Галзуу өвчин вирусээр үүсгэгддэг, төв мэдрэлийн тогтолцоог сонгомлоор гэмтээдэг зоонозын хурц халдвар юм.

 

1.1.     Шалтгаан. Галзуу өвчний үүсгэгч РНХ агуулсан харьцангуй том 100-150 мкм хэмжээтэй, Rhabdoviridae овгийн Lyssavirus юм. Вирусийн химийн найрлагын 74% уураг, 1% РНХ, 22% өөх тос, 3% нүүрс ус эзэлдэг. Галзуугийн вирус мэдрэлийн тогтолцоог гэмтээж, тархи, нугас, шүлсний булчирхайд хуримтлагддаг. Вирусийн зэрлэг омог бүлээн цуст амьтанд өндөр хоруу чанартай, төв мэдрэлийн тогтолцоог гэмтээж Бабеш-Негрийн биеэнцрийг үүсгэдэг. Лабораторийн омог төв мэдрэлийн тогтолцоонд Бабеш-Негрийн биеэнцрийг үүсгэхгүй.

1.2.     Тэсвэрлэх чанар. Галзуугийн вирус гадаад орчинд тэсвэргүй. Халаах ба нарны шууд туяа, хэт ягаан туяаны үйлчилгээ, хлорамин, лизол, сод, марганц хүчлийн кали, 2-3%-ийн саван крезолын, 0.1%-ийн давсны хүчлийн, 4%-ийн борийн хүчлийн, 1%-ийн сульмагийн, 0.1%-ийн формалины уусмалуудад 1 минутын дотор үхдэг. Эфирт маш мэдрэг. Мал амьтны сэг, зэмэнд 5-90 хоног, 1 метрийн гунд булсан мал, амьтны сэгний тархинд 5 долоо хоногийн турш хоруу чанараа хадгалдаг.

1.3.     Галзуугийн эпизоотологи. Галзуу өвчнөөр бог, бод мал, нохой, муур зэрэг гэрийн тэжээмэл амьтад, унэг, чоно, хярс, цөөвөр чоно, сарьсан багваахай зэрэг зэрлэг хөхтөн амьтад өвчилдөг. Тэдгээрийн бие махбодид галзуугийн үүсгэгч удаан хугацаагаар хадгалагддаг. Үнэг, цөөвөр чоно, сарьсан багваахай, гэрийн муур зэрэг амьтад илүү мэдрэг.

Галзуу өвчний эпизоотыг байгалийн ба суурингийн гэж ангилна. Байгалийн эпизоот үргэлжлэн явагдах жилийн мөчлөгтэй. Жилийн мөчлөг 2-3 жил үргэлжилж, үе үе эрчимждэг байна. Галзуугийн өвчлөл түүний халдварыг агуулагч амьтдын тоо толгойн өсөлтийн үе, биологийн мөчлөгтэй холбоотойгоор хүйтэн сэрүүний улиралд ихэсдэг байна. Суурин газрын эпизоотын хэлхээ золбин нохой, муурын дунд явагдаж, эрчим нь эдгээр амьтдын тоо толгойноос шууд хамааралтай байдаг. Хот, суурингийн галзуу өвчний гол эх уурхай нь золбин ноход бөгөөд тэдгээр нь халдвар авсан газраасаа 20-80 км-ийн зайД халдвар тараах боломжтой юм. Байгаль дээрх галзуу өвчний эх уурхай нь зэрлэг амьтад бөгөөд хун, мал болон өөр төрлийн амьтдыг ноцон урж, шүлсдэн халдварыг тараадаг.

1.4.                          Тархвар судлал. Байгаль дээрх вирусnaг хадгалагч эх уурхай болох өвчилсөн бог, бод мал, зэрлэг араатан / oнэг, чоно, хярс, цөөвөр чоно/ нохой, муур зэрэг гэрийн тэжээмэл амьтад нь халдвар тараадаг. Хун голдуу нохой, чоно, үнэг, муур, oхэр, адуу, гахай, хониноос халдвар авч өвчилдөг. Лабораторийн амьтдаас цагаан хулгана, туулай өвчилдөг.

