгийн байдал:

Даатгалын хураамжийн орлого 1999 онд 3776.6 сая төгрөгт хүрч, 1997 оныхоос 1126.5 сая төгрөг буюу 45.2 хувиар, 1998 оныхоос 592.4 сая төгрөг буюу 18.6 хувиар тус тус өссөн байна. Энэ өсөлт нь зөвхөн Монгол даатгал компани "Д энд В даатгал" компаний орлогын өсөлтөөр хангагдаж, даатгалын бусад компаниудын орлого 5.2-4.5 сая төгрөгөөр буурсан байна.

1999 оны байдлаар улсын хэмжээнд орсон даатгалын хураамжийн орлогын 45.5 хувийг даатгалын нөхөн олговор болон давхар даатгалын хураамж төлөхөд зарцуулжээ. Хураамжийн нийт орлогын 9.8 хувийг иргэдийн амь нас, эрүүл мэнд, ашиг сонирхлын, 61.5 хувийг хөрөнгийн, 28.7 хувийг хариуцлагын даатгалын орлого тус тус эзэлж байна. 

Даатгуулагчийг дотор нь ангилж үзэхэд даатгалын хураамжийн нийт орлогын 69 хувь буюу 2.6 тэрбум төгрөгийг аж ахуйн нэгж, байгууллагууд, 31 хувь буюу 1.2 тэрбум төгрөгийг хүн амаас оруулсан байна.

Даатгалын тухай Монгол улсын хуулийн дагуу 1999 онд 1673 сая төгрөгийн нөөцийн сан нэмж байгуулагдсан нь     1998 оныхоос 278.3 сая төгрөгөөр их болсон байна.

Даатгалын системийн хэмжээгээр 1999 онд 751.1 сая төгрөгийн нөхөн олговор олгож, 273.1 сая төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллан улсын төсөвт 108.7 сая төгрөгийн татвар төлжээ.

Даатгалын нөөцийн сан байгуулалт, ашиглалт:

Даатгалын нийт хураамжийн орлого жил бүр өсч байгаа хэдий ч цэвэр ашгийн хэмжээ 1999 онд өмнөх оноосоо буурсан үзүүлэлттэй байна. Хохирол нөхөх нөөцийн сангийн хуримтлагдсан үлдэгдэл хэмжээ 1998 онд 1798.4 сая төгрөг, 1999 онд 2612.4 сая төгрөг болж нэмэгдсэн хэдий ч энэ нь активын байршлын хувьд 38.3 хувь нь мөнгөн хөрөнгөөр, 24.4 хувь нь хөрөнгө оруулалтаар, 37.3 хувь нь бусад хэлбэрээр байгаа нь ихээхэн муу үзүүлэлт юм. Үүнд зарим арилжааны банк татан буугдахад Монгол даатгал компаниас тэдгээр банкны дүрмийн санд оруулсан болон харилцахын үлдэгдэл болох 700 гаруй сая төгрөгийн мөнгөн сан алдагдсан нь голлон нөлөөлжээ.

Даатгалын компаниудын дүнгээр даатгалын үйл ажиллагаанаас 1999 онд 273.0 сая төгрөгийн цэвэр ашиг олсноос даатгалын бус үйл ажиллагааны ашиг нь 257.6 сая төгрөгийг эзэлж байна. Үүнээс харахад даатгалын үйл ажиллагааны ашиг 5.6%, даатгалын бус үйл ажиллагааны ашиг 94.3%-г тус тус эзэлж байгаа нь даатгалын үйл ажиллагааны өнөөгийн байдлыг харуулж байна.

1998 оны байдлаар даатгалын компаниудын нөхөн олговрын байдлыг судлахад амь нас, эрүүл мэнд, ашиг сонирхлынх     35.3 хувь, эд хөрөнгийн даатгалынх 12.7 хувь, хариуцлагын даатгалынх 23.9 хувь тус тус эзэлсэн байна.

Дараахь хүснэгтээс үзэхэд нийт хураамжийн орлогод нөхөн олговрын эзлэх хувийн жин 17.9 хувиас 20.2 хувь болж 2.3 хувиар өссөн байна. Зах зээл өндөр хөгжсөн орнуудын даатгалын байгууллагуудад энэ үзүүлэлт 60-70 хувь байдагтай харьцуулахад бага байгаа нь нэг талаас ашигт ажиллагааны түвшин өндөр мэт санагдаж болох боловч нөгөө талаас энэ нь даатгалын компаниуд хохирол нөхөн олгохдоо нэлээд хөшүүн байгаа гэсэн дүгнэлт хийж болно.

   

Хураамжийн орлогод нөхөн олговрын эзлэх хувь

                                                                                                                                                      (сая төг.)

                                                                                               

Нөөцийн сангийн актив дахь байршил

                                                                                                                                                       (мян.төг)

 

Давхар даатгалын хувьд Монгол даатгал, Түшиг даатгал зэрэг компаниуд 968.7сая төгрөгийн давхар даатгалыг гадаадын давхар даатгалын компанид агаарын хөлөг, агаарын хөлөг эзэмшигчдийн хариуцлага, мал, таримлын төрлөөр хийлгэжээ. Даатгалын орлогоос 19.9 сая төгрөгийн гэрээг цуцалж буцаасан байна.

Хохирол нөхөлтийн бүтэц даатгалын компани тус бүр дээр өөр байна. Тухайлбал амь нас, эрүүл мэнд болон ашиг сонирхлын даатгал Ай Ти Си Дат даатгал компанид 53.0 хувь, эд хөрөнгийн даатгал Түшиг компанид 34.4 хувь, хариуцлагын даатгал Монгол даатгал компанид 22.4 хувь байгаа нь улсын дунджаас дээгүүр байна. 

1.2.5. Банк бус санхүүгийн байгууллага (ББСБ)

1. Өнөөгийн байдал

ББСБ-ын үндэсний тогтолцоог бүрдүүлэн хөгжүүлэх нь тухайн улс орны эдийн засагт санхүүгийн секторын үр нөлөөг дээшлүүлэх нэн чухал хүчин зүйл юм.

Төрийн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилгоор мөнгөний урсгалыг зөв чиг хандлагад оруулах, ажлын байр нэмэгдүүлэх, жижиг бизнес эрхлэгчдийн санхүүгийн үйл ажиллагааг дэмжих, төлбөр тооцоог түргэн шуурхай гүйцэтгэх, санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагаанд өрсөлдөөнийг бий болгох, санхүүгийн ажил, үйлчилгээг нийтэд хүртээмжтэй болгох зэрэг санхүүгийн салбарын өмнө тавигдаж байгаа зорилтыг ББСБ-ын үйл ажиллагааг хөгжүүлэхгүйгээр хэрэгжүүлэхийн аргагүй юм.

ББСБ-д уг үйл ажиллагаа эрхлэх даатгал, үнэт цаас, тэтгэврийн болон хамтын сангууд,  хадгаламж зээлийн хоршоо, санхүүгийн лизингийн компани, мөн банкны зарим үйл ажиллагааг эрхэлж байгаа банкнаас бусад төрлийн санхүүгийн зуучлагч байгууллагыг  оруулж  байгаагаас одоогийн байдлаар манай улсад даатгалын 10, санхүүгийн лизингийн 2, үнэт цаасны 41, хадгаламж зээлийн хоршоо 90 гаруй, жижиг зээлийн үйл ажиллагаа эрхлэх санхүүгийн байгууллага 6, электрон төлбөр тооцооны 1 байгууллага тус тус  ажиллаж байна.

