УСЖУУЛАЛТЫН СИСТЕМ, ТҮҮНИЙ БАЙГУУЛАМЖ

Эрх зүйн акт

Зам, тээвэр, барилга, хот байгуулалтын сайдын 2010 оны 06
дугаар сарын 30-ны өдрийн 234 дүгээр тушаалын 2 дугаар хавсралт

УСЖУУЛАЛТЫН СИСТЕМ, ТҮҮНИЙ БАЙГУУЛАМЖ
БнбД 33-09-10

1 Хэрэглэх хҮрээ

Энэхүү норм ба дүрмийг шинээр барих, шинэчлэн засварлах усжуулалтын (мелиорацийн) барилга байгууламжийн зураг төсөл боловсруулахад мөрдөнө.

Суулт, овойлт, хөөлт, тэлэлт, мөнхийн цэвдэг бүхий хөрс, түүнчлэн гулсалт, уруйн нөлөөнд өртсөн буюу боловсруулалт хийж буй талбай дээр, мөн газар хөдлөлтийн бүсэд барих усжуулалтын систем болон барилга байгууламжийн зураг төсөл боловсруулахад барилгын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын баталсан буюу зөвшөөрсөн нормчлолын нэмэлт баримт бичгийг хамт мөрдөнө.

Усжуулалтын системийн барилгын (мелиорацийн) арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагыг ургамлын үндэс тархсан хөрсний үе давхаргын ус, давсны тэнцэл түүний эдийн засаг, экологийн нөхцөл зэрэг хөдөө аж ахуйд ашиглах боломжийг судалсны үндсэн дээр тогтооно.

Усжуулалтын арга хэмжээ хэрэгжүүлсний дараахь хөрсний хэтийн байдлын үнэлгээг ус, давс, түүнчлэн хөрсний тэжээллэг үржил шимийн урьдчилсан төлөв боловсруулах замаар хийнэ. Энэ нормд хэрэглэсэн үсгийн тэмдэглэгээг нэгдүгээр хавсралтаар, нэр томъёо ба тодорхойлолтыг хоёрдугаар хавсралтаар үзүүлэв.

2 ЕРӨНХИЙ ЗҮЙЛ

2.1. Услалтын систем нь байгалийн чийг дутагдалтай нөхцөлд хөдөө аж ахуйн таримлын тогтвортой өндөр ургац авахын тулд усалгаатай талбайн хөрсний ургамлын үндэст давхаргад ус-давсны зохистой горимыг хангах нөхцлийг бүрдүүлэх үүрэгтэй, өөр хоорондоо холбоо бүхий барилга байгууламж, тоног төхөөрөмжийн цогцолбор байна.

Услалтын системийн бүрэлдэхүүнд: хиймэл нуур, байгалийн хийгээд хиймэл усны эх үүсвэрт барьсан ус татамжийн, загас хамгаалах байгууламж, тунгаагуур, шахуургат станц, услалтын, ус цуглуулгын, ус хаюурын шүүрүүлийн сүлжээ, уулын суваг, сүлжээн дээрх барилга, бороожуулах машин, усалгааны тоног төхөөрөмж, усалгааны төлөв байдлын хяналт-удирдлагын, автоматжуулалтын багаж хэрэгсэл, цахилгаан хангалт, холбооны объект, хөрсний элэгдэлтэй тэмцэх зориулалт бүхий барилга, услалтын системийн ашиглалтын албаны зориулалттай үйлдвэрлэлийн болон орон сууцны барилга, зам, талбай хамгаалалтын ойн зурвас, далан багтана.

2.2. Хатаалтын систем нь хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлтэй уялдуулан байгалийн хэт чийгтэй газрыг хатааж, хөдөө аж ахуйн таримлын тогтвортой өндөр ургац авахын тулд ургамлын үндэс тархах хөрсний давхаргад ус-агаарын зохистой горим бүрдүүлэх үүрэгтэй, өөр хоорондоо холбоо бүхий барилга байгууламж, тоног төхөөрөмжийн иж бүрдэл байна.

Хатаалтын системийн бүрэлдэхүүнд ус хүлээн авах байгууламжийн тохируулалттай хэсэг, ус зайлуулах, хаах, тохируулах сүлжээ, шахуургат станц, далан, сүлжээн дээрх байгууламж, хяналт-удирдлагын, автоматжуулалтын багаж хэрэгсэл, цахилгаан, холбооны объект, ашиглалтын албаны зориулалттай үйлдвэрлэлийн болон орон сууцны барилга, зам, талбай хамгаалалтын ойн зурвас, усны бусад байгууламж багтана.

Гантай жилд хатаалтын систем нь хөрсний чийгийн дутагдлыг нөхөх зориулалт бүхий нэмэлт байгууламж, төхөөрөмжтэй байхаар бодож урьдчилан төлөвлөнө. Чийгшүүлэх ажлын төслийг ус-тэнцлийн болон техник эдийн-засгийн тооцоонд үндэслэн боловсруулна.

2.3. Услалтын системийн зураг төслийг усалгаатай газрын хөдөө аж ахуйн эзэмшлийн бусад арга хэмжээтэй хамтатган иж бүрнээр боловсруулбал зохино.

2.4. Хувилбарын техник-эдийн засгийн харьцуулалтын үндэслэл дээр дараах үзүүлэлтүүдийг доорхи нөхцөл өгөгөдлөөр тогтооно. Үүнд:

-усжуулалтын системийн болон сэлгэн тариалалтын талбайн хил зааг, хэмжээ;

-тухайн аж ахуйн нийт газрын сан, хөдөө аж ахуйн эдлэн газарт нь мелиорацийн арга хэмжээ хэрэгжүүлснээр хагалсан газар, бэлчээр болон бусад эдэлбэр газарт гарах өөрчлөлт;

-усжуулалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн газрыг эзэмшиж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн цар хүрээ, хуучин аж ахуйн нэгжүүдийн, түүний дотор мелиорацийн системтэй хиллэн орших аж ахуйн нэгжийн хилийн өөрчлөлт;

-тухайн аж ахуйн талбайн болон хилийн өөрчлөлт, түүний дотор зэргэлдээх аж ахуйн нэгжээс эдлэн нутаг дэвсгэрт орох өөрчлөлт;

-усжуулалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн газрыг ашиглах төлөв;

-хөрсний ус-давсны горимын шаардлага;

-хөдөө аж ахуйн таримлын төслийн ургац;

-усалгааны болон хатаалтын аргууд;

-ашиглалт эрхэлсэн усны аж ахуйн байгууллагыг өргөтгөх болон шинээр байгуулах асуудал;

-услалтын системийн ашиглалтын албанд шаардлагатай үйлдвэрлэл, орон сууц, соёл ахуйн барилга байгууламж, дэд бүтцийн инженерийн шугам сүлжээ.

2.5. Ус өгөх, ус хаях бүдүүвч, үндсэн байгууламжийн бүтээцийн хувилбаруудын техник-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг доорхи нөхцөл, өгөгдлөөр харьцуулсны үндсэн дээр техникийн шийдлийг сонгоно. Үүнд:

-газар тариалангийн төслийн ургацын хэмжээ;

-ус, газар, шатахуун, эрчим хүчний нөөцийг аривлан хэмнэж ашиглах;

-услалтын системийн талбайн боловсруулалтанд өндөр хүчин чадалтай хөдөө аж ахуйн техник ашиглах;

-усны барилга байгууламж, мелиорацийн системийн ашиглалтын хөдөлмөрийн бүтээмж өндөр байх;

- технологийн үйл ажиллагаа нь нэгдмэлээр автоматчлагдсан, автоматжилалтын зэрэглэл нь техник-эдийн засгийн тооцоонд үндэслэсэн байх;

-байгаль орчин, ариун цэвэр- эрүүл ахуйн шаардлагад бүрэн нийцсэн байх;

- бордоо, хортон шавьж устгалын болон хөрс сайжруулалтын зориулалттай химийн бодис (хими мелиорант, гербицид) –ыг устай хамт өгөх боломж хангагдсан байх.

2.6. Услалтын системийн зураг төсөл зохиоход талбайн ашиглалтын зэргийг газар ашиглалтын илтгэлцүүр ( )-ээр тодорхойлно:

(1)

Энд Аn t ба Abr –услалтын буюу хатаалтын системийн цэвэр, бохир талбай (га-гаар).

Усалгаатай цэвэр талбайд жимсний суулгац, таримал, эсхүл нуга, бэлчээр сайжруулж, ургамалжилтын бүтээгдэхүүний төслийн хэмжээг хангах эдэлбэр, жинхэнэ услах цэвэр талбай буюу төслийн ургац хурааж авах талбай хамаарна.

Хатаалтын цэвэр талбайд хатаах талбай буюу суулгац, бусад таримал тарьж, ургац хурааж авах талбай хамаарна.

Услалтын болон хатаалтын бохир талбайд усласан буюу хатаасан талбайгаас гадна бүх төрлийн барилга байгууламж, төхөөрөмжийн эзлэх талбай хамаарна.

Усжуулалтын системийн техник-эдийн засгийн үзүүлэлтийг мелиораци (услалт, хатаалт) хэрэгжүүлсэн 1 га цэвэр талбайг төслийн ургацын нэгж хэмжээнд харьцуулж тодорхойлно.

2.7. Услалтын системийн барилга байгууламжийн ангиллыг тэдгээрт хамаарч буй услалтын буюу хатаалтын талбайн хэмжээгээр нь тодорхойлж байвал зохино. Үүнд:

-30.0 мянган га-гаас дээш бол I зэрэг

-10.0 мянган га-аас 30.0 мянган га хүртэл бол II зэрэг

-5.0 мянган га-аас 10.0 мянган га бол III зэрэг

-5.0 мянга ба түүнээс доош бол IV зэрэг.

Зураг төсөл зохиохдоо янз бүрийн ангиллын барилга байгууламж, тэдгээрийн тусгай бүрдэл хийц бүтээц, суурь, түүнчлэн тооцооны нөхцөл, өгөгдөл, ачааллыг энэ нормын үндсэн шаардлагад нийцүүлэн сонгоно.

2.8. Уулын сувгийн ангиллыг хамгаалж буй байгууламжийнх нь ангилалтай адилаар авна. Уулын сувгийн тооцоот зарцуулгын хангамшлыг түүний ангиллаас хамааруулан тогтооно. Уулын сувгийн IY зэргийн ангиллын усны тооцоот зарцуулгын хангамшлыг услалтын системд 10 хувиар, хатаалтын системд энэ нормын 3 дугаар бүлгийн холбогдох заалтад зааснаар авна.

2.9. Усны эх үүсвэр болон ус хүлээн авах байгууламж, хатаалтын сувгийн усны тоцоот зарцуулга ба түвшинг ус хурамжийн талбайд урсац бүрэлдэх онцлогийг харгалзан тодорхойлж байвал зохино.

2.10. Услалтын системийн замуудын зураг төслийг холбогдох БНбД.5-72 болон БНбД-ийн дагуу боловсруулна.

2.11. Төслийн дэвсгэр зураг (план) дээр шугаман байгууламж (суваг, зам, цахилгааны шугам зэрэг)-ийн байршлыг дүрслэхдээ газрын гадарга, инженерийн геологи, гидрогеологийн нөхцөл, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн зохистой зохион байгуулалт, ашиглагдаж буй зам, дэд бүтцийн ил, далд инженерийн шугам сүлжээ зэргийг харгалзан тооцно.