1.5.                          Эмгэг жам. Галзуугийн вирус хүний биeд үүссэн янз бурийн шарх, гэмтсэн салст бүрхүүлээр шүлсний хамт орж, мэдрэлийн ширхгээр тархана. Вирус нь мэдрэлийн судлыг даган төв мэдрэлийн тогтолцоонд хүрч уураг тархи, n.vagus, n.glossoparangeus, n.hypoglossus-ын бөөмийг гэмтээснээр залгих, амьсгалын булчингийн таталт илэрдэг. Мөн симпатик мэдрэлийг гэмтээснээр шүлс их хэмжээтэй гоожих, хөлрөх, улмаар зүрх судасны хурц дутмагшлын шинж тэмдэг илэрнэ. Төв мэдрэлийн тогтолцоогоор дамжиж шүлсний булчирхай, бөөрний дээд булчирхайд тархаж гэмтээнэ.

1.6.                          Эмнэл зүй. Төв мэдрэлийн тогтолцоог гэмтээснээс хөдөлгөөний төвийн сэрэлт ихсэж, амьсгалын ба залгих булчингуудын таталт, саажилт үүсэж, богино хугацаанд өвчтөн нас бардаг. Нууц үе 12-90 хоног үргэлжилнэ. Шархны хэмжээ, байрлалаас хамаарч нууц үеийн хугацаа харилцан адилгүй байдаг. Төв мэдрэлийн тогтолцоонд ойр байх тусам нууц үе богино байна.Өвчин эмнэлзүйн 3 үе шатаар илэрнэ.

Өвчний урьдал үе. Энэ үед өвчтөн цочромтгой, нойрондоо муу, шархны орчимд өвдөх, чичрүүдэс хүрч халуурах, ууц нуруугаар өвдөх, гар хөл эрвэгнэх, үе үе мэдээ алдах, хамаг бие сулрах зэрэг шинж тэмдэг илрэх ба энэ үе 2-3 хоног үргэлжилнэ. Салхинд гарахад амьсгаа багтрах шинж илэрдэг.

Хөөрлийн үе. Энэ үед дээрх шинж тэмдгүүд хүчтэй илрэх ба зарим онцлог шинж нэмэгдэнэ. Тухайлбал, Залгих булчингуудад таталт үүссэнээс шингэн юм ууж чадахгүй болох, улмаар шингэнийг уруулд хүргэх, савтай шингэн харуулах, усны тухай ярихад залгих булчин агшдаг. Үүнийг уснаас айх буюу гидрофобия гэнэ. Мөн хурц гэрлээс айх-фотофобия, салхинаас айх- аэрофобия, дуу шуугианаас айх-аукофобия зэрэг шинж тэмдгүүд илэрдэг. Дээрх шинж тэмдэг нь гадны өчүүхэн цочролоос болж ихэснэ. Энэ үед таталт өвчтөний бүх биеийг хамарснаас өвчтөн орилж хашгирах ба таталт намдсаны дараа ийш тийшээ гуйх, явах байдалд орно. Мөн судасны лугшилт олшрон биеийн халуун 40 хэм түүнээс дээш, шүлс нь савирч их хөлөрнө.

Саажилтын үе. Таталт, сэтгэл хөөрлийн шинж аажим суларч ухаан балартан өвчтөн хөдөлгөөнгүй болдог. Мөн гар, хөл, нүүр, өрцний булчингууд саажиж, бутэлтээс болж нас барна. Энэ үе 2-18 цаг үргэлжилнэ.

1.7.           Лабораторийн оношилгоо:

1.7.1.     Сорьц дээжлэх: Галзуу өвчний сэжигтэйгээр нас барсан тохиолдолд сорьц дээжлэхдээ хамгаалах өмсгөлтэй (тахлын халаад, хулдаасан хормогч, амны хаалт, нүдний шил, бээлий, ханцуйвч) ажиллана.