Дээрх байгууллагуудаас банкны үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрлийг эрх бүхий төрийн янз бүрийн байгууллагаас олгож, үйл ажиллагаанд нь хяналт тавьж байгаа боловч эрх зүйн нэгдмэл орчин бүрдээгүй байна. 

Банкны тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 2-т заасны дагуу Монгол банк даатгал, үнэт цаас, тэтгэврийн болон хамтын сангууд, хадгаламж зээлийн хоршооноос бусад төрлийн санхүүгийн зуучлагч байгууллагад банкны зарим үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл олгох, хяналт тавих журмыг баталж энэхүү үйл ажиллагааг зохицуулж байна. Түүнчлэн зээлийн үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл авсан 6 байгууллагын санхүү, төлбөрийн чадварын үзүүлэлтийг Монгол банкнаас тогтоосон зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтээр тооцож, үйл ажиллагааг нь хянаж байна.

Хэдийгээр банк бус санхүүгийн байгууллагын зөвшөөрлийг олгосон эрх бүхий төрийн байгууллагаас тэдгээрийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж байгаа ч хяналтыг бүрэн утгаар нь хэрэгжүүлэх, тэдгээрт хүлээлгэх хариуцлагын тогтолцоог бий болгохын тулд санхүүгийн үйл ажиллагаа эрхлэх байгууллагуудын хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлага гарч байна. Тухайлбал, пирамид тогтолцооны хэлбэрээр зохион байгуулагдсан Шинэ санаа төв нэртэй төрийн бус байгууллага Монголд 1999 оноос эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулснаар олон иргэдийг хохироосон билээ. Шинэ санаа төвийнх шиг үйл ажиллагаа газар авч байгаагийн илрэл нь бусдаас мөнгөн хөрөнгө авч богино хугацаанд хэд дахин өсгөж өгнө гэсэн зарыг хэвлэлд нийтлүүлж байгаа явдал юм. Зарим улсад энэ төрлийн үйл ажиллагааг хууль бус, луйвар гэж тодорхойлон үйл ажиллагааг нь бүрмөсөн хориглох, эсхүл хязгаарлалт тавьдаг байна.

Мөн Монгол банкнаас баталсан журмын дагуу санхүүгийн лизингийн компанид үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл олгон, хяналт тавих шаардлагатай. Үүний дагуу Монгол банкнаас Очир лизинг, Бодь лизинг хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн санхүүгийн үйл ажиллагаанд шалгалт хийж, Монгол банкны зөвшөөрөлгүй санхүүгийн түрээсийн үйл ажиллагаа эрхэлж байсныг улсын байцаагч актаар тогтоон холбогдох арга хэмжээг авч ирсэн хэдийч  санхүүгийн түрээсийн үйл ажиллагааг хуулиар зохицуулаагүй байснаас хариуцлага тооцох боломжгүйд   хүрч байсан.

Манай улсад банк бус санхүүгийн байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулсан хууль, мөн хадгаламж зээлийн хоршоо, ломбард, тэтгэмжийн болон ядуурлыг бууруулах сангууд, гишүүдээсээ татвар буюу бэлэглэлийн хэлбэрээр мөнгөн хөрөнгө татаж буй пирамидын тогтолцоотой олон шатлалт маркетингийн зэрэг мөнгө үржүүлэгч төрийн бус байгууллагын эдийн засаг санхүүгийн харилцааг зохицуулсан хууль ч байхгүй байна.

Санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагааг эрхлэх банк бус санхүүгийн байгууллагууд түүний дотор жижиг зээлийн сангууд үүсч хөгжсөөр байгаа хэдий ч тодорхой үр дүнд хүрдэггүй нь дараахь шалтгаантай байна. Үүнд:

Үйлчилгээгээ нийтэд хүртээмжтэй хэлбэрээр явуулдаггүй, хөрөнгө нь хязгаарлагдмал;

Жижиг зээлийн санг төслийн хэлбэрээр хэрэгжүүлэх хяналт-менежментийн арга зүй тогтоогүй, жижиг зээлийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгийн хяналтын тогтолцоо бүрдээгүй;

Жижиг зээлийн байгууллагын эрх статус хуульчлагдаагүй;

Бичил санхүүгийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагыг санхүүгийн эх үүсвэрээр хангах, мөн төлбөрийн чадвартай холбоотой богино хугацаатай хүндрэлийг даван туулахад туслалцаа үзүүлэх байгууллага байхгүй;

Зээлийг банк болон төсөл хэрэгжүүлэгч эрх бүхий этгээдээр дамжуулан олгоход зээлийн хүү нэмэгдэж анх гэрээгээр заасан хөнгөлөлттэй нөхцөл нь алдагддаг байна.

ББСБ төдийгүй банкууд мөн санхүүгийн зуучлалын үүргээ төдийлэн сайн гүйцэтгэж чадахгүй байна. Өнөөдрийн байдлаар ихэнх банкууд хөдөө орон нутагт салбар нэгжгүй, салбар нэгжтэй хэдий ч санхүү, төлбөрийн чадвар нь алдагдсанаас зээл олгох эрх нь хязгаарлагдсан, зарим банкууд нь өөрийн цөөн тооны томоохон харилцагчдын хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг, санхүү, төлбөрийн чадварын хувьд төдийлэн сайн биш, банк, санхүүгийн системийн хэмжээнд нийт активын 60 орчим хувийг зээл эзэлж байгаа зэргээс үзэхэд  санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагаа нийтэд хүртээлтэй бус байна.

Хөдөө орон нутагт энэ үйл ажиллагаа маш хангалтгүй байгааг дараахь тоо баримтаас харж болно. Монгол банкнаас 1998 онд хийсэн судалгаагаар банкнаас олгосон 1 сая төгрөгөөс доош хэмжээтэй зээл нийт зээлийн 3 хувийг эзэлж байгаа  нь нийт 70 тэрбум төгрөгийн зээлийн дөнгөж 2 тэрбум төгрөгтэй тэнцэж байгаагаас дөнгөж 19 хувь нь аймаг, сум, орон нутагт олгогдсон байна.

Гадаад орны туршлагаас үзэхэд банк бус санхүүгийн байгууллагууд, үүний дотор бичил санхүүгийн байгууллагууд ядуурлыг бууруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Манай орны хувьд нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн     400 ам.доллартай тэнцэж байгаа, Дэлхийн банкнаас 1997 онд явуулсан судалгаагаар нийт хүн амын 40 гаруй хувь ядуу буюу амьжиргааны баталгаажих доод түвшингээс бага хэмжээний орлоготой байгаагаас  ядуучуудын 40% нь аймгуудын төвд,   23% нь сумдын төвд, 12% нь нийслэлд амьдардаг нь ядуурал газар авсны илрэл юм.

Банкны системд татан төвлөрүүлсэн мөнгөн хөрөнгө нь манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 20 орчим хувийг эзэлж байгаа нь дэлхийн хөгжсөн орнуудаас дунджаар 5 дахин доогуур байна. Гэтэл банкнаас гадуурхи мөнгөний эргэлт өндөр хувьтай, мөн иргэдийн гар дээр, байгууллагын касст эдийн засгийн статистик тооцоонд хамрагддаггүй, хөдөлгөөнгүй мөнгөний ихээхэн масс байгаа нь нууц биш юм.