Газар эдэлбэрийн болон сэлгэн тариалалтын талбайн хил заагийг ашиглагдаж байгаа болон төлөвлөж буй суваг, хоолой, цахилгааны шугам, зам, бусад байгууламжтай уялдуулан аль болохоор шулуун шугамаар, тариалангийн талбайг тэгш өнцөгт хэлбэрээр дүрслэн харуулна.

Газрын гадаргын төвөгтэй нөхцөл ба гол, нуур, жалга мэтээр байгалийн хил заагласан тохиолдолд энэ зарчмаас өөрөөр шийдвэрлэж болно. Ийм тохиолдолд аж ахуй хоорондын газар зохион байгуулалтын шинэ төсөл боловсруулбал зохино.

2.12. Усжуулалтын арга хэмжээний хэрэгжилтийн байдалд хяналт тавихын тулд ажиглалтын цооногийн сүлжээ, ус зарцуулгыг хэмжих багаж зэргийг урьдчилан төлөвлөх шаардлагатай. 20 мянгаас дээш га талбайтай мелиорацийн системд хөрсний чийг, давсжилт, услалтын болон шүүрүүлийн усны чанарын мэдээлэллийн автомат боловсруулалтын байдалд хяналт тавих талбайн лаборатори, түүнчлэн цаг-уурын станц болон ус-тэнцлийн талбай зэргийг нэмж зохион байгуулах шаардлагатай.

2.13. Услалтын системийн хувьд зарцуулалтын бүртгэлийг аймаг, сум, баг, аж ахуйн нэгж, талбай бүрээр хөтөлж байхаар урьдчилан төлөвлөнө.

2.14. Талбайд ус өгөх, хуваарилах, ашиглах ажиллагааг удирдахын тулд услалтын системийг автоматжуулах шаардлагатай. Услалтын системийн автоматжуулалт нь техник-эдийн засгийн өндөр үр ашигтай бөгөөд ус өгөлт болон ус хэрэглээний харьцаа нь дээд зэргээр зохистой хангагдсан байх ёстой. Ус авахаас усалгаа хийх хүртэлх бүх үйл ажиллагаа нь нэгдмэл бөгөөд тасралтгүй байх шаардлагыг хангана.

2.15. Усны аж ахуйн ашиглалтын байгууллагын үйлдвэрлэлийн барилга байгууламж, ашиглалтын албанд ажиллагсдын орон сууцны барилгыг нэгдсэн суурин байдлаар услалтын системийн ойролцоо байршуулна. Ашиглалтын байгууллагын үйлдвэрлэлийн бааз нь үндсэн, туслах чанарын барилга байгууламж, инженерийн шугам сүлжээнээс бүрдсэн байх ба тэдгээр нь нэг талбайд хашаатайгаар нэгдмэл байдлаар байрласан байна.

3 УСЛАЛТЫН СИСТЕМ

3.1. Усалгааны эх үүсвэрийг сонгох үед усны чанарт дараахь үнэлгээ хийнэ. Үүнд:

-хөрсний үржил шимийг доройтуулах шинж (хөрс хужиржуулах, давсжуулах, бүтцийг нь алдагдуулах, шүлтжүүлэх гэх мэт);

-хөдөө аж ахуйн таримлын давс даах чадвар.

Усалгааны усны чанарыг тусгай судалгааны үндсэн дээр, усны чанарын хяналтын байгууллагатай тохиролцож тодорхойлно.

3.2. Усалгааны эх үүсвэрийн ус зүйн горим болон услалтын сүлжээ, барилгуудын ус өнгөрүүлэх хүчин чадал нь услах талбайг цаг хугацаанд нь усаар найдвартай хангах чадамжтай, таримлын усны хэрэгцээг бүрэн хангах, агротехникийн таатай нөхцөл бүрдүүлэх, хориос доошгүй жилийн өгөгдлөөр тогтоосон, ургацын жилийн дундаж хэмжээний 90 хувийг баталгаатай хангахаар байвал зохино.

Усны балансын чийг, хангамшлын дутагдал 10.0 хувьд хүрэх хэмжээний ган гачигтай жилүүдийн бүтээгдэхүүний бууралт төслийн хэмжээтэй харьцуулахад 10.0 хувиас хэтрэхгүй байхаар тогтооно.

3.3. Хөдөө аж ахуйн таримлын усалгааны цэвэр норм (Jnnt) нь тухайн ус цаг уурын нөхцөлд байгалийн усны тэнцэл дэх чийгийн дутагдал (dwb) болон усалгаатай талбайн техникийн алдагдал (Vit), ул хөрсний тооцоот үеэс доошхи нэвчилт, усалгааны үеийн ууршилт, усалгаатай талбайгаас зайлуулах усны хаягдлыг нөхөх хэмжээнд байвал зохино.

Усалгааны цэвэр норм Jnnt -ыг дараах томъёогоор тодорхойлно.

(2)

dwb — усны тэнцэл дэх чийгийн дутагдал (мм), түүнийг дараах томъогоор тодорхойлно:

(3)

Ecrop— нийлбэр ууршилт (ургамлын болон хөрсний гадаргуун ууршилт), мм;

Pe — үр ашигтай тунадас,мм;

q — хөрсний тооцоот үеийн газрын доорхи уснаас тэжээгдэх усны хэмжээ, мм;

Хөрсний давс, хужиртай, тэдгээрийг угаах шаардлагатай услалтын системд усалгааны цэвэр норм (Jnnt )- ыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(4)

VIR— угаалтанд хэрэглэх усан үеийн зузаан, мм.

3.4. Нийлбэр ууршилт ба хөрсний уснаас авах тэжээгдлийн хэмжээг 20-30 жилийн ажиглалтын өгөгдлийн үзүүлэлтийг үндэслэн тогтооно. Ийм өгөгдөл баримт бүрдээгүй нөхцөлд ус цаг уурын тодорхой бүс нутагт үйлчлэх туршилтаар тогтоосон томъёог ашиглаж болно.

3.5. Давсжсан хөрсийг угаах, тэрчлэн хөдөө аж ахуйн таримлын ургалтын үеийг оролцуулахгүйгээр угаалтын хугацааны усалгааны нормыг хөрсний ус-давсны горимын хэтийн төлөв дээр үндэслэн тодорхойлно.

3.6. Усны хэвийн (техник) алдагдлын хэмжээ (Vit)-г тогтоохдоо дараах нөхцлийг үндэс болгоно:

а) гадаргуун усалгаанд:

-тооцооны үндсэн дээр, эсхүл тухайн бүс нутгийн өгөгдөл байхгүй бол гуравдугаар хавсралтад заасан лавлагаанаас авна;

б) бороожуулах усалгаанд:

-нэвчилт ба гадаргуун хаягдал- хөдөө аж ахуйн таримлын усны хэрэгцээний дутагдлын 10 хувиас хэтрэхээргүй байх;

-бороожуулах мананцрын бүс дэх ууршилт (Е)- ыг ус өгөмжийн хувиар авч дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(5)

t— бороожуулах үеийн агаарын хамгийн өндөр температур, °С;

— бороожуулах үеийн агаарын харьцангуй чийгшил, %;

- флюгерийн өндөрт шилжүүлсэн салхины тооцоот хурд, түүнийг дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(6)

vm—тооцоот хугацаан дахь (сар, улирал, 10 хоног) флюгерийн өндөрт шилжүүлсэн салхины дундаж хурд, м/с.

Уур амьсгалын үзүүлэлтүүдийг тайлант үеийн цаг уурын ажиглалтын хоногийн дундаж өгөгдлөөр авна.

3.7. Усалгааны эх үүсвэрээс авах усны нийт хэмжээ (Vw)–г дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(7)

Jmnt — хөдөө аж ахуйн таримлын усалгааны дүйсэн дундаж цэвэр норм, м3/га-г дараах томъёогоор тодорхойлно:

(8)

аi — сэлгэн тариалалт дахь таримлын хувь хэмжээ;

Ant — услах цэвэр талбай, га;

Vl — усалгааны сүлжээний усны шүүрэлтийн алдагдал, м3;

Vls — усалгааны сүлжээний технологийн хаягдал, м3.

Ус хуваарилалтын схем ба автоматжуулалтын түвшин нь технологийн хаягдлыг усалгааны системийн цэвэр хэрэглээний 5 хувиас хэтрэхгүй байх нөхцлийг хангавал зохино.

3.8. Услалтын системийн усны ашигтай хэрэглээний илтгэлцүүр (Еа)-ийг тодорхойлохдоо хөдөө аж ахуйн таримлын усны тэнцэл дэх чийгийн дутагдлыг нөхөх зориулалтаар ашигтай зарцуулах усны хэмжээ (Vus) -г эх үүсвэрээс авсан усны хэмжээ ба системд эргэлттэй ашигласан усны хэмжээ (VRu ) хоёрын зөрүүд харьцуулан, энэхүү БНбД-ийн 3.6 ба 3.9- дүгээр зүйлд тавьсан шаардлагыг харгалзан тодорхойлно.

(9)

(10)

3.9. Усалгааны эх үүсвэрээс усалгаанд зориулан авч буй усны зарцуулга (Qbr)-ыг усны цэвэр зарцуулга ба усалгааны сүлжээний ууршилт, шүүрэлтийн алдагдлын нийлбэрээр тодорхойлно.

Усны цэвэр зарцуулга (Qnt)–ыг гадаргуун усалгаатай нөхцөлд усалгааны гидромодулийн графикаар зохицуулсан ординат, услах цэвэр талбайн хэмжээ хоёрын үржвэрээр, бороожуулах усалгаатай нөхцөлд нэгэн зэрэг ажиллаж буй бороожуулах төхөөрөмжийн зарцуулгын нийлбэрээр тус тусад нь тооцож тодорхойлно.

Услалтын сүлжээний ашигт ажиллагааны итгэлцүүрийг дараахь томъёогоор тодорхойлох ба түүний утга нь 0.8-аас багагүй байвал зохино.

(11)

3.10. Хөдөө аж ахуйн таримал бүрийн усалгааны норм, хугацаа, хөрс мелиорацийн нөхцөл, усалгааны болон бороожуулах төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлт зэргийг харгалзан ус хэрэглээний хомсдлын интеграл муруйг үндэслэн гидромодулийн тооцоо, график үйлдэх бөгөөд сэлгэн тариалалтын усалгааны горимыг тогтооно.

Ус хэрэглээний богино хугацааны (5 хоногоос илүүгүй) оргилуудыг намсгах зорилгоор усалгааны графикийн хугацааг арай эрт болгож (2-3 хоногоор) хөдөлгөж, усалгааны нормыг танаж зохицуулалт хийхийг зөвшөөрнө.

3.11. Хөрсний эгшээлтийн хүлцэх хязгаар болон хөдөө аж ахуйн таримлын хөгжлийн улирлын өөрчлөлтийн үе шатад тохирох хөрсний тооцоот давхаргын гүнийг судалгааны өгөгдлөөр тогтооно. Ийм өгөгдөл байхгүй бол 4 ба 5 дугаар хавсралтаас лавлагаа авна.

УСЛАЛТЫН СҮЛЖЭЭ

3.12. Услалтын сүлжээ нь гол суваг ( хоолой, онгоцон ховил), түүний салаа, төрөл бүрийн эрэмбийн хуваарилах байгууламжууд, усалгааны түр сувгаас бүрдэнэ.

Услалтын суваг нь сүлжээний хамгийн доод шатны хэсэг бөгөөд бороожуулах машин, аппарат, төхөөрөмжид (усалгааны хоолой, уян хоолой, онгоцон ховил зэрэгт) ус өгөх зориулалттай, төрөл бүрийн хэлбэртэй байна.