Нас барсан хүний тархи (аммони эвэр, уртавтар ба бага тархи) нугасны дээд хэсэг, шүлсний булчирхай, бөөрний дээд булчирхай зэргээс лабораторийн шинжилгээнд сорьц дээжлэн авна. Тархинаас аммонийн эврийг авахын тулд тархины дунд хэсэгт эсвэл ташуу сувгаас гадагш 2 см орчим зайд, тархины тал бөмбөлгийн нурууны гадаргууд цэвэр хутгаар ташуу зүсэлтийг 2 талаас нь зэрэг, дагзны хэсгээс 3-5 см зайтай, цагаан эдийн дагуу гадна ховдол хүртэл тус тус зүснэ. Авсан сорьцоо 50%-ийн ариун глицериний уусмалд (глицериний 50% уусмалыг ариун физиологийн уусмалд 1:1 харьцаатай бэлтгэж ариутгана) мөстэй саванд хийж хадгална.

Гистологийн шинжилгээнд сорьцыг 5%-ийн формалины уусмалд авна. Дээжтэй савны амыг битүүмжлэн, гадна талаар нь чигжиж, таарсан саванд давхар хийж лацдан битүүмжлэн хаяглана.

Дээжилсэн сорьцыг Эрүүл мэндийн сайдын баталсан "Биологийн халдвартай зүйлийг бүртгэх, хадгалах, тээвэрлэх, худалдах, улсын хилээр нэвтрүүлэх журам"-ын дагуу дагалдах бичгийн хамт богино хугацаанд Байгалийн голомтот халдварт өвчнийг эсэргүүцэн судлах төвд бие хүнээр хүргүүлнэ.

1.7.2. Галзуу өвчний сэжигтэй сорьц, материалын шинжилгээг онцгой дэглэмийн лабораторид гүйцэтгэнэ.

1.7.3. Бичил харах шинжилгээ: Галзуугийн сэжигтэй нас барсан хүний тархины эдээс 3х5 см хэмжээтэй хэрчим авч түрхцийн шилэн дээр 3-4 дардас бэлтгэнэ. Дардсыг нойтон байхад нь Селлерийн будгаар 5 секунд будаж дараа нь физиологийн уусмалаар сайтар угааж хатаана. Хатаасны дараа тосон системээр Бабеш-Негрийн биенцрийг харах ба Бабеш-Негрийн биенцэр нь тод улаан, бусад биеүд-хар хөх, нейрон-цэнхэр, цусны улаан эс-зэс шиг улаан шаргал өнгөөр будагдсан байдаг. Бабеш-Негрийн биенцэр нь дугуй, бага зэрэг зуйвандуу, заримдаа гурвалжин хэлбэртэй харагдах ба 0.24-0.27мкн хэмжээтэй байна.

1.7.4. Дархан туяарах (FA) урвал: Энэ аргаар шинэ болон глицеринд хадгалсан сорьцыг шинжилнэ. Глицеринд хадгалж ирсэн сорьцыг физиологийн уусмалаар 2-3 дахин угааж, 4-өөс доошгүй түрхэц бэлтгэн агаарт хатаана. Дараа нь цэвэр ацетонд 15-20 С-д 2-4 цаг бэхжүүлнэ. Ацетоноос гаргаж хөргөгчинд тавьж хатаана. Нэг түрхэц дээр 2 дусал найруулсан коньюгат (хэт дархан ийлдэс) дусааж 37 С-д халуун тогтоогуурт хуучин сорьц бол 30-45 минут, шинэ бол 20-30 минут тавина. Халуун тогтоогуураас гаргаж 45 минутаас 1 цагийн турш усны зөөлөн урсгалд угаасны дараа буферийн рН-7.4 бүхий уусмалд 10 минут байлгана. Бүрэн хатсаны дараа харахад зөв будагдсан (уг сорьцод галзуугийн өвөрмөц эсрэгтөрөгч байгаа) бол ногоон шар эсвэл ногоон өнгөтэй тод гэрэлтэж харагдана.