Дээрх байдлаас үзэхэд санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагаа хөдөө орон нутагт маш хангалтгүй, алслагдмал нутагт бүр ч хүрэхгүй байгаа тул ББСБ-ын үйл ажиллагааг дэмжих нээлттэй бодлого баримталж, энэ асуудлыг санхүүгийн салбарын хөгжлийн бодлогын хамт цогцолбороор нь авч үзэх зайлшгүй шаардлагатайг харуулж байна

2. Мөрдөж буй хууль эрх зүйн орчны уялдаагүй байдлаас үүсч буй бэрхшээл:

Жижиг зээлийн үйл ажиллагааг төрийн бус байгууллага (ТББ) эрхэлж байгаа боловч ТББ-ын тухай хуульд зааснаар тэдгээр нь ашгийн төлөө бус зарчмаар ажиллах ёстой. Гэтэл зээлийн үйл ажиллагааны эцсийн зорилго нь ямар нэг хэмжээнд ашгийн төлөө байдаг. Үүний сацуу Банкны тухай хуульд заасанчлан ББСБ Монгол банкны зөвшөөрлөөр мөнгөн гүйлгээ, хадгаламж, төлбөр тооцоо, зээлийн үйл ажиллагаа явуулах, валютын арилжаа эрхлэх эрхтэй. Энэ хүрээнд ТББ үйл ажиллагаа эрхлэх эрх хэмжээтэй боловч зээлийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа байгууллагын хувьд энэ ажиллагаанаас олсон ашгийн хуримтлал, дахин хуваарилалт, олон улсын байгууллага болон Засгийн газрын байгууллагаас хуваарилах хөрөнгө, хандивыг захиран зарцуулах, тэдгээр эх үүсвэрээс бүрэлдэх өмч хөрөнгө, үүнтэй холбогдсон эрх, хариуцлагын тогтолцоо бүрдээгүй байна.

Банкны тухай хуулийн 17-р зүйлд зааснаар ". . .олон нийтийн байгууллага, энэрэнгүй үйлсийн сан нь банк үүсгэн байгуулах эрхгүй бөгөөд банкны дүрмийн санг бүрдүүлэх, тодорхойлох журамд зааснаар эдгээр байгууллага нь аливаа банкны дүрмийн санд хувь хөрөнгө оруулах эрхгүй байгаа тул цаашид хөгжлийн сан, хөгжлийн банк, дундын сан байгуулан ажиллахад бодит хүндрэл учруулах төлөвтэй.

Улсын дээд шүүхийн тогтоол (1996.08.17, N197)-ын гуравт зээлийн үйл ажиллагааны тухай тайлбарлахдаа Иргэний хуулийн 229 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн      ". . .зээлийн гэрээгээр зээлдүүлэгч нь мөнгө, бусад эд хөрөнгийг зээлдэгчийн өмчлөл буюу эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхэд шилжүүлэх, зээлдэгч нь авсан мөнгө буюу ижил төрөл, чанар, хэмжээний эд хөрөнгийг зээлдүүлэгчид буцаан өгөх үүрэг хүлээнэ" гэсэн заалт нь арилжааны банкууд болон барьцаалан зээлдүүлэх газраас өөр бусад аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдээс бусадтай байгуулсан зээлийн гэрээнд хамаардаг. Ингэхлээр сүүлчийн дурдсан иргэд, хуулийн этгээд хооронд байгуулсан зээлийн гэрээнд хүүгийн тухай аливаа нөхцөлийг тусгаж болохгүй, зөвхөн алданги төлөх, төлүүлэх тухай тохиролцон тусгаж болохоор байгаа юм.

Дээд шүүхийн энэхүү тайлбар нь жижиг зээлийн байгууллагууд зээлийн ажиллагаа эрхлэх талаар Монгол банкнаас зөвшөөрөл авсан хэдий ч гэрээнд зээлийн хүү тооцох, барьцаалах эрхийг боогдуулж байгаа юм. Үүнээс үүдээд манай улсад хэрэгжүүлж байгаа "Малжуулах төсөл", "Сум хөгжүүлэх сан"-гийн үйл ажиллагаа, "Ядуурлыг бууруулах төсөл" зэрэг арга хэмжээ нь хүү, ашиг, урамшуулал тооцох харьцааг ямар нэг байдлаар өөртөө агуулж байгаа болохоор чухамдаа хууль зөрчсөн ажиллагаа болж хувирахаар байна.

Дээд шүүхийн 1996 оны 197-р тогтоолоор баталсан тайлбарын дагуу хадгаламж, зээлийн хоршоод зээлийн хүүгийн менежментийн бодлого явуулах эрхээр хязгаарлагдаж байгаа нь хадгаламж зээлийн хоршооны үндсэн зорилгод харшилж байна.     

 * * *   * * *  * * *

2.САНХҮҮГИЙН САЛБАРЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН ДУНД ХУГАЦААНЫ

ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

2.1.Төсвийн удирдлагын тогтолцоо

2.1.1.Төсвийн орлогын суурийг өргөтгөх, орлого бүрдэлтийг сайжруулах,орлогын тогтвортой байдлыг хангах

Татварын тогтолцоог оновчтой болгох:

Татварын шатлалыг цөөрүүлэх;

Татварт олон шатлал тогтоох нь гажуудуулах нөлөөллийг ихэсгэхээс гадна аж ахуйн нэгжүүдийг жижигрүүлэх эсвэл томоохон салбарласан аж ахуйн нэгжүүд ашиг багатай буюу алдагдалтай хэсэг рүүгээ ашгаа шилжүүлэх, татвараас зайлсхийх арга зам хайх, авилгал зэрэг зохисгүй хандлага гаргахад хүргэдэг талтайг анхаарч татварын нэгдсэн хувьд шилжих асуудлыг иж бүрнээр нь судалж шийдвэрлэх;

Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар (НӨТ)-ын бааз суурийг өргөн байлгах, элдэв хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг аль болох багасгах арга хэмжээ авах;

Татварын ачааллыг бууруулах асуудлыг татварын суурийг өргөтгөх замаар шийдвэрлэнэ. Одоо байгаа татварынхаа суурийг өргөтгөх нь гажуудал гарах боломжийг багасгахын зэрэгцээ татварын тэгш байдлыг илүү хангаж, хураан авалтын зардлыг өсгөхгүй харин ч бууруулах зэрэг давуу талтайд ач холбогдол өгөх;

Татварын хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтэд тавих хяналтыг өндөржүүлэх,тэдгээрийг зөрчигчдөд хүлээлгэх хариуцлагыг чангатгах чиглэлээр татварын болон холбогдох бусад хуулиудад өөрчлөлт оруулах;

Татварын давхардлыг багасгах;

Татвар ногдуулах орлогыг оновчтой тогтоох, татварын бодлогыг үйлдвэрлэлийг дэмжих эдийн засгийн бодлоготой уялдуулах;

Татварын хууль тогтоомжийг энгийн хялбар болгож, татварт хамрагдах хүрээг өргөжүүлэх,татвараас зайлсхийх явдлыг зогсооход чиглэсэн хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, далд эдийн засгийг ил хэлбэртэй болгох, хязгаарлах.