3.13. Услалтын сүлжээний байршлын төлөвлөлт нь энэ БНбД-ийн 2.11-д заасан шаардлагад нийцсэн байхын зэрэгцээ усалгааны горимын тооцоо ёсоор ус хэрэглээний оргил үед, хоногийн туршид хийх усалгааны усны хэрэгцээг хангах нөхцлийг бүрдүүлсэн байвал зохино.

3.14. Услалтын сүлжээг далд хоолой, ил суваг, онгоцон ховил зэрэг хэлбэрийн байгууламж байхаар зураг төслийг боловсруулна.

Услалтын сүлжээний зохимжтой хийц, бүтээцийн сонголтыг хувилбарын техник-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг харьцуулсны үндсэн дээр хийнэ.

Гадаргуугийн усалгаа хийх газрын хэвгий 0.003-аас илүү байвал өөрийн урсгалаар усалгаа хийх даралтат далд хоолой бүхий сүлжээг сонгон авбал зохино.

3.15. Гол суваг түүний салаа, төрөл бүрийн эрэмбийн хуваарилах сувгуудын тооцоог хийхдээ дараах журмыг баримтална:

-сувгуудын гидравлик элементүүдийг тодорхойлоход — хамгийн их зарцуулгаар;

-далан, дэвсгийн ирмэг, сувгийн усны түвшнээс дээш давж гарах хэмжээг тодорхойлох ба тэдгээрийн угаагдахгүй байх нөхцлийг шалгахад—сүр түвшингийн үе дэх хамгийн их зарцуулгаар;

-сувгаас баталгаатайгаар ус авах нөхцөл, усны түвшин өргөлтийн барилгын байршил болон сувгийн лагшилтын түвшин тодорхойлоход- хамгийн бага зарцуулгаар.

Усны зарцуулгын хамгийн дээд хэмжээг ус өгөлтийн графикийн хамгийн их ординатаар тодорхойлно.

Усны эх үүсвэрт булингаршил дээд хэмжээндээ хүрэх хугацаа нь сувгийн тооцоот зарцуулгаар ажиллах үетэй давхцах тохиолдолд сувгийн лагшилгүй байх тооцоог хийвэл зохино.

Сүр түвшингийн үед усны зарцуулгыг хамгийн их зарцуулгатай адилаар авч дараах илтгэлцүүрээр (Kf) өсгөж хэрэглэнэ. Хамгийн их зарцуулгад таацах Kf:

1 м3 /с –ээс бага бол .............. 1.2

1 - 10 м3 /с бол........................ 1.15

10 - 50 м3/с бол ...................... 1.1

50 - 100 м3/с бол......... …… 1.05

100 м3/с-ээс их бол.................. 1.0

3.16. Усалгааны түр суваг (суваг, хоолой, онгоцон ховил г.м.)-ын зураг төслийг гагцхүү бохир зарцуулгын хамгийн дээд хэмжээгээр тооцвол зохино.

3.17. Гадаргын усалгааны үед усалгааны түр сувгийн усны зарцуулгын хэмжээг ус хэрэглээний оргил үеийн усалгааны норм болон усалгааны түр сувгийн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг тооцсон услалтын нийт талбайгаар тодорхойлно.

Энэ тохиолдолд хоногт услах талбайн хэмжээ нь усалгааны дараах хөрсөнд боловсруулалт хийх хөдөө аж ахуйн машинуудын хоногийн бүтээмжтэй тэнцүү байх ёстой.

Усалгааны машин хэрэглэсэн тохиолдолд түр сувгуудын хамгийн их зарцуулга нь нэгэн зэрэг ажиллах усалгааны машины хамгийн их зарцуулгын нийлбэртэй тэнцүү байна.

3.18. Бороожуулах усалгаа хэрэглэх үед усалгааны түр сувгуудын хамгийн их зарцуулгыг нэгэн зэрэг ажиллах усалгааны машины хамгийн их тоо болон усны зарцуулгаар усалгааны сувгуудын ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг харгалзан байгуулсан усалгааны графикаар тодорхойлно.

3.19. Доод эрэмбийн хуваарилах сувгийн хамгийн их бохир зарцуулга нь хуваарилах сувгийн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг харгалзан тооцсон нэгэн зэрэг ажиллах усалгааны түр сувгийн хамгийн их зарцуулгын нийлбэртэй тэнцүү байна.

3.20. Дээд эрэмбийн хуваарилах суваг, түүнчлэн гол суваг ба түүний салаа сувгийн хамгийн их бохир зарцуулга нь түүнээс салаалсан нэгэн зэрэг ажиллах доод эрэмбийн хуваарилах сувгийн хамгийн их зарцуулгын нийлбэртэй тэнцүү байна. Энд хуваарилах сувгийн (гол сувгийн, түүний салаа сувгийн) ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг харгалзсан байх ёстой.

3.21. Гол суваг, түүний салаа суваг, бүх эрэмбийн хуваарилах сувгийн усны хамгийн бага зарцуулгыг хамгийн их зарцуулгын 40 хувиас доошгүй байхаар тооцно. Бороожуулах усалгаанны үед хуваарилах сувгийн хамгийн бага зарцуулга нь усалгааны графикийн дагуу нэгэн зэрэг ус авч буй хамгийн цөөн тооны бороожуулах машины хамгийн бага зарцуулгатай тэнцүү байвал зохино.

3.22. Гол суваг, хуваарилах суваг, усалгааны суваг ба тэдгээрийн хэсгүүдийн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүр (Eб)-ийг сувгаас усалгаанд авах усны хамгийн их зарцуулга (Qnt)-ыг сувгийн эхэнд байх усны хамгийн их зарцуулгад харьцуулж сувгийн дагуух шүүрэлт, ууршилтын алдагдлыг тооцож тодорхойлно.

(12)

Гол суваг, түүний салбар сувгийн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүр нь 0.90-ээс багагүй, харин төрөл бүрийн хуваарилах суваг, усалгааны түр сувгийнх 0.93-ээс багагүй байна.

3.23. Гол суваг, түүний салбар сувгийн дагуу сэлгэн тариалах талбайг хөвөөлөн талбайн зам байхаар төлөвлөнө.

ГАДАРГЫН УСЛАЛТЫН СИСТЕМ

3.24. Хагас цөл болон цөлийн бүсэд, түүнчлэн бороожуулах усалгаагаар хөрсний усны горимын шаардлагыг хангахгүй бүс нутагт зориулж гадаргуун усалгааны услалтын системийн зураг төсөл боловсруулна.

3.25. Гадаргуун усалгааг ариг, зурвас, дөрвөлжингийн аргаар хийнэ.

3.26. Өргөн мөрөөр тарьсан таримал, олон наст суулгацыг услахад зориулж 0.05-аас илүүгүй хэвгийтэй газарт аригийн усалгаа хийнэ.

3.27. Аригийн усалгааг байгалийн нахцөл байдлаас хамааруулан гулд буюу хөндлөн бүдүүвчээр (схем) хийнэ.

Гулд схемээр усалгаа хийхэд усалгааны аригийн чиглэл нь түр сувгийн болон газрын хэвгийн чиглэлтэй давхцана. Харин хөндлөн схемээр хийх усалгааны аригийн чиглэл нь газрын хэвгийн хөндлөн чиглэлд горизонталын шугамын дагуу усалгааны түр сувгуудад эгц хөндлөн чиглэлд (перпендикуляр) байрлана. Усалгааны схемийн нөхцлийг 6 дугаар хавсралтаар тодорхойлно.

3.28. Гулд усалгааны схемийн үед усалгааны түр сувгуудын хоорондын зайг усалгааны төхөөрөмжийн уртаас, хөндлөн схемийн үед аригийн уртаас хамааруулан сонгоно. Усалгааны төхөөрөмжийн ус гаргуурын (гидрант) хоорондын зайг гулд усалгааны схемд аригийн урттай адил, хөндлөн схемд усалгааны төхөөрөмжийн урттай адил байхаар сонгоно.

Усалгааны машин хэрэглэх үед усалгааны түр суваг ба ус гаргуурын хоорондын зай нь сонгож авсан машины техникийн үзүүлэлтээс хамаарна.

3.29. Аригийн урт, аригууд хоорондын зай, аригаар урсах усны зарцуулгыг газрын хэвгий, хөрсний ус-физикийн шинж чанар зэргийг харгалзан гадаргын болон гүний хамгийн бага ус хаягдал болон аригийн уртын дагуух жигд чийгшил, түүнчлэн усалгааны хөдөлмөрийн бүтээмжийг хангахуйц байхаар тодорхойлно.

3.30. Аригаар услах аргын зохистой элементийг мэргэжлийн судалгааны өгөгдөл, эсвэл 7, 8 дугаар хавсралтыг ашиглан тогтоовол зохино.

3.31. Аригийн ус хуваарилахад усалгааны хоолой (байнгын ба зөөврийн), онгоцон ховил, суваг, машин ашиглана.

Усалгааны зөөврийн хоолойг (хөшүүн ба уян) газрын 0.003-аас илүү хэвгийтэй урьдчилан тэгшилсэн талбайд хөндлөн болон гулд усалгааны схемийн үед ашиглана.

Хөшүүн хоолойг гол төлөв хөндлөн усалгааны схемээр хэрэглэнэ.

Усалгааны байнгын хоолойг 0.008-аас илүү хэвгийтэй газарт ихэнх тохиолдолд цэцэрлэг, усан үзэм услахад усалгааны гулд схемийг хэрэглэнэ.

3.32. Усалгааны хоолойн диаметрийг аригт өгөх тооцоот зарцуулгыг хангах нөхцлөөр тодорхойлно. Хоолойн уртын дагуух түрэлт нь:

-зөөврийн хоолойд 1.0 м-ээс багагүй

-олон настын усалгааны байнгын хоолойд богино хоолой-ус гаргуур залгахад:

ус байнга өгөхөд - 0.5 – 1.5 м

усыг завсарлагаатай өгөхөд - 3.0 – 4.0 м

Өргөн мөрөөр тарих тохиолдолд:

ус байнга өгөхөд: 1.5 - 2.0 м

усыг завсарлагаатай өгөхөд 6.0 – 7.0 м.

3.33. Аригт шууд ус өгөх усалгааны онгоцон ховилыг 0.003 хүртэлх хэвгийтэй, дунд буюу сул нэвчилт бүхий хөрстэй талбайд 300—400 м урт аригаар усалгаа хийх боломжтой нөхцөлд сонговол зохино.

Хөндлөн схемээр усалгаа хийхэд ихэвчлэн усалгааны онгоцон ховил хэрэглэнэ.

3.34. Усалгааны хөндлөн схемээр — 0.002-оос илүүгүй, гулд схемээр - 0.015-аас илүүгүй хэвгийтэй тэгшилсэн талбайд хөдөө аж ахуйн таримал, голчлон үр тариа, нэг ба олон наст услан тариалахад зурвасан усалгаа төлөвлөвөл зохино.

3.35. Тухайн газрын хөндлөн хэвгий 0.001-0,002 байвал өргөн нь 1.8-7.2 м, урт нь 200-400 м нарийн зурвас хэрэглэх бөгөөд хөндлөн хэвгийгүй, 0.001-0,003-аас илүүгүй гулд хэвгийтэй тэгшилсэн гадаргууд 25-40 м өргөнтэй, 600 м хүртэл урттай, өргөн зурвасыг сонгож авна.

Зурваст ус өгөхөд сифон (соруул), усалгааны машин, ус гаргуур зэргийг ашиглавал зохино.

Зурвасан усалгааны техникийн элементийг тусгай судалгааны өгөгдөл, 9, 10 дугаар хавсралтад дурьдсан зөвлөмжийг үндэслэн сонгоно.