1.7.5. Биологийн шинжилгээ: Туршлагын амьтдаас туулай, усан гахай, цагаан хулгана, галзуугаар өвчилнө. 21-35 хоногийн настай, 8-12 гр жинтэй, 15-20 ширхэг цагаан хулгана эсвэл 1.5 кг жинтэй 2 туулайг тус тус хэрэглэнэ. Өвчилсөн амьтны тархинаас 10%-н булингар бэлтгэн цагаан хулганыг /эмээр/ унтуулсны дараа тархинд 0.1-0.2 см-ийн гүнд тарьж 0.02мл-ээр халдварлуулна. Эсвэл уруулын арьсан дор 0.05 мл-ийг тарина. Цагаан хулганад 5 дахь хоногоос эмнэлзүйн шинж тэмдэг илэрнэ. Амь сорьцын амьтныг 21-40 хоног ажиглана. Туршлагын амьтны тархинаас сорьц авч дархан туяарах сорилыг тавина.

1.7.6. Удам зүйн шинжилгээ: Галзуугийн вирусийн өвөрмөц праймер байгаа тохиолдолд олшруулах гинжин урвалыг зааврын дагуу тавьж болно.

1.7.7. Лабораторийн шинжилгээний шалгуур:

•         Лабораторийн шинжилгээний урьдчилсан онош:

•         Нян харах шинжилгээгээр Бабеш-Негрийн биенцэр илрүүлсэн тохиолдолд,

•         Баталгаатай онош:

Тархины эдээс дархан туяарах урвал эерэг, эсвэл олшруулах гинжин урвалаар эерэг тохиолдолд тус тус тавина.

1.7.8.     Эмчилгээ: Өвөрмөц эмчилгээ байхгүй учир зөвхөн шинж тэмдгийн эмчилгээ хийнэ. Биед үүссэн шарханд мэс заслын анхдагч цэгцлэлт хийж хоёрдогч халдвараас сэргийлнэ. Сэтгэл хөөрлийн хам шинжийг багасгах зорилгоор 10%-ийн оксибутират натри 10 мл /ГОМК/, седуксин, 25%-ийн хүхэр хүчлийн магнезийг зохих тунгаар булчинд тарих, тайвшруулах эм, зүрх судасны үйл ажиллагааг дэмжих эмчилгээ хийнэ. Галзуугийн эсрэг вакцин, ийлдсийг үйлдвэрлэгчийн зааврыг баримтлан хэрэглэнэ.

2.1.      Аймаг, хот, сумдын засаг захиргаа мал эмнэлгийн байгууллага, хяналтын алба, хууль хяналтын байгууллага харъяа нутаг дэвсгэрийн голомтыг эрүүлжүүлэх ажлыг зохион байгуулах болон нохой, муур эзэмшигчдэд хяналт тавина.

2.2.      Зэрлэг амьтдын дунд галзуугийн өвчлөл явагдаж байгаа үед уг өвчлөлийг таслан зогсоох талаар (агналт зохион байгуулж тоо толгойг цөөрүүлэх, өгөөш хаяж /дархлаажуулах/ өгөх) г.м .

2.3.      Аймаг, сум, орон нутгийн байнгын онцгой комисс нь дайчлах төлөвлөгөөнд галзуу өвчин гарч буй үед авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээг тусгай бүлэг болгон оруулж, хүн малын өвчлөл гарсан үед уг төлөвлөгөөг хэрэгжүүлж байна.

2.4.               Орон нутгийн эрүүл мэндийн газар, байгалийн голомтот халдварт өвчинтэй тэмцэх газар нь мал, амьтны галзуу өвчний эпизоотологийн судалгаа, өвчлөлийн мэдээг улирал тутам авч цаашид зохиох ажлыг төлөвлөнө.

2.5.               Орон нутгийн эрүүл мэндийн газар өвчлөлийн тохиолдол гарсан үед өвчлөлийн түүхийн нэг хувийг, галзуу өвчнөөс сэргийлэх вакцины дархлаажуулалтын мэдээг улирал, хагас, бүтэн жилээр нэгтгэн БГХ0ЭС Төвд хүргүүлнэ.