Орлого бүрдэлтийг сайжруулах:

Бэлэн мөнгөний гүйлгээг хязгаарлахад чиглэсэн арга хэмжээ авна. Тухайлбал, кассын машин, төлбөрийн чек, мөнгөний цахим карт болон  урамшууллын зарим  хөшүүргийг ашиглах;

Экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээлийн үнийн хэлбэлзлээс  төсвийн орлого хамаарах хамаарлыг багасгаж, тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн арга хэмжээ авах.

Дэлхийн зах зээл дээрх экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүний үнийн хэлбэлзлээс хамааралгүйгээр төсвийн орлого бүрдэлтийг тогтвортой байлгах.

Дэлхийн зах зээлийн үнийн хэлбэлзлээс үүсэх эрсдэлийг зөөлөвчлөх гадаад үнийн даатгалын "Hedging", "options", "futures" хэлцлийн аргуудыг хэрэглэдэг болох.

Аж ахуйн нэгжүүд татвараас зайлсхийх үүднээс хэд хэдэн санхүүгийн тайлан гаргадаг явдлыг таслан зогсоох,  аж ахуйн нэгжүүд зөвхөн нэг санхүүгийн тайлан гаргаж аудитороор баталгаажуулж байхыг хуульчилан тогтоох, татвар төлөх, банкнаас зээл авах, бусад үйл ажиллагаатай холбогдуулж санхүүгийн тайланг олон хувилбараар гаргах замаар бусдыг хууран мэхэлсэн аж ахуйн нэгжийн удирдлага, ерөнхий нягтлан бодогч, тухайн санхүүгийн тайланг баталгаажуулсан аудитор болон аудитын байгууллагад эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн орчныг бий болгож, хэрэгжүүлэх;

2.1.2.Төсвийн зарлагын бүтцийг үр ашигтай, хэмнэлттэй болгох

Төсөвт байгууллагын санхүүгийн удирдлагыг боловсронгуй болгох иж бүрэн арга хэмжээний хүрээнд гарцад суурилсан үр дүнгээр санхүүжүүлэх шалгуур үзүүлэлтийг тогтоож, түүний үр дүнгээр санхүүжүүлэх зарчмыг тодорхой үе шаттайгаар хэрэгжүүлнэ. Энэ чиглэлд нэн тэргүүнд  эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж өгөх.

Төсвийн зарлагын бүтцийг оновчтой болгохдоо зарлагын ангилал бүр дээр бүтцийн өөрчлөлтийн зарчмыг үндэс болгоно. Төсвийн зарлагын бүтцэд голлох байр суурийг эзэлж байгаа боловсрол, эрүүл мэнд, батлан хамгаалах, нийгмийн хэв журам сахиулах байгууллагуудыг хэмнэлттэй, үр ашигтай тогтолцоонд шилжүүлэх чиглэлээр хийж буй бүтцийн өөрчлөлтийг гүнзгийрүүлэх замаар төсвийн урсгал зардлыг цаашид хязгаарлах.

Шинээр төв, орон нутгийн төсвөөс санхүүжих үр ашиггүй  аливаа үйл ажиллагааг хязгаарлах зарчим баримтлах.

2.1.3.Төрийн сангийн тогтолцоог хөгжүүлэх

Засгийн газрын өмнө олон талт төвлөрсөн зарчмын үндсэн дээр төсвийн санхүүжилтийн гүйлгээг зохицуулах, бүртгэл хийх, тайлан гаргах үүрэг бүхий төрийн сангийн тогтолцоог хөгжүүлэх.

Төрийн сангийн тогтолцоонд шилжих үйл явцыг дараахь үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх. Үүнд:

Засгийн газрын мэдлийн санхүүгийн нөөцийг Төв банкинд төвлөрүүлэн Төрийн сангийн нэгдсэн дансны тогтолцоог бий болгох;

Засгийн газрын мэдлийн орлого, зарлагын бүх дансыг төв банкинд татан байршуулж, санхүүгийн нэгдсэн удирдлагаар хангах арга хэмжээ авах. Ингэснээр төсвийн орлого, зарлагын гүйлгээний шуурхай байдлыг сайжруулах. Тухайлбал, татварын аливаа орлого өдөртөө төсвийн дансанд орох бөгөөд төсвийн мөнгөн хөрөнгийг банкууд зам зуурт ашиглах явдлыг арилгах. Мөн төсвийн хөрөнгийн ашиглалтад тавих хяналтын тогтолцоог сайжруулах төдийгүй, нөөцийн удирдлагаар хангах боломж бүрдүүлэх.

 

Төрийн сангийн үйл ажиллагааны талаар бүрэн мэдээлэл өгөх шаардлага хангахуйц бүртгэлийн тогтолцоог бүрдүүлэх.

2.1.4.Төрийн санхүүгийн бүртгэлийг олон улсын стандартад нийцүүлэх

Олон улсын стандартад нийцэхүйц Засгийн газрын санхүүгийн тайлан, бүртгэлийн тогтолцоог бий болгох. Энэ хүрээнд дараахь арга хэмжээг авах. Үүнд:

Дансны нэгдсэн төлөвлөгөө боловсруулах.

Дансны нэгдсэн төлөвлөгөөг Олон улсын хэмжээнд мөрдөгдөж буй Засгийн газрын Санхүүгийн Тайлан Мэдээ (GFS)-тэй нийцүүлэн боловсруулах бөгөөд Төрийн сан болон төсөвт байгууллага бүр энэхүү дансны төлөвлөгөөг ашиглах. Сумд тайлан мэдээгээ мөн энэ загвараар гаргаж ирүүлэх журамд шилжүүлэх.

Төсвийн бүх шатны байгууллагуудын санхүүгийн үйл ажиллагааг хамруулсан мэдээллийн сүлжээг бий болгох. Үүнд сум, аймаг, нийслэл, яам бүр холбогдох.

Төрийн сангийн удирдлагын нэгдсэн мэдээллийн сүлжээ бий болсноор СЭЗЯ нь төсвийн бүх шатны мэдээллийг шаардлагатай цаг үедээ авах, төсвийн зарцуулалтад тухай бүр хяналт тавих боломжтой болох бөгөөд санхүүгийн удирдлагаар шуурхай зохицуулах нөхцөлөөр хангагдах. Нөгөө талаас уг сүлжээтэй холбогдсон байгууллагуудад төсвийн мэдээллийг ашиглах боломжийг олгож байгаа нь төсвийн ил тод байдлыг хангах нэг нөхцөлийг бүрдүүлэх юм. Энэхүү сүлжээнд Төр, засгийн үйлчилгээний болон нийтийн үйлчилгээний 5000 орчим байгууллагууд хамрагдах юм.

Санхүүгийн удирдлагын иж бүрэн тогтолцоог бүрдүүлэхэд чиглэсэн эрх зүйн орчныг бий болгох.

Төсвийн тухай хууль, Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хуулийг Олон улсын жишигт нийцүүлэх.