3.36. Зурвасыг заагласан шороон хамрыг нарийн зурваст 1:1, өргөн зурваст 1:4 гэсэн налуутай байгуулна.

ТУТАРГЫН УСЛАЛТЫН СИСТЕМ

3.37. Тутаргын услалтын системийг ургацын хугацаанд 25000 С -аас доошгүй дулааны нийлбэр температуртай, хангалттай усны нөөцтэй, бага нэвчилт бүхий хөрстэй 0.005-аас илүүгүй ерөнхий хэвгийтэй газарт байгуулна.

Тутаргын системийг 0.5 м-ээс зузаан байгалийн хүлрийн давхаргатай намагтай хөрсөнд байгуулахыг үл зөвшөөрнө.

3.38. Тутаргын услалтын системийн бүрэлдэхүүнд 2.1 дүгээр заалтад бичигдсэн элементээс гадна тутаргын дөрвөлжингүүдээс бүрдсэн усалгааны (тутаргын) картууд, картын усалгааны түр сувгууд, картын ус хаяур, ус хаяур-сувгууд, шаардлагатай тохиолдолд хязгаарлах хэвтээ шүүрүүл, далан орно.

3.39. Усалгааны (тутаргын) карт нь эргэн тойрны хүрээгээрээ усалгааны, ус хаяурын, шүүрүүлийн сүлжээний салаа сувгаар заагласан байх бөгөөд тутаргын сэлгэн тариалалтын талбайн хэсэг болно.

Сэлгэн тариалалтын талбай нь зэрэгцээ картуудаас бүрдэх ба 50-150 га байна.

3.40. Картын усалгааны түр суваг, картын ус хаюур, ус хаюур-суваг нь байгууламжийнхаа хамт усалгааны, ус хаюурын болон шүүрүүлийн сүлжээний хамгийн доод эрэмбэтэй салаа болох бөгөөд тэдгээрийг гол төлөв тутаргын дөрвөлжингүүдийн усны гүн тохируулах автоматжуулсан удирдлагатайгаар зураг төсөлд тусгана.

Тутаргын услалтын норм дараахь өгөгдлүүдийг агуулна. Үүнд:

-тутаргын талбайн гадаргуу хийгээд ургамлаас гарах ууршилтын нийлбэр хэмжээ;

-хөрсний үеийн анхдагч усан ханамж, усанд автуулах усны зузааныг бүрдүүлэхэд зарцуулах усалгааны нийт усны хэмжээ;

-ханын ба босоо шүүрэлтийн хэмжээ;

-тогтвортой урсгалын болон тутаргын дөрвөлжин дэх усыг сэлгэхэд зарцуулах усны хэмжээ;

-газрын гадаргууд хаягдах усны хэмжээ:

-ус гаргуураас алдагдах усны хэмжээ.

Ургамал ургалтын хугацааны 75 хувийн хангамшилтай хур тундасны байдлыг тогтоож, тундас ашиглалтын илтгэлцүүрийг 0.3-0.5 байхаар авах хэрэгтэй.

3.41. Тутаргын тарьцын анхдагч усанд автуулалтын хугацаа нь улсын хэмжээнд 20 хоногоос илүүгүй байвал зохино.

3.42. Хоёр талын үйлчилгээтэй тутаргын усалгааны картын ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг 1.0-ээр, нэг талын үйлчилгээтэй бол ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг тооцоогоор тодорхойлно.

3.43. Тутаргын системд сувгийн усны хамгийн их зарцуулгыг тодорхойлохдоо нөөцийн илтгэлцүүр ба усны эргэлтийн илтгэлцүүрийг нэмж тооцох бөгөөд сэлгэн тариалалтын ерөнхий талбайд тутаргын эзлэх хувь хэмжээг харгалзана.

Тутаргын картыг усанд автуулах анхдагч хугацаан дахь нэмэгдүүлсэн ус хэрэглээг тооцох нөөцийн илтгэлцүүрийг картын усалгааны түр сувгаас бусад бүх сувагт 1.1-ээр авна.

Картын болон хэсгийн усалгааны түр сувгууд, мөн сэлгэн тариалалтын талбайн хэсгүүдэд үйлчлэх сувгуудын хувьд, сэлгэн тариалалт дахь тутаргын эзлэх хувийг 1.0-ээр, харин бусад дээд зэрэмбийн усалганы сувгуудын хувьд-0.75-аар авна.

Усны эргэлтийн илтгэлцүүрийг тухайн сувгийн тусламжтайгаар тутаргын картыг усанд автуулах анхдагч хугацааг нийт усалгааны системийн анхдагч хугацаанд харьцуулж авах бөгөөд түүнийг хүснэгт 1-ийн дагуу хэрэглэнэ.

Хүснэгт I

Усны эргэлтийн илтгэлцүүр	Услалтын систем дэх тутаргын бүх тарьцыг усанд автуулах хугацаа, хоногоор
Усны эргэлтийн илтгэлцүүр	10	12	16
2-3 карт бүхий сэлгээтэй тариалалтын талбайд үйлчлэх картан усалгаа ба хэсэгчилсэн суваг	3	4	5
4 карттай хэсгийн сувгийг сэлгэн тариалалтын талбайд	1	1	1.3
5 карттай хэсгийн сувгийг сэлгэн тариалалтын талбайд	1	1	1
Хэсгийн сувгууд (сэлгэн тариалалтын картын тоо 5-аас илүү) ба услалтын системийн бусад бүх сувгууд	1	1	1

3.44. Услалтын түр сувгийн хамгийн бага зарцуулгыг тодорхойлохдоо сэлгэн тариалалтад эзлэх тутаргын хувь хэмжээг тооцно.

Ус цуглуулах, ус хаюурын бүх эрэмбийн сувгийн хамгийн их зарцуулгыг сэлгэн тариалалтад эзлэх тутаргын хувь хэмжээ ба нөөцийн илтгэлцүүрийг харгалзан тодорхойлно. Картын шүүрүүл-хаюур, түүнчлэн сэлгэн тариалах талбайн зарим хэсэгт үйлчлэх ус цуглуулуурт сэлгэн тариалалтад эзлэх тутаргын хувь хэмжээг 1-тэй тэнцүү, харин дээд эрэмбийн цуглуулуурт 0.75 байна. Ус цуглуулах-ус хаях сүлжээн дэх хамгийн их зарцуулгыг тодорхойлоход нөөцийн илтгэлцүүрийг 1.2-оор авна.

Ус цуглуулах-хаях сүлжээний сувгийн ус өнгөрүүлэх хүчин чадлыг 10.0 хувийн хангамшилтай үерийн зарцуулгаар шалгана. Ус цуглуулах-хаях сүлжээний сувгуудын хамгийн бага зарцуулгыг сэлгэн тариалалтанд тутрагын эзлэх хувь хэмжээг харгалзан тооцно.

3.45. Тутаргын усалгааны системд шүүрүүлийн болон ус хаяурын усыг эргэлтээр дахин ашиглавал зохино. Усалгаанд дахин ашиглах шаардлагагүй гэж үзвэл үндэслэлийг тодорхой зааж өгвөл зохино.

3.46. Тутаргын картыг ус өгөх, ус зайлуулах арга ба тутаргын дөрвөлжингийн тооноос хамааруулан дор дурьдсан хийц зохиомжтойгоор төлөвлөнө:

-Тутаргын картын урт талуудын нэгийг дагаж овоолгонд байрласан хоёр талын команд бүхий картын усалгааны сувагтай, нөгөө нэг талыг дагасан картын ус хаях сувагтайгаар, өөрөөр хэлбэл ус өгөх, ус хаях саланги иж бүрдэлтэйгээр тусгаж болно. Хөрсний шүүрэлтийн шинж чанараас хамааруулан тутаргын картын уртыг 400-1200 м, өргөнийг 150-250 м байхаар сонгож авна. Тутаргын картыг хөндлөн шороон даланцруудаар хувааж, тутаргын дөрвөлжингүүдийг үүсгэнэ. Дөрвөлжины талбай нь 2-6 га, дөрвөлжины тоо нь карт дотроо 4-5 байна.

-Салангид ус өгөлт ба ус хаюурын системтэй тус бүрдээ 6 га, хоёр тутаргын дөрвөлжин бүхий карттайгаар төлөвлөж болно. Энэ тутаргын картын урт нь 400-600 м, өргөн нь 200-300 м байвал зохино.

-Ус өгөх ба ус хаях хосолмол үүрэгтэй - өргөн авцтай ус өгөх, ус хаях картыг төлөвлөж болох бөгөөд энэ нь гүнзгийрүүлсэн сувгаар ус өгч, дүүргэсэн усыг халиаж услалгаанд хэрэглэх карт юм. Өргөн авцтай усалгааны картын урт 1200 м-ээс илүүгүй байвал зохино. Энэ тохиолдолд тутаргын дөрвөлжингийн талбайг 6- 12 га байхаар сонгож авна. Өргөн авцтай картыг тусгай дөрвөлжин болгон хуваах хөндлөн даланцрууд болон ус өгөх-хаях сувгийн нийлэх хэсгүүдийн төгсгөлд ус хашлагын байгууламж төлөвлөвөл зохино.

Ус өгөх-ус хаях өргөн фронтын картыг газрын хэвгий 0.001-ээс илүүгүй, тохиолдолд картын урт талыг нь тухайн газрын (хаялбарын) горизонталын дагуу байршуулж картын талбайн нэгэн тэмдэгтэд оршихоор тэгшилсэн байх ёстой.

Тутаргын картын бүтээцийн сонголтыг хувилбарын техник-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг харьцуулан үзсэний үндсэн дээр хийнэ.

3.47. Тутаргын системийн суваг болон шүүрүүл нь дараах нөхцлийг хангасан байна. Үүнд :

- анх усанд автуулалтын үргэлжлэх хугацаа нь тусгайдаа орших тутаргын картын хувьд 3 хоногоос илүү, харин тутаргын суулгацад бол аж ахуйн нэгжийн хэмжээгээр 12—16 хоног байх;

-тутаргын дөрвөлжин дэх тооцоот усны үеийн гүн нь агротехникийн хугацааны турш шаардлага хангасан байх;

-усан доор орсон талбайн чийгийн урсгал хэвтээ чиглэлтэй байх бөгөөд урсгалын эрчимийг байгалийн адил төстэй нөхцөлд хийсэн туршилтын өгөгдлөөр тодорхойлох;

-хураалтын өмнө тутаргын дөрвөлжинг хатаахын тулд түүний усыг юүлэх, газрын доорхи усны түвшинг бууруулах;

-усалгааны бус хугацаанд хөрсний үржил шимт давхаргын агаарын солилцоог хангахын тулд хөрсний усны түвшинг доошлуулах;

-услалтын системтэй зэргэлдээ орших газар болон тутрага тариалаагүй сэлгэн тариалалтын талбайд хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хэвийн нөхцлийг хангах (газрын доорхи усыг шаардагдах түвшинд нь байлгах, намагжилт, давсжилтыг арилгах).

3.48. Картын услалтын сувгийн зураг төслийг зохиохдоо хамгийн өндөрт дөрвөлжинг тооцоот усан үед автахаар тооцож усны түвшний тэмдэгтийг тохируулна. Зураг төсөл боловсруулахад тэгшилгээг зэргэлдээ орших тутаргын дөрвөлжингийн гадна хүрээгээр гадаргуун тэмдэгтүүдийн зөрүү 0.4 м-ээс илүүгүй байхаар төлөвлөнө.

3.49. Тутаргын дөрвөлжингийн гадна хүрээгээр трапецан буюу гурвалжин хэлбэрийн хөндлөн огтлол бүхий 0.5-0.8 м гүнтэй шуудуу татна.