2.6.      Орон нутгийн эрүүл мэндийн газар, байгалийн голомтот халдварт өвчинтэй тэмцэх газар нь галзуу өвчнөөс сэргийлэх талаар хун амын дунд эрүүл мэндийн сургалт сурталчилгааг тогтмол зохион байгуулж, галзуугийн голомт идэвхжсэн (зэрлэг амьтан, мал өвчилсөн тохиолдолд ) үед, нийтэд мэдээлэн сэрэмжлүүлэг явуулна.

Галзуугийн вирус тээгч болон галзуугаар өвчилдөг бүх зэрлэг амьтан, галзуу өвчний эерэг вакцин хийлгээгүй нохой, муур, мал зэргийг галзуугийн сэжигтэй гэж үзнэ. Дээр дурьдсан амьтдад хазуулах, уруулах, ноцуулах, самардуулах, шүлсдүүлэх, тэдгээрийн шүлсээр бохирлогдсон зүйлд хүрсэн, түүнээс шарх, авсан, арьс, салстыг гэмтээх, галзуугийн сэжигтэй болон галзуугаар үхсэн амьтан малын арьс шир өвчсөн, мах эвдсэн түүхий эдэд хүрсэн, арьс салстын бүрэн бүтэн байдал алдагдсан тохиолдолд галзуугийн сэжигтэй гэж үзэж Эрүүл мэндийн байгууллагаас дараах арга хэмжээг яаралтай авна. Үүнд:

3.1               Шарханд анхны цэгцлэлт хийж  савантай буцалсан халуун усаар угаах ба фурациллин (1:5000), марганц .түүнтэй адилтгах үйлчилгээтэй уусмалаар давтан угааж, спирт, иодоор арчина. Шархыг цус их алдаагүй тохиолдолд оёхгүй, шарх олсон хэсэгт галзуугийн ийлдэс тойруулан тарина.

3.2               Шарх бохирлогдсон, шарханд хоёрдогч халдвар орсон, эмчид оройтож хандсан зэрэг тохиолдолд антибиотик эмчилгээг хийнэ.

3.3               Галзуу өвчний эсрэг вакциныг зааврын дагуу тарина.

3.4      Тохиолдол бүрт галзуугийн эсрэг вакцины бүрэн тун авч байгаа эсэхэд тархвар судлагч эмч хяналт тавьж, тарилга тасалсан тохиолдолд өрхийн эмчид мэдэгдэж тарилгыг бүрэн хийлгүүлнэ.

3.5      Галзуу өвчний сэжигтэй нохойд уруулж, самардуулсан, шүлсдүүлсэн бол нохойны эзний хаягийг тодруулж, мал эмнэлгийн байгууллагад мэдэгдэж онош тодруулах, ажиглалт, шинжилгээ, сэргийлэх тарилга хийх, нохойг устгах зэрэг арга хэмжээ авах талаар зохих газарт тавьж шийдвэрлүүлнэ.

3.6      Галзуу өвчний сэжигтэй мал, амьтанд ажиглалт хийх тэдгээртэй харьцаж байгаа хүмүүст халаад, хормогч, бээлий, нудний шил, амны хаалт хэрэглүүлнэ.

Галзуу өвчтэй амьтан, мал гэсэн урьдчилсан оношийг халдвар судлалын асуулга, голомтын байдал эмнэл зүйн явц зэргийг үндэслэн тавина. Халдвар судлалын холбогдлыг тогтооход мал амьтны зан төрхийн өөрчлөлтүүд онцгой ач холбогдолтой.

4.1.           Галзуу өвчтэй мал, амьтдад уруулсан, ноцуулсан, самардуулсан, шүлсдүүлсэн гэсэн мэдээллийн дагуу аймаг, сумын мал эмнэлэг, байгалийн голомтот халдварт өвчинтэй тэмцэх газар, эрүүл мэндийн газар голомтод тархвар судлалын хамтарсан баг ажиллуулна.