Засгийн газрын бүртгэлийг шинэчлэх явцад тулгарч болох хүндрэлүүдийг даван туулахын тулд дараахь арга хэмжээг авах. Үүнд:

Засгийн газар нь хөрөнгийн бүртгэл болон түүнтэй холбоотой гарч буй зардал, өөрчлөлтийн талаар хангалттай бүртгэл, мэдээлэлтэй байх. Үүний тулд дараахь алхмуудыг нэн тэргүүнд хэрэгжүүлэх шаардлагатай:

Бүх хөрөнгөө тодорхойлох

Эзэмших эрхийг шалгаж тодруулах

Хөрөнгийн өртгийг тодорхойлох

Засгийн газрын бүртгэлийн талаар бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх

Бүртгэлийн зохистой тогтолцоог бүрдүүлэх

Санхүүгийн мэдээллийг боловсруулагчид болон ашиглагчдыг зохих сургалтад хамруулан ур чадварыг дээшлүүлэх.

2.1.5.Өрийн удирдлагыг  шинэчлэх Гадаад өрийн удирдлага

Гадаад өрийн удирдлагыг сайжруулах чиглэлээр дараахь арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх. Үүнд:

Гадаадын зээл, тусламжийг зохицуулах хуулийг боловсруулан гаргаж, өр, зээлийн асуудлыг зохицуулахтай холбогдсон дүрэм журмыг боловсруулж нэвтрүүлэх;

Эдийн засагт гадаад зээлийг шингээх чадвар, төлбөрийн даацтай уялдуулан зээлийн жилийн хэрэгцээнд хязгаарлалт тогтоож мөрдүүлэх;

Дамжуулан зээлдүүлэх гэрээгээр хугацаа хэтэрсэн зээлийн авлагыг цуглуулахдаа татварын байгууллагуудыг татан оролцуулах;

Өрийн удирдлагын мэдээллийн сүлжээ байгуулах;

УИХ-аас баталж гадаад орнууд, олон улсын байгууллагаас авсан 1990 оноос хойшхи зээлийн гэрээ болон түүний үндсэн өрийн төлбөрийг он тус бүрээр гаргаж, биелэлтийг тооцох;

Төслүүдийн хэтийн зорилгод урьдчилсан үнэлгээ хийх, өртөг, үр ашгийн дүн шинжилгээ хийх, ач холбогдлын зэрэглэлийг тогтоох зэрэг ажлыг чанартай гүйцэтгэж, зээл авахын төлөө явж ирсэн хуучин зарчмыг халах механизмуудыг тогтоон хэрэглэх.

Дотоод өрийн удирдлага

Дотоод өрийн удирдлагын тогтолцоог сайжруулах ажлын хүрээнд дараахь арга хэмжээг авах. Үүнд:

Өрийг төсөв, жилийн дундаж зарлагын хөтөлбөр, зээлийн бодлоготой уялдуулсан байх, төсвийн бодит хэрэгцээ, үнийн өсөлттэй нягт уялдуулан төлөвлөх;

Төсвийн алдагдал бага үед Засгийн газрын өр төлбөрийг барагдуулах арга хэмжээг түлхүү авах замаар Засгийн газарт итгэх итгэлийг сайжруулах;

Өр, авлагыг нягтлан бодох бүртгэл, тайлан балансад тодорхой харуулах үүднээс аккруэл бүртгэлийн аргачлалд үе шаттайгаар шилжих;

Иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн хаяг, хөдөлгөөн, санхүүгийн чадавхийн бүртгэлийн санг мэдээллийн орчин үеийн технологиор автоматжуулах ажлыг гадаад орон, олон улсын байгууллагуудтай хамтран судалж, тодорхой үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх талаар санал боловсруулах;

Засгийн газрын цэвэр зээлийн үлдэгдлийг хуульд заасан хэмжээнээс  хэтрүүлэхгүй байх.

2.1.6.Засгийн газрын үнэт цаасны зах зээлийн ажиллагааг өргөжүүлэх

Засгийн газрын Үнэт цаасны хөрвөх чадвар болон төлбөрийн баталгааг сайжруулах, харилцагчдын итгэлийг төрүүлэхэд чиглэсэн цогцолбор арга хэмжээ авч, үнэт цаасыг хөрөнгийн зах зээл дээр борлуулах замаар төсвөөс гарах хүүгийн зардлыг хямдруулах;

Засгийн газрын үнэт цаасыг борлуулахтай холбогдсон эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох. Тухайлбал, үнэт цаас гаргах замаар төсвийн түр зуурын алдагдлыг уян хатан, шуурхай зохицуулах үүднээс Үнэт цаасны хуульд өөрчлөлт оруулах.

2.2.Мөнгөний бодлого, зохицуулалт, банкны бүтцийг сайжруулах

2.2.1.Мөнгөний бодлого,  зохицуулалт

Төв банк мөнгөний агрегатын зохицуулалтын боловсронгуй шууд бус хэлбэр-нээлттэй захын аргыг шатлан нэвтрүүлэх бодлого явуулах. Үүний тулд:

Төв банкны үнэт цаас (ТБҮЦ)-ны хэмжээ, хүүгийн түвшинг инфляцийн хяналттайгаар бууруулах зохицуулалт хийж, Засгийн газрын үнэт цаас (ЗГҮЦ)-ны үүргийг санхүү, мөнгөний зах зээлд нэмэгдүүлэх;

Төв банкнаас үнэт цаас гаргах, түүнд төрөөс хяналт тавих  эрх зүйн орчныг бий болгох;

 

Арилжааны банк дахь Засгийн газрын өрийн бичиг, бондыг төрийн өмчлөлийн тодорхой нэгж, нэр заасан хөрөнгө, түүний хувьцааны багцаар барьцаалах, өмчлөх эрхийн харилцааг бий болгож, уг үнэт цаасыг хөрвөх чадварыг сайжруулах;

Зээлийг буцаан төлүүлэх, олгогдсон зээлд зээлдэгчид эдийн хариуцлага хүлээдэг зарчмыг хуульчлах замаар  мөрдөж байгаа хууль тогтоомжид энэ чиглэлээр өөрчлөлт  оруулан хэрэгжүүлэх;

Зээлийн эрсдэлийг бууруулахад шүүх  үйл ажиллагааг шуурхай болгох талаар хуулийн зарим заалтыг өөрчлөх;

Өрийн биржийг дотоод зах зээлд зохион байгуулж, зээлийн өр төлөлтөд уян хатан орчныг бүрдүүлэх;

Зээлийн өр барагдуулах албаны эрх зүйн статусыг тогтоож, бүтцийн шинэчлэлт хийх;

Итгэлцлийн гэрээ (Trust)-ний хууль гаргаж, уг гэрээгээр хөрөнгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчин бүрдүүлэх талаар арга хэмжээ авах;

Төрийн мөнгөний бодлогыг улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн бодлого, зорилттой нягт уялдуулах үүднээс мөнгөний бодлогын үндэсний зөвлөл, банкны зөвлөлийг байгуулж, энэ чиглэлд бодлого тодорхойлох, уялдуулах түвшинд ажиллуулах;

Банк хоорондын захын талаар эрх зүйн орчныг бий болгож, түүнийг байгуулж цаашид хөгжүүлэх;

Шүүхийн шийдвэр биелүүлэгч болон барьцаа хөрөнгийг борлуулах ажлыг гүйцэтгэгч хүмүүсийг мэргэжлийн сургалтад хамруулах ажлыг Засгийн газраас зохион байгуулах;

Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны компьютер, сүлжээний системийг суурилуулж дуусгах.