3.50. Тутаргын системд усны түвшний уналтыг урьдчилан төлөвлөнө:

1 м3/с-ээс илүү зарцуулгатай ус гаргуурт уналтыг 15-20 см;

1 м3/с-ээс илүү зарцуулгатай тохируулах байгууламжид 20-25 см байна.

3.51. Сэлгэн тариалалтын талбай тус бүртээ бие даасан ус өгөх, ус хаях байгууламжтай байна. Энэ тохиолдолд аж ахуйн нэгжийн бүх салбар хэсгүүд (тасаг, бригад) тутаргын салаанд нэгэн зэрэг ус өгөхөөр төлөвлөнө.

БОРООЖУУЛАХ СИСТЕМ

3.52. Дараахь тохиолдолд усалгааг бороожуулах машинаар гүйцэтгэнэ. Үүнд:

- давсжаагүй эсвэл угаалтад орсон бөгөөд усалгааны төгсгөл шатанд хөрсний ус шингээх чадвар нь хиймэл борооны дундаж эрчимшлээс давах хөрсөнд:

- сул болон дундаж эрдэсжилтэй газар доорхи усны түвшин газрын гадаргуунаас 2.5 м-ээс доош гүнд оршдог бөгөөд энэ ус нь байгалийн урсац, эсхүл шүүрүүлийн тусламжтайгаар талбайн хилээс байнга зайлуулагдах нөхцлөөр хангагдсан тохиолдолд;

-бороожуулах машин, тоног төхөөрөмжийн мананцраас үүдэлтэй усны ууршилтын алдагдал 15.0 хувиас хэтрээгүй уур амьсгалын бүсэд;

-усалгааны улиралд салхины хурд нь сонгож авсан бороожуулах машин тоног төхөөрөмжид зөвшөөрөгдсөн хэмжээний 20.0 хувиас хэтрэхгүй давтамжтай байх нөхцөлд;

- усалгааны норм 600 м3 /га-гаас хэтрэхгүй байхад.

3.53. Усалгааны усанд байх умбуур хэсгийн агууламж болон тэдгээрийн хэмжээг сонгож авсан бороожуулах машин, тоног төхөөрөмж, техникийн нөхцлөөр тогтооно.

3.54. Бороожуулан услахын тулд дараах бороожуулах машин, тоног төхөөрөмжийг сонгон авбал зохино: Үүнд:

-ил болон далд сүлжээнээс усаа авах, олон тулгуурт, өргөн авцтай (далавчит), хөдөлгөөн дундаа ажилладаг бөгөөд тууш явалт бүхий бороожуулах машин;

-хөдөлгөөн дундаа ажилладаг бөгөөд далд сүлжээ болон цооногоос ус авч тойргоор явж усладаг бороожуулах машин, тоног төхөөрөмж;

-тууш чиглэлд шилжин байрлах ажиллагаатай ба далд услалтын системээс ус авдаг бороожуулах машин;

-шилжин байрших ажиллагаатай, далд ба задгай услалтын сүлжээнээс ус авдаг, алсын шүршилттэй бороожуулах машин;

-тууш чиглэлд шилжин байрлаж, услалтын ил сүлжээнээс ус авдаг бороожуулах машин;

-шлейфы- шилжин байрлаж, услалтын далд сүлжээнээс ус авах бороожуулах машин;

-хөдөлгөөн дундаа ажилладаг ба далд услалтын сүлжээнээс ус авч, зурвасаар усладаг уян хоолойт бороожуулах машин;

- услалтын далд сүлжээнээс ус авдаг, дунд болон алсын шүршилттэй бороожуулах аппаратууд.

Бороожуулах техникийг цэнэг усалгаа, тариалалтын өмнөх усалгаа, ургалтын үеийн усалгаа, сэрүүцүүлэх усалгаа, суулгалтын усалгаа, цочрол хүйтрэлтээс ургамал хамгаалах усалгаа (жаврын эсрэг усалгаа), түүнчлэн усалгааны усаар эрдэс бордоо, бичил махбодь (микроэлемент) өгөхөд хэрэглэнэ.

3.55. Тойргоор явах ажиллагаатай бороожуулах машин, өргөн авцтай, олон тулгуурт тууш явалт бүхий, ил ба далд сүлжээнээс ус авдаг, шилжин байрших ажиллагаатай машинуудыг үр тариа, шош, техникийн ургамал, хүнсний ногоо, тарвас, малын тэжээлийн ургамлын услагаанд ашиглана. Тууш явалттай бөгөөд услалтын далд сүлжээнээс ус авдаг бороожуулах машиныг хадлан, таримал бэлчээр услахад мөн ашиглана.

Суурин ажиллагаатай, ил ба далд услалтын сүлжээнээс ус авах, түүнчлэн тууш явалт бүхий, ил услалтын сүлжээнээс ус авдаг бороожуулах машиныг хүнсний ногоо, шош, техникийн болон тэжээлийн ургамал, хадлан, таримал бэлчээр услахад, харин шилжин байрлах ажиллагаатай машиныг цэцэрлэг услахад ашиглахаар төлөвлөнө.

Шлейфийг малын тэжээл, хадлан, таримал бэлчээр ургамал, цэцэрлэг, усан үзэм, жимсгэнэ услахад хэрэглэвэл зохино.

Усалгааны зурваст уян хоолойт бороожуулах машиныг хүнсний ногоо, тэжээлийн ургамал, хадлан, таримал бэлчээр, цэцэрлэг, усан үзэм, жимсгэнэ услахад хэрэглэх нь чухал.

Дунд ба алсын шүршилттэй бороожуулах аппарат (суурин систем дэх)-ыг цэцэрлэг, усан үзэм, цайны болон жимсний талбай, жимсгэнэ, хүнсний ногооны усалгаанд ашиглана.

3.56. Бороожуулах, мананжуулах, уян хоолойт машин, тохөөрөмжийг тэдгээрийн техникийн нөхцлөөр заасан хэвгийтэй газарт, дунд ба алсын шүршилттэй бороожуулах аппарат (суурин систем дэх)-ыг 0.2-оос илүүгүй хэвгийтэй газарт ашиглана.

Бороожуулах техник, төхөөрөмжийг газрын гадаргуугийн төрөл бүрийн нөхцөлд тохируулан дараахь байдлаар сонгож авбал зохино. Үүнд:

- услалтын ил системээс ус авах өргөн авцтай, олон тулгуурт, бороожуулах машиныг -- тэнэгэр, аядуу нугачаатай газарт;

-тойргоор ажиллах, шилжин байрших ажиллагаатай болон дунд ба алсын шүршилттэй бороожуулах аппарат (суурин систем дэх)-ыг — намуун, аядуу нугачаатай, сархиатай, довцогт газарт;

- услалтын далд сүлжээнээс ус авах, шилжин байрших ажиллагаатай, тууш явалттай, бороожуулах машин болон зурвасан усалгааны уян хоолойт бороожуулах машиныг —тэнэгэр, аядуу нугачаатай газарт;

- услалтын ил сүлжээнээс ус авдаг тууш явалттай, бороожуулах машиныг —тэнэгэр газарт.

3.57. Услалтын талбайн хэлбэр нь тэгш өнцөгт байх бөгөөд дараахь шаардлагыг хангасан байвал зохино. Үүнд:

-тойргоор явах ажиллагаатай бороожуулах машинаар услах сэлгэн тариалалтын талбайн талууд нь ус дамжуулах хоолойн урттай тэгш хуваагдахаар бөгөөд 1:1 буюу 1:2 харьцаатай байх ёстой;

-ил услалтын сүлжээнээс ус авч, тууш чиглэлээр хөдөлгөөн дундаа ажилладаг, мөн ил болон далд сүлжээнээс ус авч, тууш чиглэлээр шилжин байршиж ажилладаг бороожуулах машин ба мананжуулан услах тоног төхөөрөмжийн хувьд талбайн нэг тал нь хиймэл бороонд хамрагдах өргөнд тэгш хуваагдахаар байна. Далд ба ил сүлжээнээс ус авч, алсын шүршилттэйгээр шилжин байршиж ажилладаг бороожуулах машин, зурваст усалгааны уян хоолойт бороожуулах машин, дунд ба алсын шүршилттэй бороожуулах аппарат (суурин үйлчилгээтэй системд)-ыг аль ч хэлбэрийн усалгаатай талбайд ашиглаж болно.

3.58. Услалтын далд системээс ус авч, тойргоор явж ажилладаг, тууш явалттай, өргөн авцат, олон тулгуурт болон шилжин байрших ажиллагаатай бороожуулах машинуудыг, усалгааны улиралд таримлын өндөр нь газрын хөрснөөс 2.5 м-ээс илүүгүй байх нөхцөлд хэрэглэнэ.

Тууш чиглэлийн явалттай, ил сүжээнээс ус авах зориулалттай бороожуулах машиныг 1.6 м хүртэл өндөр таримлын усалгаанд хэрэглэнэ.

Далд сүлжээнээс ус авах, шилжин байршиж, алсын шүршилттэйгээр ажилладаг бороожуулах машин, мананжуулах төхөөрөмж, дунд ба алсын шүршилттэй бороожуулах аппарат (суурин үйлчилгээтэй системүүдэд)-ыг 5 м хүртэл өндөр таримлын усалгаанд хэрэглэнэ.

3.59. Тойргоор услах ажиллагаатай бороожуулах машин бүхий услалтын системийг чийг дутагдалтай бүс нутагт усалгааг 15-аас доошгүй тооны машинаар нэг байрлалаас хийх үед сонгоно.

Тууш явалттай бороожуулах машинтай болон шилжих байршлын алсын шүршилттэй бороожуулах машинтай системд шороон гулдрилтай усалгааны сувгаас ус авах бол усалгааны сувгийн ёроолын хэвгий 0.007-оос илүүгүй байвал зохино.

Алсын шүршилттэй машин, тоног төхөөрөмжийг угаагдаж болзошгүй хөрсөнд сонгож авахыг хориглоно.

3.60. Бороожуулах техник, тоног төхөөрөмж тодорхой талбайд бүлгээр ажиллах тохиолдолд нэг шахуурга станцаас ус авахаар сонгож авбал зохино. Талбайг дараахь хэмжээтэй төлөвлөнө. Үүнд:

-тойргоор явж ажилладаг машинуудад — 800- 1200 га;

- усалгааны далд сүлжээнээс ус авч тууш чиглэлд шилжин байршиж ажиллах бороожуулах машинд — 400-1000 га;

- усалгааны ил болон далд сүлжээнээс ус авч, шилжин байршиж ажиллах алсын шүршилттэй бороожуулах машинд — 300- 500 га;

-зурваст усалгааны уян хоолойт бороожуулах машинд - 160-300 га;

-мананжуулах машин тоног төхөөрөмжид - 100-200 га;

-дунд ба алсын шүршилттэй бороожуулах аппаратад - 50-300 га;

-ил услалтын сүлжээнээс ус авч, тууш чиглэлд шилжин хөдөлгөөн дундаа ажилладаг, олон тулгуурт, өргөн авцат машинд -- 900-1600 га-д бүлгээр ажиллахаар;

-ил услалтын сүлжээнээс ус авч тууш чиглэлд шилжин хөдөлгөөн дундаа ажиллах, бороожуулах машиныг 300-700 га талбайд тус тус ашиглана.

Алсын шүршилттэй болон уян хоолойт бороожуулах машин, усалгааны ил сүлжээнээс ус авч тууш чиглэлд шилжин байрших машиныг улирлын ачааллаас багагүй хэмжээний жижиг талбайг услахад ашиглаж болно.