4.2.           Тархвар судлалын хамтарсан баг нь голомтод тархвар зүйн судалгаа явуулж, халдвар эсэргүүцэх арга хэмжээг зохион байгуулж, БГХ0ЭС Төвд 24 цагийн дотор, зэргэлдээ аймаг, сум, багийн эрүүл мэндийн байгууллага, мал эмнэлэгт тус тус мэдээлнэ.

4.3.                          Голомтод байгаа хүмүүст эрүүл мэндийн үзлэг хийж, тархвар судлалын холбогдолтой болох нь тогтоогдвол орон нутагт сум, багийн эмнэлэгт, нийслэлд дүүргийн ЭМН-ийн гэмтлийн кабинетад урьдчилан сэргийлэх вакцин, ийлдсийг хавсруулан тарьж хяналт тавина.

4.4.           Галзуу өвчтэй мал, амьтанд уруулсан, ноцуулсан хүнийг эмнэлэгт хэвтүүлж галзуу өвчний эсрэг вакцинтай хавсран галзуугийн эсрэг ийлдсийг зааврын дагуу заавал тарьж эмчилнэ.

4.5.           Галзуугийн эсрэг вакциныг хэрэглэх хэмжээ, хугацаа шархны хүнд, хөнгөн, байрлал, уруулснаас хойш хэд дэх хоногтоо эмнэлэгт хандсан зэргээс хамаардаг тул вакцин давтан хийх эсэх асуудлыг эмч мэргэжилтнүүдийн зөвлөлгөөнөөр шийдвэрлэнэ.

5.1.              Галзуу өвчний шинж тэмдэг илэрсэн өвчтөнг халдвартын эмнэлгийн тусгай тасагт хэвтүүлэн өвөрмөц эмчилгээ байхгүй учир шинж тэмдгийн эмчилгээ хийнэ.

5.2.              Оношийг лабораторийн. аргаар баталгаажуулж, эмчилгээг энэхүү зааврын 1.7-р заалтын дагуу хийнэ.

5.3.              Өвчтөний өрөөнд байнгын халдваргүйтгэл хийж, ялангуяа өвчтөнөөс ялгарч байгаа шүлс, түүгээр бохирлогдсон эд зүйлсийг бүрэн халдваргүйтгэнэ.

5.4.     Өвчтөн нас барсан тохиолдолд сорьц дээжлэн (1.6.1-р заалт) оношийг баталгаажуулна.

5.5.     Цогцсыг оршуулахдаа тархвар судлагч эмчийн хяналтан дор гүйцэтгэнэ.

6.1.              Галзуугийн өвчний шинж тэмдэгтэй мал, амьтны байр, хэвтрийг 4%-ийн формальдегидийн уусмал, 10%-ийн идэмхий натрийн уусмалын аль нэгээр халдваргүйжүүлнэ. Буцалгахад гэмтэхгүй бохирлогдсон багаж, сав, хэрэглэлийг 15-30 минут буцалгана.

6.2.     Бохирлогдсон өвс тэжээл, өтөг бууц, хэвтрийг шатааж устгахаас гадна газрын хөрс хөрзөнг гүн ухаж хуулаад хуурай хлорын шохой цацан хутгаад, 4%-ийн формальдегидийн уусмал, 10%-ийн идэмхий натрийн аль нэгээр шүршиж халдваргүйтгэнэ.

6.3.     Өвчтөний ялгадас, шингэн хаягдал дээр хлорын шохой хийж халдваргүйтгэнэ.

6.4.              Хамгаалах хувцас хэрэглэл, амны хаалтыг 1 атм даралтад 30 минут автоклавдаж халдваргүйтгэнэ. Мөн хлорамины 3%-ын уусмалд 2 цаг, бээлийг 3%-ийн

6.5.              Хлорамины уусмалд 60 минут байлгаж болно.

6.6.              Нүдний шилийг устөрөгчийн хэт ислийн 3-5%-ийн уусмал эсвэл 70° спиртээр халдваргүйтгэнэ.