2.2.2.Банкны тогтолцоо

1/Төрийн өмчийн оролцоотой банкуудыг хувьчлахад бэлтгэж тухайн банкуудыг дотоод, гадаадын нэр хүнд бүхий стратегийн хөрөнгө оруулагчдад хувьчилж удирдлага, дотоод хяналтын тогтолцоог боловсронгуй болгох;

2/Системийн хэмжээний төвлөрлийн эрсдэлийг бууруулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх, энэ талаархи зохицуулалтыг холбогдох хууль тогтоомжид оруулах;

3/Бэлэн мөнгөний гүйлгээг хязгаарлах, Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр гүйлгээ хийхэд тохиромжтой бэлэн бус төлбөр тооцооны арга хэрэгслийн үйлчилгээг нэвтрүүлэх арга хэмжээ авах;

4/Монгол Улсын эдийн засгийг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлалтай уялдуулан санхүүгийн үйл ажиллагааг хөгжүүлэх асуудлыг судлах;

5/Монгол банкны Зээлийн мэдээллийн сангийн үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох, холбогдох яам, газартай харилцан мэдээлэл солилцох техникийн болон зохицуулалтын механизмыг сайжруулах;

6/Мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тогтолцоог бүрэлдүүлж, нэвтрүүлэх арга хэмжээ авах;

7/Засгийн газрын нэр дээр хандивлагч орон болон олон улсын байгууллагуудаас хандивласан, эсхүл хөнгөлөлттэй зээл хэлбэрээр оруулж байгаа хөрөнгийг төвлөрүүлэх замаар стратегийн ач холбогдол бүхий салбаруудыг санхүүгийн эх үүсвэрээр хангахад чиглүүлэх хөгжлийн банкийг төрийн дэмжлэгээр байгуулах асуудлыг судлах;

8/Гадаадын болон гадаадын хөрөнгө оруулалттай банк, тэдгээрийн салбар нэгж, төлөөлөгчийн газрыг Монголын санхүүгийн зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг бүрдүүлэх,  эрх зүйн орчныг  боловсронгуй болгох;

9/Банкуудын санхүү төлбөрийн чадварын үндсэн үзүүлэлтүүд, ялангуяа өөрийн хөрөнгө эрсдэлээр жигнэсэн активын зохистой харьцаа нь тогтоосон хувь хэмжээнээс буурсан нөхцөлд Төв банкнаас шат дараатайгаар авч хэрэгжүүлэх албадлагын арга хэмжээг хууль тогтоомжид тусгах.

2.2.3.Банк бус санхүүгийн байгууллагын тогтолцоо /ББСБ/

1/ББСБ-ын тухай тодорхой ойлголт, нэр томъёо, хяналт, зохицуулалтын талаархи орчныг эрх зүйн үүднээс боловсронгуй болгон, ББСБ хөгжих таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх;

2/Ломбард, зээлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг сангууд (төрийн бус байгууллага), олон шатлалт маркетингийн хэлбэртэй мөнгө үржүүлэгч байгууллагуудын хяналт,  эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох;

3/Хөдөө орон нутагт ажлын байр нэмэгдүүлэх, жижиг бизнес эрхлэгчдийн санхүүгийн үйл ажиллагааг дэмжих, төлбөр тооцоог шуурхай гүйцэтгэх зорилгоор ББСБ-ыг хөдөө орон нутагт түлхүү хөгжүүлэх, үүний тулд хот суурин газарт байгуулагдах ББСБ-тай харьцуулахад илүү таатай орчин нөхцөл бүхий байхаар үйл ажиллагааг нь зохицуулах;

4/Хөдөө орон нутагт санхүүгийн зуучлалыг нэмэгдүүлэхийн тулд хадгаламж зээлийн хоршоо /ХЗХ/-нд болон бусад санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагааны талаар олон нийтэд сурталчлах арга хэмжээг зохион байгуулах;

5/ББСБ-ын үйл ажиллагааг өргөжүүлэх, үр ашигтай явуулах нөхцөлийг хангах үүднээс төрийн зүгээс татварын бодлогоор дэмжих, болзошгүй алдагдлын сан гэх мэтээр хөнгөлөлтөд хамааруулах.

2.2.4.Банкны хяналт шалгалт, бүртгэл,аудитын тогтолцоо

1/Монгол банкны хяналт шалгалтын зэрэгцээ банкны хувь нийлүүлэгчид, Төлөөлөн удирдах зөвлөл, Хянан шалгагчдын зөвлөл, Дотоод хяналтын алба, харилцагч, хадгаламж эзэмшигчдийн хяналт дээр үндэслэсэн хамтын /corporate/ удирдлагын тогтолцоог банкуудад мөрдүүлэх;

2/Банкны дотоод хяналт нь банкны үйл ажиллагааны болон бусад эрсдэлийг удирдаж байгаа байдалд дүгнэлт өгөхөд Монгол банкны хяналт шалгалтыг чиглүүлэх;

3/Банкны хяналт шалгалтын олон улсын шинэ стандартуудыг нэвтрүүлэх;

4/Бүртгэл, төлбөр тооцоонд тавих хяналтыг чангатгах, энэ чиглэлээр бодлого тодорхойлогч Банкны байгууллагын нягтлан бодох бүртгэл, төлбөр тооцооны зөвлөлийн үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох;

5/Аудитын тогтолцоог олон улсын түвшинд хүргэх, холбогдох хууль тогтоомжид шаардлагатай нэмэлт, өөрчлөлт оруулах;

6/Олон улсын бүртгэлийн стандарт /IAS/-д тулгуурласан банкны бүртгэлийн үндэсний стандарт нэвтрүүлэх;

7/Санхүүгийн байгууллагуудад хяналт шалгалт явуулдаг хяналтын байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоог сайжруулах, эрх бүхий төрийн хяналтын байгууллагууд хамтран олон улсын зарчимд тулгуурлан нэгдсэн хяналт шалгалт явуулах нөхцөл боломжийг судалж, шийдвэрлүүлэх.

2.2.5.Бусад

1/Банкны сургалтын төвийн үйл ажиллагаа, гадаад харилцааг өргөжүүлэх, боловсронгуй болгох.

 

2.3.Үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэх

Үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэх шаардлага:

Сул чөлөөтэй хөрөнгийн хуримтлалыг үнэт цаасны зах зээлд татан оруулснаар төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх, мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх, компани хуулийн этгээдийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээг  өргөтгөн шинэчлэх, урт, богино хугацааны томоохон төсөл хэрэгжүүлэх шууд хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрийг бий болгож байгаа бөгөөд хөрөнгө оруулалтын бодлого, үйлдвэрлэл, техник технологийн хөгжил дэвшлийн дэлхий нийтийн цаашдын чиг хандлагыг үнэт цаасны зах зээлгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй болсон нь түүнийг хөгжүүлэх шаардлагатайг нотлон харуулж байна.

2.3.1.Үнэт цаасны зах зээлийн харилцааны  төрийн зохицуулалтыг сайжруулах

Эдийн засгийг макро түвшинд тогтворжуулах, ялангуяа төсвийн алдагдал, инфляци, хүүгийн бодит хувь хэмжээг боломжийн хэрээр бууруулах, банкны системийг эрүүлжүүлэх, гадаад худалдааны алдагдлыг бууруулах, эдийн засгийн бүх салбарт үр ашгийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр бүтцийн өөрчлөлтөд хамруулах шаардлагатай. Үүнд:

1/Хувьчлалын хөтөлбөрийг хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн бодлоготой уялдуулах;

Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй төрийн мэдлийн хувьцааг том, жижиг багц болгон зарим хэсгийг цөөн тоогоор биржээр дамжуулан худалдах бодлого боловсруулах.