3.61. 220 кВ хүртэл хүчдэлтэй цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын хамгаалалтын бүсэд хийх бороожуулах усалгаа хийхэд 700 (Ом-см)-ээс багагүй хувийн эсэргүүцэлтэй байх нөхцөлийг хангасан байна. Энэ тохиолдолд хамгийн их хүлцэх салхитай үед бороожуулах машин, тоног төхөөрөмжийн шүршүүрийн захын дусал цахилгаан дамжуулах шугамын гол тэнхэлгээс хэтрэхгүй байвал зохино.

Усны хувийн эсэргүүцэл 700 (Ом-см)-ээс бага байхад бороожуулах аппаратын шүршилтийн төгсгөлөөс цахилгаан шугамын газрын гадаргууд эгц буух сүүдэр хүртэлх зай нь дараах цахилгаан дамжуулах шугамын хувьд дор дурьдсан хэмжээнд байна:

20 кВ хүртэл....................... ...............10 м

35 кВ хүртэл....................... ............... 15 м

110 кВ хүртэл..................... ...............20 м

150 - 220 кВ ................................. ....25 м

330 - 750 кВ ..................... ...................30 м

Цахилгаан дамжуулах шугамыг зөөхдөө техник эдийн засгийн тооцоог үндэслэнэ.

3.62. Тойргоор явж ажиллах бороожуулах машины шинэчилсэн загварыг сонгохдоо чийг их шаардах хөдөө аж ахуйн таримлын сэлгэн тариалалт дахь ус хэрэглээний оргил үеийн хоногийн дундаж дутагдлыг нөхөхөд хүрэлцэхүйц нөхцлийг хангасан усны зарцуулгыг (Qsd-л/с)-ыг баримтлах бөгөөд түүнийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(13)

dmw- ус хэрэглээний хоногийн дундаж дутагдал – тооцоот дутагдал нь зэргэлдээх хоёр арав хоногийнхоос багагүй, сэлгэн тариалалтын чийг их шаардах таримлын ус хэрэглээний оргил үеийн хэмжээ м3/га-аар;

А-бороожуулах машин, төхөөрөмжийн ус дамжуулах хоолойн уртаар тодорхойлогдох талбай, га-гаар;

Kday - хоногийн ажлын цаг ашиглалтын итгэлцүүр, түүнийг 11 дүгээр хавсралтаас авна.

- цаг уурын нөхцөлөөс хамааран гарах ажлын цагийн болзошгүй алдагдлын тооцох илтгэлцүүр, түүнийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(14)

- тухайн төрлийн бороожуулах машин, төхөөрөмжийн хувьд зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс давсан салхины хурдтай үеийн үргэлжлэх хугацаа, усалгааны үеийн үргэлжлэх хугацааны хувиар бодно.

-бороожуулах машин, төхөөрөмжийн мананцарын бүсэд ууршилтаас үүсэх усны алдагдлын илтгэлцүүр, түүнийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(15)

k – бороожуулах машин, төхөөрөмжийн төрлөөс хамаарах засварын илтгэлцүүр;

1.0-тойргоор явах ажиллагаатай, услалтын далд сүлжээнээс ус авч, тууш чиглэлд шилжин байрших, машин, төхөөрөмж, мөн услалтын ил сүлжээнээс ус авч, хөдөлгөөн дундаа ажиллах, өргөн авцтай, олон тулгуурт, тууш чиглэлийн явалттай машин, төхөөрөмжид к=1.0;

–шилжин байршиж ажиллах, алсын шүршилттэй бороожуулах машин, төхөөрөмжид к=1.2-1.3;

-услалтын ил сүлжээнээс ус авч тууш чиглэлд шилжин байрших ажиллагаатай, бороожуулах машин, төхөөрөмжид к=0.75-0.85;

Е – бороожуулах машин, төхөөрөмжийн мананцраас үүсэх усны ууршилт, ус өгөлтийн хувийг энэхүү БНбД-ийн 3.6-д зааснаар тодорхойлно.

Уур амьсгалын үзүүлэлтүүдийг ойролцоох цаг уурын станцын өгөгдлөөр тайлант хугацааны хоногийн дунджаар тодорхойлж авна.

3.63. Сэлгэн тариалалтын хэсэгт нэгэн зэрэг ажиллах бороожуулах машин, төхөөрөмж, аппаратын тоог хөдөө аж ахуйн таримал болон олон наст ургамлын тайлант жилийн усалгааны график, бороожуулах техникийн улирлын ачаалал, тэдгээрийн техникийн үзүүлэлтүүдийг харгалзан тогтооно.

3.64. Услалтын далд сүлжээнээс ус авч, тууш явалттай, олон тулгуурт, өргөн авцат машин, тууш чиглэлд шилжин байршиж ажилладаг машин, тэрчлэн усалгааны ил сүжээнээс ус авч тууш чиглэлд шилжин ажилладаг алсын шүршилттэй бороожуулах машины, улирлын ачааллыг Ac /га/, дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(16)

Томъёонд байгаа тэмдэгтүүдийг энэхүү БНбД-ийн 3.62 дугаар зүйлд бичсэн болно. Илтгэлцүүр -/Кday /–ыг 12, 13 дугаар хавсралтаас авна.

Бороожуулах машин, төхөөрөмж ашиглах үед сэлгэн тариалалтын талбай нь түүний үйлчилж буй талбайтай тэнцүү, эсхүл энэ талбайг ямар нэгэн бүхэл тоогоор үржүүлсэнтэй тэнцүү байна.

ДУСЛЫН УСАЛГААНЫ СИСТЕМ

3.65. Дуслын усалгааны системийг өндөр ашигтай олон наст суулгац (цэцэрлэг, усан үзэм, жимсгэнийн бут) тариалахад, түүнчлэн усны нөөц хязгаарлагдмал тохиолдолд сонгож авна.

3.66. Дуслын усалгааны системийг дараахь нөхцөлд төлөвлөвөл зохино. Үүнд:

-давсжаагүй хөрсөнд, газрын доорхи цэнгэг усны түвшин 2 метрээс доош, эрдэсжилттэй хөрсний усны түвшин 4 м-ээс доош гүнд байхад;

-атираа, сархиа бүхий уулын бойр, хаяа, уулын хэсгийн 0.05-аас илүү хэвгийтэй газарт;

-хөнгөн хөрс (элсэрхэг, чулуурхаг) бүхий тэгш тал газарт.

3.67. Дуслын усалгаанд ашиглах газрын доорхи болон гадаргын усны чанар нь усалгааны усны ерөнхий шаардлагыг хангаж, усалгааны тоног төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлтэд нийцэж байвал зохино. Дуслын усалгааны системийн бүрэлдэхүүнд ус цэвэршүүлэх, усалгааны усанд бордоо найруулж, хөрс бордох цэг байхаар төлөвлөнө.

3.68. Усалгааны усан дахь умбуур бодис болон бичил махбодын зөвшөөрөгдөх хэмжээг дусаагуурын төрлөөс хамааруулан тодорхойлно.

3.69. Дуслын усалгааны системийг газар дээгүүр ба газар доогуур байрлах усалгааны хоолойтой, байнгын байдлаар зураг төсөлд тусгана.

3.70. Ус өгөх ажлыг автоматжуулах шаардлага, хуваарилалтын сүлжээ болон загвар хэсгүүдийн байршлын байдлыг харгалзан дуслын усалгааны системийн ус өгөлтийг шийдвэрлэнэ. Загвар хэсгүүдийн хэмжээг усалгаатай газрын зохион байгуулалтын ажлын бүдүүвчтэй уялдуулж (усны байгууламж, тосгоны байршилт, хөрс боловсруулах техникийн ажил болон бусад зүйл) тогтооно.

3.71. Дээд эрэмбийн хуваарилах хоолойнууд нь ган хоолой сонгохыг зөвшөөрөхгүй. Холболтын ган арматурын дотор ба гадна талд зэврэлтийн хамгаалалт хийвэл зохино.

3.72. Доод эрэмбийн хуваарилах хоолой нь хуванцар хоолой байвал зохино. Хуваарилах хоолойнуудын уртын хэмжээ нь цэцэрлэгт хүрээлэнгийн хувьд 300 м-ээс, усан үзмийн талбайд 500 м-ээс хэтрэхгүй байна.

3.73. Хуучин цэцэрлэгт хүрээлэн, усан үзмийн талбайн гадаргуу дээгүүр усалгааны хоолойг байршуулахад суулгацын мөр дагуу 70 см-ээс хэтрэхгүй өндөрт байхаар төлөвлөвлөнө.

Шинээр байгуулах цэцэрлэгт хүрээлэн, усан үзмийн талбайн газар доорхи усалгааны хуванцар хоолойг 50 см-ээс багагүй гүнд байрлуулна.

Усалгааны хоолойг хуваарилах хоолойд нэг ба хоёр талаас нь залгана.

3.74. Дусаагуур нь тасралтгүй, ба захиалгат ажиллагаатай бөгөөд 2-40 л/с –ийн угаалтын зарцуулагатай байна.

Усалгааны хоолойн дусаагуур хоорондын зайг ургамлын үндэс бүхий хөрсний үеийн ус шингээх чадамж болон ургамлын ус хэрэглээний тооцооны үндсэн дээр тодорхойлно. Дусаагуур нь ургамлын ишнээс 20 см-ээс доошгүй зайд байрласан байна.

3.75. Ус цэвэрлэх арга, цэвэрлэх байгууламж, төхөөрөмжийн бүрэлдэхүүн болон тооцоот үзүүлэлтүүдийг усалгааны эх үүсвэр дэх усны чанар, дусаагуурын автомат төхөөрөмжийн шаардлага зэргээс хамааруулан сонгож авна.

3.76. Хоолойд урьдчилан сэргийлэх угаалгыг заавал хийнэ.

3.77. Усан дахь бичил махбодын агууламж 20 мг/л-ээс илүү байх шаардлагыг харгалзан ус гаргуурт ус байванжуулах байгууламж хийхээр урьдчилан төлөвлөнө.

3.78. Дуслын усалгаанд өгч буй хоногийн усны тооцоот зарцуулгыг дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(17)

t- усалгаа үргэлжлэх хугацаа, /цаг/;

Qu - усалгааны цагийн хамгийн их ус зарцуулга, /м3/ц/;

Qlt -ус цэвэрлэгээний зангилаанд өгөх дотоодын хэрэгцээний (торнууд болон мөхлөгт хогийн угаалт цэвэрлэгээ, станцын гаднах угаалга, ногоон байгууламжийн болон эргэн тойрны усалгаа гэх мэт) усны зарцуулга (м3хоног)-ыг дараахь томъёогоор тодорхойлно.

(18)

K - ус цэвэрлэгээний зангилааны дотоодын хэрэгцээний усны зарцуулгыг тооцох илтгэлцүүр 0.01-0.03.

УСАН ЦОХИЛГЫН ТОХИРУУЛГАТАЙ (СИНХРОН ИМПУЛЬСЭН)

БОРООЖУУЛАХ СИСТЕМ

3.79. Усан цохилгын тохируулгатай бороожуулах системийг дараахь зориулалтаар хэрэглэнэ. Үүнд:

-гадаргуун урсац үүсгэхгүй олон настын суулгац болон тэжээлийн ургамлын усалгаанд;

-гадаргуун хэвгий нь 0.05 – 0.3 хүртэлх болон атираа, нугачаатай газарт;

-ус шингээх чадварыг үл харгалзан давсжаагүй, ялангуяа ядмаг хөрсөнд.

3.80. Энэхүү бороожуулах системийн усалгааны сүлжээг газар доогуур тавьсан хоолой бүхий байнгын байршилтайгаар байгуулна.