2/Үнэт цаасны зах зээлийн хөгжлийн үзэл баримтлалыг оновчтой тодорхойлох, түүнийг хэрэгжүүлэх арга замуудыг боловсруулах, төрийн хүчтэй бодлогоор дэмжих замаар үнэт цаасны зах зээлийг цаашид хөгжүүлэх шаардлагатай бөгөөд үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх хүрээнд дараахь асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй байна. Үнэт цаасны зах зээлийг  зохицуулах эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох, Үүнд: "сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг хөрөнгө оруулалтад ашиглах, үнэт цаасны зах зээлийн оновчтой дэд бүтцийг бүрдүүлэх, төрийн оролцоо, хяналт зохицуулалтын  үр ашигтай, хэмнэлттэй механизмыг бий болгох, төрийн байгууллагуудын ажил үүргийн хуваарийг тодорхой зааглах, хариуцлагын хүчтэй тогтолцоог бий болгох" чиглэлээр Үнэт цаасны тухай хуулийг, "хувьцааны хяналтын багц эзэмшигчдээс жижиг хувьцаа эзэмшигчдэд шударга бус шахалт дарамт үзүүлэх бололцоог хаах, бага хэмжээний хуримтлал, хадгаламжийг хөрөнгө оруулалтад татах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх" чиглэлээр Компанийн тухай хуулийг,   "ашиг орлого нэмэгдэх тутам татвар төлөх хувь хэмжээ ихэсдэг өнөөгийн зарчмыг арилгах" чиглэлээр Татварын багц хуулиудыг тус тус өөрчлөх, шаардлагатай хуулиудын төслийг шинээр боловсруулах, үүнтэй уялдуулан холбогдох журам заавруудыг шинэчлэх;

3/Хөрөнгийн зах зээлийн мэдээллийн тогтолцоог бүрдүүлэх, үнэт цаас гаргагчид, үнэт цаасны зах зээлийн мэргэжлийн болон дэд бүтцийн байгууллагад олон улсын санхүүгийн бүртгэлийн стандарт нэвтрүүлэх, анхан шатны бүртгэлийг шаардлагын түвшинд хүртэл сайжруулах, бүртгэл, аудитын ажилтнуудын хариуцлагыг өндөржүүлэх чиглэлээр Нягтлан бодох бүртгэлийн болон Аудитын хуульд өөрчлөлт оруулах;

4/Хөрөнгө оруулагчдын ашиг сонирхлыг хамгаалах хөтөлбөр боловсруулан мөрдөх.

2.3.2.Үнэт цаасны зах зээлийн мэдээлэл, сургалт, сурталчилгааг боловсронгуй болгох

Хөрөнгийн зах зээлийн талаар дор дурдсан хэлбэрийг ашиглан нийтийг хамарсан сургалт сурталчилгаа явуулах:

Үнэт цаасны хороо хариуцан радио, телевизээр сурталчлах. Үнэт цаасны хороо, Засгийн газраас сонирхогч төрийн бус байгууллагатай хамтран олон нийтэд зориулсан сургалт явуулах хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх;

Үнэт цаасны хорооны дэргэд сургалт, сурталчилгааны төв байгуулах асуудлыг ESP2 хөтөлбөрийн матрицад тусган хэрэгжүүлэх;

Үнэт цаасны хороо, Хөрөнгийн бирж, Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооноос эрхлэн олон нийтийн тодорхой хэсэгт, ялангуяа бизнес эрхлэгчдэд зориулсан семинар уулзалтуудыг өргөнөөр зохион байгуулах;

МХБ-ээс эрхлэн нийтэлдэг мэдээллийн тоо хэмжээ, чанарыг олон улсын стандартад нийцүүлэн боловсронгуй болгох;

Үнэт цаасны хороо, Засгийн газраас хөрөнгийн зах зээлийн талаар тайлбар мэдээлэл хийх чиглэлээр сэтгүүлчдийг, үнэт цаасны зах зээлтэй холбоотой асуудлыг шийдвэрлэх чиглэлээр хууль хяналтын байгууллагын ажилтнуудыг сургаж мэргэшүүлэх ажил зохион байгуулах.

АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн шугамаар  хөрөнгийн зах зээлийн сургалтын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх асуудлыг АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг болон Японы "ЖАЙКА"-д тавих.

Үнэт цаасны зах зээлийг зохицуулах хууль эрхийн актуудад зохих нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, шинээр боловсруулах ажлын хэсэг байгуулж түүний гишүүдийг сургалтад хамруулах, АНУ-ын Үнэт цаасны комиссоос хөгжиж буй орнуудын үнэт цаасны зах зээлийг зохицуулах үүрэг бүхий байгууллагуудын шийдвэр гаргах түвшний ажилтнуудад зориулан жил бүр зохион явуулдаг семинарт оролцуулах асуудлыг АНУ-ын Үнэт цаасны комисст тавих.

Үнэт цаасны хорооны төсөвт олон нийтэд зориулсан сургалт, сурталчилгаа явуулах, семинар зохион байгуулах, товхимол бэлдэхэд зориулсан зардлыг жил бүр тусгаж байх, мэдээлэл харилцааны хэлтэстэй болгох, мэдээллийн нэгдсэн сүлжээнд хамруулах.

Үнэт цаасны хороо, Хөрөнгийн биржийн гадаад харилцааг өргөжүүлэх арга хэмжээ авах.

Үнэт цаасны хороо, Хөрөнгийн бирж, үнэт цаас гаргагч бизнесийн байгууллагуудын удирдлага гэсэн 3 үндсэн чиглэлээр тодорхой хөтөлбөрөөр сургалт зохион байгуулах.

Үнэт цаасны хороотой хамтран үнэт цаасны зах зээлийн мэдээллийн тогтолцоо бүрдүүлэх хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх.

2.3.3.Үнэт цаасны зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлт

Хувьчлагдах томоохон компаниудын Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй хувьцааг Хөрөнгийн биржээр дамжуулан худалдах бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх.

Хувьчлагдах компанийн хувьцааны хяналтын багцыг стратегийн хөрөнгө оруулагчдад худалдах замаар компанийн удирдлагыг сайжруулах боломж бүрдүүлэхийн зэрэгцээ үлдэх хэсгийг олон нийтэд худалдаж үнэт цаасны нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх.

Томоохон компаниудыг хувьчлахдаа энгийн хувьцаанд нь урт хугацаатай опцион гаргаж, опцион эзэмшигчид тухайн компанийн энгийн хувьцааг урьдчилан тодорхойлсон үнээр тодорхой цаг хугацааны дараа худалдан авах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх.

Засгийн газрын бондыг урт хугацаатай8 хөрвөх чадвартай болгох асуудлыг шийдвэрлэж уг бондын арилжаанд иргэд, хуулийн этгээд нийтлэг оролцох эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх; Засгийн газрын үнэт цаасыг үнэ цэнэтэй үйлдвэрүүдийн хувьцаагаар барьцаалах, эсвэл шууд өмчлөх эрхийг олгосон  хувьцаа гаргах.