3.81. Усан цохилгын тохируулгатай бороожуулах системийн талбайг 10 га-гийн (нэг загварын) хэсгээс бүрдэхээр бөгөөд мөн нэг нь нөгөөдөө 25-м-ээс илүүгүй өндрийн уналттай (газрын тэмдэгтийн) шаталсан дэвсэг буюу ташин болж хуваагдсан байхаар төлөвлөнө. Талбайн газрын өндрийн зөрүү 25 м-ээс илүү байвал ташинга бүр дээр удирдлагын дохиоллын хүчлүүр тавина.

Ашиглалтад байгаа түрэлттэй далд услалтын сүлжээн дээр усан цохилгын тохируулгатай бороожуулах систем барьсан тохиолдолд удирдлагын дохиоллын генераторыг бороожуулах машинтай хамт төхөөрөмжлөвөл зохино.

3.82. Усан цохилгын тохируулгатай бороожуулах системийн услалтын сүлжээний удирдлагын дохиоллын генераторын дараа залгагдах ус өгөх хоолойг гол төлөв газрын хаялбар дагуу, эсхүл газрын хэвгийн өгсөх чиглэлд тохируулан тавина.

Газрын хэвгийн дагуу уруудах байдлаар тавих ус өгөх хоолойн хэмжээ 10 м-ээс хэтрэхгүй байвал зохино. Усалгааны хоолойг ихэвчлэн газрын хаялбарын шугамтай зэрэгцээ байдлаар тавина.

Усалгааны хоолойн урт 250 м-ээс хэтрэхгүй, усалгааны нэг хоолойд ногдох бороожуулах машины тоо 6-гаас илүүгүй байна.

3.83. Усалгааны сүлжээний ус дамжуулах хоолойн материалыг 3.171 дүгээр зүйлд заасаны дагуу сонгож авна.

3.84. Усалгааны хоолойнуудын болон усалгааны нэг хоолойд ногдох бороожуулах машины хоорондын зайг сонгож авсан тоног төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлтийг үндэслэн тогтооно.

3.85. Хаалт тохируулгын болон хэмжилтийн төхөөрөмж, генератор, удирдлагын дохиоллын хүчлүүрүүдийг гол төлөв худагт байрлуулна.

3.86. Усан цохилгын тохируулгатай бороожуулах системд усалгааны устай хамт уусдаг бордоог хольж өгөх төхөөрөмжийг сонгоно.

Усалгааны хоолойн зарцуулга (Qr л/с) -ыг дараахь томъёогоор тодорхойлно:

Qr=rQg (19)

r- Нэг хоолойд ногдох бороожуулах машины тоо;

Qg--Усан цохилгын тохируулгатай бороожуулах машины дүүргэлтийн тооцоот зарцуулга (л/с). Бороожуулах машины дүүргэлтийн тооцоот зарцуулгыг дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(20)

v’—Бороожуулах машиныг мөчлөгт хооронд цалгин цацрах усны хэмжээ, л;

t-систем дэх бүх бороожуулах машины, тоног төхөөрөмжийн хийн усан шахалтат аккумуляторууд (хадгалуур)- ыг дүүргэх хугацаа cek.

3.87. Хөдөө аж ахуйн таримлын усалгааны тооцоот горимыг хангах, систем дэх бүх бороожуулах машины усан шахалтат хадгалуурыг дүүргэх хугацаа (t), cek-г дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(21)

n g — системд байгаа импульсэн бороожуулах машин, тоног төхөөрөмжийн тоо;

Qp— услалтын системийн тооцоот зарцуулга, л/с;

tb —системийн бүх бороожуулах машины ус цалгиулан цацруулах хугацааг 5-8 сек-ээр авна.

ХӨРСӨН ДОТРООС УСЛАХ СИСТЕМ

3.88. Хөрсөн дотроос услах систем нь газар доорхи чийглүүрээс хялгасан судлаар хөрсийг чийглэх арга юм. Эл аргыг ус үлэмж дутугдалтай тал хээр, говь, хагас цөл, цөлийн бүсэд, өндөр үр ашигтай хөдөө аж ахуйн таримлын усалгаа хийхэд, түүнчлэн ойролцоох төв суурин, мал аж ахуйн цогцолборт зориуд бэлтгэсэн хаягдал урсцаар нь усалгаа хийхэд хэрэглэнэ.

3.89. Хөрсөн дотроос услах нэвчилтийн системийг ашиглахад дараахь шаардлагыг хангавал зохино. Үүнд:

-газрын гадаргын тухайн хэсгийн хэвгий 0,01-ээс илүүгүй байх;

-хөрс нь давсжаагүй, хөнгөн, дунд, хүнд механик бүтэцтэй, хялгасан судлын усны хөөрөх хурд 0.5 мм/мин-аас багагүй байх.

3.90. Усалгааны ус, хаягдал ус, мал аж ахуйн хаягдал ус нь дараахь шаардлагыг хангасан байна. Үүнд:

-хатуу хэсгийн хэмжээ —1 мм-ээс илүүгүй байх

-булингар 0.04 гл-ээс бага байх

-эрдэсжилт—1 г/л-ээс илүүгүй байх

Шаардлагатай бол тунгаагуур буюу цэвэрлэх байгууламж нэмж тусгавал зохино.

3.91. Хуваарилах сүлжээ нь хуванцар буюу асбестцементэн далд хоолойтой байх ба харин чийглүүрт зөвхөн хуванцар хоолойг сонгож авна.

3.92. Чийгшүүлэх сүлжээний зураг төсөл зохиоход дараах нөхцлийг хангана. Үүнд:

-чийглүүрийн уртын дагуух газрын хэвгий 0.01-ээс хэтрээгүй байх;

-чиглүүрийг хөрсөнд суулгах гүн 0.4- 0.6 м байх;

-чийглүүрийн хамгийн урт 250 м-ээс хэтрэхгүй байх.

3.93. Нарийн мөрийн таримлын хувьд чийглүүрүүдийн хоорондын зайг хөрсний механик бүтцийг харгалзан, хөнгөнд -1.0 м, дундад – 1.5 м, хүндэд - 2.0 м байхаар авна.

Хагалах хөрсний зузаанаас доошхи ус нэвчүүлэлт ихтэй элсэнцэр ба хөнгөн шавранцар хөрсний ул хэсэг дээр 0.7 м өргөн нийлэг хальсан дэвсгэр дэвсэж, түүн дээр чийглүүрүүдийг байрлуулна. Нийлэг хальс хэрэглэсэн тохиолдолд чийглүүрүүдийн хоорондын зайг 2.0 м хүртэл нэмэгдүүлэх шаардлагатай.

Цэцэрлэгт хүрээлэн, усан үзмийн талбайн чийглүүрүүдийн хоорондох зайг суулгацын эгнээ хоорондын зайтай адил хэмжээтэй авна.

3.94. Чийглүүрийн шүүрэн хана нь тооцоот түрэлт болон чийглүүрийн нэгж уртад ноогдох шаардлагат усны зарцуулгыг хангасан байна. Шүүрэн хананы нүхний диаметрийг 1-2 мм, алхам нь 60-100 мм; тууш зурваслан нүхэлсэн бол зурвасны өргөн 1-2 мм, урт 35-40 мм, алхам -200-400 мм байна.

3.95. Сүлжээ угаах болон юүлэх зориулалттай, ус хаялгын хоолойн шугамыг асбестоцемент буюу хуванцар хоолойтойгоор, 0.5 м-ээс багагүй гүнд байрлахаар зураг төсөлд тусгана. Энэхүү хоолойн шугамыг үзлэгийн болон юүлэлтийн худгаар тоноглох шаардлагатай.

3.96. Чийглүүрийн тооцоот зарцуулга нь тухайн хөрсний ус шингээлтийн тогтворжсон хэмжээтэй уялдсан байна. Чийгшүүлэх хоолойн зарцуулга (Q,) м3 ()с-ыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

( (22)

qi,- 1 м чийглүүрт оногдох хөрсний ус шингээлтийн хэмжээ /м3/с/, түүнийг тусгай судалгаа, шинжилгээгээр тодорхойлно;

lh - чийглүүрийн урт, м.

3.97. Услалтын хоолойг уртынхаа дагуу усыг жигд хуваарилан өгөхөөр тооцох нь зүйтэй.

Услалтын хоолойг нийтээр нь хөрсөн дотор байршуулах бөгөөд хэвгий нь түрэлтийн пьезометрийн шугамтай зэрэгцээ байвал зохино.

Услалтын хоолойн зарцуулга (Qht) , м3/с-ыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(23)

qh — чийглүүрийн зарцуулга, м3 /с;

nh –услалтын нэг хоолойноос ус авч буй зэрэг ажиллах чийглүүрийн тоо

БҮРДЭН УСАЛГААНЫ СИСТЕМ

3.98. Тогтвортой чийггүй бүс нутагт, мөн тухайн орон нутгийн гадаргуун усыг байнгын усалгаанд ашиглахад техникийн нөхцлийн хувьд боломжгүй, эсхүл эдийн засгийн хувьд үр ашиггүй тохиолдолд бүрдэн услалтын системийг сонгоно. Бүрдэн усалгааг хүн ам цөөнтэй, тал хээр, голын хөндий, голын татам, хавчигдмал хотгор, хажуу бэл зэрэг газарт байгалийн хадлан, малын тэжээл (нэг ба олон наст өвс, эрдэнэ шиш, наран цэцгийн дарш, тэжээлийн манжин), үр тариа, шош зэрэг таримлыг тариалах зорилгоор 0.006-аас илүүгүй хэвгийтэй, сайтар тэгшилсэн гадаргууд, давсжаагүй, сул давсжсан хөрсөнд төлөвлөх шаардлагатай.

3.99. Усны эх үүсвэр, ус тохируулгын арга болон усанд автах гүнээс хамааруулан бүрдэн услалтын хэлбэр ба төрлийг хүснэгт 2-т харуулав.

Хүснэгт 2

Услалтын усны эх үүсвэрээс хамаарсан бүрдийн төрөл	Бүрдийн төрөл
Услалтын усны эх үүсвэрээс хамаарсан бүрдийн төрөл	Ус тохируулгын аргаар	Усанд автах гүнээр
Үерийн усанд автдаг голын татмын төрөл	"Олон ташингат" бүрд Үерийн усанд автах хугацааны зохицуулалттай -Урсгал усанд автах хугацааны тохируулгатай үерийн бүхий -Хосолмол бүрд Хосолмол	Гүехэн усны бүрд Дунд гүний бүрд Гүн усны бүрд Гүехэн усны ба гүн усны бүрд
Өндөрлөг газраас урсан ирэх цас мөсний усанд автах төрөл	-Нэг ташингат -Олон ташингат, хэсэгчилсэн болон үе үе усанд автах горимтой	Гүехэн усны ба гүн усны бүрд -
Усжуулалтын буюу услалтын системийн сувгаас мөн худгаас авсан усанд автах төрөл	-Олон ташингат, -Хэсэгчлэн болон дэс дараалсан усанд автах горимтой	- Гүехэн усны бүрд

3.100. Бүрдийг дүүргэлтийн гүнээр нь дараахь төрөлд хуваана. Үүнд:

-гүехэн дүүргэлттэй 15-40 см;

-дунд зэргийн дүүргэлттэй 40—70 см;

-гүн дүүргэлттэй 70 см-ээс илүү.