Компаниуд шинээр болон нэмж үнэт цаас, хөрвөх баталгаатай өрийн бичиг гаргах, эдгээр үнэт цаасыг гаргагчдын төлбөрийн баталгаанд үнэлгээ хийх тогтолцоог бүрдүүлэх.

Иргэдийн урт хугацаатай хадгаламж, хөрөнгө оруулалтын болон тэтгэвэр, даатгалын сангийн хөрөнгийг үнэт цаасны зах зээлд татан оруулах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх.

Хувьцаа /жижиг/ эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах механизмыг бүрдүүлэх, хувьцаат компаниуд, үнэт цаасны компани /брокерийн пүүсүүд/-уудын ажлыг шалгах, баримтын шалгалт хийх. Энэ талаар хувьцаа эзэмшигчдээс гарч байгаа өргөдөл, гомдлыг түргэн шуурхай, үнэн зөвөөр барагдуулахад анхаарах.

Компаниуд хуулиар хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэх хариуцлагын тогтолцоог чангатгах чиглэлээр "Компанийн тухай хууль"-д өөрчлөлт оруулах асуудлыг судлах.

Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үнэт цаасны зах зээлд татан оролцуулах бодлого боловсруулж, эрх зүйн орчин бүрдүүлэх;

Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг эрсдэлээс хамгаалах, урамшуулах ижил тэгш нөхцөл бүрдүүлэх.

2.3.4.Үнэт цаасны зах зээлийн дэд бүтэц

Хөрөнгийн зах зээлийн дэд бүтцэд үнэт цаасны арилжаа эрхэлдэг Хөрөнгийн бирж, төлбөр тооцооны болон төвлөрсөн хадгаламжийн байгууллага ордог:

а/Хөрөнгийн биржийн санхүүжилт, санхүүгийн чадварыг дээшлүүлэх;

б/Хөрөнгийн биржийн хувьчлах бэлтгэлийг хангах;

в/Төлбөр тооцоо, хадгаламжийн төвийг бие даасан байгууллага болгон хувьчлах бэлтгэлийг хангах;

г/Хөрөнгө оруулалтын банк, андеррайтерийн үйлчилгээ эрхлэх, санхүүгийн байгууллага бий болгох асуудлыг судлах, холбогдох арга хэмжээ авах;

д/хөрөнгийн зах зээлийн мэдээллийн сүлжээ бий болгох;

е/брокер, дилерүүдэд тавих шаардлагыг өндөржүүлэх, энэ чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэх асуудлыг их сургууль, коллежийн сургалтын программд холбогдох өөрчлөлт оруулах болон гадаадад сургах замаар шийдвэрлэх.

Үнэт цаасны хорооноос зохион байгуулах брокер, дилерүүдэд эрх олгож буй одоогийн системийг өөрчлөх ажилд дэмжлэг үзүүлэх. Үнэт цаасны зах зээлийн мэргэжилтнүүд эдийн засаг, санхүүгийн өндөр мэдлэгтэй, зах зээлийн гүнзгийрүүлсэн судалгаа хийх чадвартай, үйлчлүүлэгчдэд хэрэгтэй мэдээллийг тэдний хэрэгцээнд нийцүүлэн боловсруулах чадвар эзэмшсэн байх шаардлагыг хангах үүднээс тэдэнд зориулсан мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын тогтолцоо бүрдүүлэх;

Хөрөнгийн зах зээлийн мэдээллийг нийтийн хүртээл болгох компаниуд хуулиар тогтоосон мэдээллийг гаргаж толилуулаагүй тохиолдолд үнэт цаасыг нь бүртгэлээс хасах хүртэл арга хэмжээ авч байх. Жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хохироохгүй байх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх.

Хөрөнгийн зах зээлийг урт хугацааны стратегийн үндсэн дээр хөгжүүлэхийн тулд хөрөнгө оруулалтын банкны үйлчилгээг хөгжүүлэх. Иймд арилжааны банкууд андеррайтерын үйл ажиллагаа эрхлэх боломжийг судлах.

2.4.Даатгалын үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох

Даатгалын байгууллагын бүтэц, тогтолцооны шинэчлэл

Даатгалын зах зээлийн монопольт байдлыг арилган, төрийн өмчийн даатгалын компаниудыг задлан хувьчлах;

Шударга өрсөлдөөн бий болгох, даатгалын бүх талын үйлчилгээ явуулж чадах дотоод, гадаадын даатгалын компанийг монголын даатгалын зах зээлд орж ирэх нөхцөл бүрдүүлэх;

Даатгалын компани байгуулах дүрмийн сангийн доод хэмжээг хуульд заасан хэмжээнээс нэмэгдүүлэх замаар даатгалын  компаниудын санхүүгийн чадварыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах, даатгалын компани байгуулах шалгуур үзүүлэлтийг боловсронгуй болгон мөрдүүлэх;

Даатгалын зах зээлийн багтаамжийг судлан тооцож гаргах;

Даатгалын компаниудын НББ-ийн хөтлөлтийг олон улсын даатгалын бүртгэлийн жишигт нийцүүлэн боловсронгуй болгох;

Даатгалын компаниудын хохирол нөхөх нөөцийн санг дотоодын хөрөнгө оруулалтад татан оруулах асуудлаар холбогдох  хуулинд  өөрчлөлт оруулах;

Даатгалын талаар нэгдсэн бодлого боловсруулах, даатгалын зах зээлийн судалгаа явуулах, төр, засгийн байгууллагад өөрийн боловсруулсан санал дүгнэлт гаргах, зөвлөмж хүргүүлэх үүрэг бүхий төрийн бус байгууллага-даатгагчдын холбооны үйл ажиллагааг дэмжих;

Хариуцлагын даатгалын тогтолцоог боловсронгуй болгох бодлогыг төрөөс  дэмжиж  холбогдох хуулиудад тусгуулах;

Даатгалын мэдээллийн хангамжийн систем бий болгох;

Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжүүдийг даатгалд бүрэн хамруулах;

Олон улсын даатгалын хяналтын байгууллагад гишүүнээр элсэх.

2.4.2. Даатгалын эрх зүйн орчны шинэчлэл

Даатгалын ерөнхий хуулийг боловсронгуй болгох, даатгалын салбар хуулиуд /Малын даатгалын тухай, Газар тариалангийн даатгалын тухай, Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Иргэдийн мөнгөн хадгаламж болон  Эд хөрөнгийн даатгалын тухай/-ыг багцаар нь шинээр болон шинэчлэн боловсруулах.

Даатгалын хууль хэрэгжүүлэх шатанд нэгэнт батлагдсан хуулиа хэрэгжүүлэх механизмыг бий болгох, тухайлбал: Үрийн тариаланг даатгах тухай хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд тодорхой журам боловсруулах, хяналт, шалгалтын хуваарь гарган даатгагч, даатгуулагчдад хүлээлгэх хариуцлагыг өндөржүүлэх.

Даатгалын байгууллагын санхүү, төлбөрийн чадварын үзүүлэлтийг тооцох журмыг өөрчлөн тогтоох.

Заавал болон сайн дурын даатгалын хураамжийн хувь, хэмжээний доод хязгаарыг тогтоох.

Даатгалын компаниуд нийгмийн даатгалыг эрхэлж болох эрх зүйн үндсийг бүрдүүлэх.

Даатгалын байгууллагын санхүү, төлбөрийн чадварын үзүүлэлтийг тооцох арга зүйг боловсронгуй болгох.

------оОо-----