3.101. Бүрдэн усалгааны зураг төсөл зохиоход урсцын тооцоот хангамшлыг дараахь байдлаар сонгож авбал зохино. Үүнд:

-бүрдийн талбай 500.0 га ба түүнээс их бол — техник-эдийн засгийн тооцооны үндсэн дээр;

-ойт хээрийн бүс нутаг 40-50 % ;

-хээрийн бүсэд 60 % ;

- гоийн бүсэд 80 %

3.102. Бүрдийн цэвэр талбай (Аnt), га-г дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(24)

V— 1 км2 –аас гарах урсцын тооцоот хангамшлын эзлэхүүн 1000 м3 -ээр;

А –ус цуглуулах талбай, км2 -аар;

Jnbr.--бүрдэн усалгааны дүйсэн дундаж бохир норм, мян. м3 /га, түүнийг тусгай судалгааны өгөгдлөөр тодорхойлно.

3.103. Татмын бүрдэн усалгааны системийг голын хөндий буюу татмын тэгшилсэн өргөн хэсэгт сонгож авна. Татмын бүрдийг голын үерийн усаар дүүргэнэ. Бүрдийн техникийн схемийг сонгож авахдаа голын үерийн хамгийн их зарцуулгыг услалтын системийн талбай дундуур тусгай сувгаар, эсхүл бүрдийг тойруулан өнгөрөөх нөхцлийг хангах боломжийг харгалзана. Оновчтой хувилбарын сонголтыг техник-эдийн засгийн тооцоогоор тогтооно.

3.104. Гүнзгий устай бүрдийн зураг төслийг голын татам болон татмын нэгдүгээр дэнжийн доод хэсгүүдэд байршилтайгаар боловсруулах шаардлагатай. Дунд болон гүехэн дүүргэлтийн бүрдийг татмын дэнжүүдийн хотгоруудад байрлуулбал зохино.

Хажуу бэл дэх гүехэн дүүргэлтийн бүрдийг хөрсний нөхцлөөр бүрдэн усалгаанд тохиромжтой, тэгшилсэн 0.002-оос илүүгүй хэвгийтэй хэсгүүдэд байршуулна.

3.105. Газрын гадаргын 0.001-ээс бага хэвгийтэй газарт нэг ташингат, 0.001-ээс их хэвгийтэй газарт олон ташингат бүрдийг сонгох бөгөөд ташингуудын үелэлийн тоо, тэдгээрийн хэмжээ, хэлбэршлийг хаврын шар усны урсцыг зохистой ашиглах нөхцөл, ажлын хамгийн бага эзэлхүүн зэргийг харгалзан сонгож тогтооно. Энэ тохиолдолд бүрдийн жигд чийгшүүлэлт, хөдөө аж ахуйн ажлын хэвийн нөхцлийг хангасан байвал зохино.

3.106. Далан хоорондын зай (L)-г (бүрдийн ташингын үелэлийн өргөнийг) дараахь томъёогоор тодорхойлно:

(25)

hinf — доод далангийн дэргэдэх усны зузаан, м;

hsup —дээд далангийн дэргэдэх усны зузаан, тэр нь 0.05 м-ээс багагүй байна;

inot- тухайн газрын дундаж хэвгий.

Доод далангийн дэргэдэх усны зузааныг хөрсний жигд чийгшүүлэлтийг хангах нөхцлөөр тогтооно. Бүрдийн усанд авталтын дундаж гүн нь метрээр хэмжигдэх усны зузаанаар илэрхийлэгдсэн бүрдэн услалтын нормтой тэнцүү байна.

3.107. Олон ташингат бүрдийн зураг төсөл зохиохдоо дээд ташингыг доор байрлалтай бүх ташингуудын ус хуваарилж хангахуйц гүн устай байхаар төлөвлөнө.

3.108. Бүрдийн далан нь байнгын бөгөөд хөдөө аж ахуйн механикжсан ажилд саад учруулахааргүйгээр байрласан байвал зохино. Далангийн налуугийн илтгэлцүүр 5-6, далангийн ерөнхий өндөр 1.0 метрээс илүүгүй, далангийн хяр нь бүрдийн усны хамгийн дээд түвшнээс дээш 0.3-м-ээс багагүй байвал зохино. Далангийн дээд талын өргөнийг 0.5—1.5 м байхаар сонгож авна.

3.109. Бүрдийн нэг ташингаас нөгөө ташингад ус өгөхдөө нам доор газар байрлах ус гаргуураар дамжуулах, эсхүл хуваарилах, чиглүүлэх далангийн систем бүхий ус тойруулах сүлжээг ашиглана. Далангийн төгсгөлийг бүрдийн усны тооцоот түвшинтэй тохирох газрын тэмдэгт хүртэл үргэлжлүүнэ.

3.110. Бүрдэн услалтын талбайд ус хурамжийн талбайгаас цугларах урсац нь хангалтгүй байх нөхцөлд зэрэгцэж орших ус хурамжийн талбайгаас нэмж ус цуглуулах далан гөвөн, урсац чиглүүлэх байгууламж төлөвлөнө. Түүнчлэн усжуулалтын ба мелиорацийн сувгаас нэмэгдэл ус авах боломжийг судлан үзнэ.

3.111. Усжуулалтын ба мелиорацийн сувгаас тэжээгдэх бүрдийн зураг төслийг боловсруулах үед бүрдийг тэжээх усны зарцуулгын тооцоо хийвэл зохино. Хувийн зарцуулга (q, л/с I га-д,)- ыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(26)

n — илтгэлцүүр, энэ нь 0,68-тай тэнцүү байна.

vm — талбайд ус тогтоох аргаар тодорхойлох нэвчилтийн дундаж хурд, см/цаг;

hm усанд авталтын дундаж зузаан, см;

t — ус өгөлт үргэлжлэх хугацаа, цаг.

3.112. Усны гүн, усанд автах хугацааг хотгор гүдгэр газруудыг оролцуулан ус цуглуулах-ус хаях сувгийн сүлжээний тусламжтайгаар тохируулах арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөнө.

Ус цуглуулах-ус хаях сувгуудын сүлжээг дэвсгэр зураг дээр нам доор газруудаар, хамгийн бага урттайгаар төлөвлөнө.

3.113. Бүрдэн услалтын систем доторхи хотгор газруудаас ус зайлуулахад зориулсан ус цуглуулах сувгуудын хөндлөн огтлолын хэмжээг тооцоо хийлгүйгээр ёроолын өргөн 1.0 м, налуугийн илтгэлцүүр 4.0, гүн 0.5 м байхаар авч болно. Сувгийн ирмэг нь суваг дахь усны тооцоот түвшнээс дээш 0.2 м-ээс багагүй өндөр байвал зохино.

Ус цуглуулах-ус хаях сувгийн тооцоот зарцуулгыг цэнэг усалгааны дараа хаях усны хэмжээ болон бүрдийг усанд автуулах хугацаанаас (хүлцэх) хамааруулан тооцож тогтооно.

МАЛ АЖ АХУЙН ЦОГЦОЛБОРЫН ХАЯГДАЛ УС

АШИГЛАХ УСЛАЛТЫН СИСТЕМ

3.114. Мал аж ахуйн цогцолборын хаягдал ус ашиглах услалтын системийн зураг төслийг жилийн бүх хаягдал урсац хүлээн авч, урьдчилан бэлтгэсний үндсэн дээр дулааны улиралд усалгаанд хэрэглэх нөхцлөөр боловсруулна. Жилийн турш хийх усалгааг гагцхүү хөрсний улирлын хөлдөлтгүй нөхцөлд төлөвлөж болно.

3.115. Урсцыг услалтанд ашиглахын өмнө түүнийг урьдчилан бэлтгэнэ. Тухайлбал халдваргүйжүүлэх, хорио цээр тогтоох, усшилыг нь 98 хувиас багагүй болгох, хаягдал усанд байх хатуу хэсгүүдийн ширхэглэлийг 10 мм-ээс илүүгүй байлгах зэрэг бэлтгэл арга хэмжээ авна.

Гидравлик удирдлагатай бороожуулах машин, төхөөрөмжөөр усалгаа хийхэд урсцын усшил 99.0 хувиас багагүй, хатуу хэсгүүдийн ширхэглэл 2.5 мм-ээс илүүгүй байвал зохино.

3.116. Хаягдал усаар услагаа хийх услалтын системийн шаардлагатай хамгийн бага талбайн хэмжээг усалгааны жилийн нийт хугацаанд усалгаагаар нийлүүлэх биогенийн элемент (азот, фосфор, кали)-ийн хэмжээгээр, түүнчлэн ургалтын үед хөрснөөс ургамалд шилжих тэжээллэг бодис болон тухайн хөрсөнд байсан энэ бодисын анхны агууламж зэргийг хамруулж тооцсоны үндсэн дээр тогтооно.

3.117. Хаягдал ус ашиглаж ажиллах услалтын системийг байршуулахдаа улсын хяналтын байгууллагаас тавьсан шаардлагын дагуу ус хамгаалалтын болон ариун цэврийн бүс тогтоох арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөх хэрэгтэй.

3.118. Газрын гадаргуу, хөрсний байдал зэргээс хамааруулан услалтын арга, усалгааны техник сонголтыг хийхдээ ердийн усаар усалгаа хийх услалтын системд тавигдах шаардлагуудыг удирдлага болгохын сацуу хаягдал усны химийн болон хэмхдэс хэлтэрхийн бүтэц, усалгаа хийх хугацаа (улирлын, эсхүл бүтэн жилийн), хөдөө аж ахуйн таримлын бүтэц зэргийг харгалзан үзнэ.

3.119. Хангалттай буюу илүүдэл чийгтэй газрын услалтанд хаягдал ус ашиглах үед хагалсан газрын хөрсний шүүрэлтийн итгэлцүүр 0.3 м3/ хоногоос их байх ёстой. Хэрэв энэ үзүүлэлт нь түүнээс бага байхад хүрвэл гүн сийрүүлэлт хийнэ.

3.120. Хаягдал усаар усалгаа хийх услалтын нормын тооцоог тооцоот хангамшлын жил дэх хөдөө аж ахуйн таримлын чийгийн дутагдлыг үндэслэн хийнэ. Энэ тохиолдолд хаягдал устай хамт өгөх тэжээллэг бодис болон төлөвлөсөн устай хамт гадагшлах тэжээллэг бодис хоёрын тэнцлийн дагуу урьдчилан бэлтгэсэн хаягдал усны жилийн нормыг тодорхойлсон байвал зохино.

3.121. Усалгааны хаягдал усанд байх ерөнхий азотын хэмжээг цаг уурын нөхцөл болон тариалах ургамлын төрөл бүрэлдэхүүнээс хамааруулан тогтооно.

Ургамал ургалтын хугацаанд хангалттай болон илүүдэл чийгтэй бүс нутагт усалгааны усан дахь ерөнхий азот нь дараахь тоон утгаас (г/л), хэтрэхгүй байвал зохино:

1.5 –олон наст залаат ургамлын хоёр дахь болон түүний дараах жилүүдийн ургалтын үед;

1.0 —цухуйснаас хойш хоёр сар болсон олон наст залаат ургамал, түүнчлэн царгас, гэрийн хошингор, шошийн гишүүнгүй нэг наст ургамалд;

0.8 — эрдэнэ шиш ба үр тарианд;

0.5 —үндэс үрт ба наранцэцэгт.

Чийг хангалтгүй бус бүс нутагт азотыг хоёр дахин бага буюу тусгай судалгааны өгөгдлөөр тооцож болно.

3.122. Хаягдал ус ашиглах услалтын сүлжээ нь далд бөгөөд мухар байвал зохино. Далд сүлжээнд асбестоцементэн, ширмэн, төмөрбетонон, хуванцар хоолой ашиглана. Ган хоолой сонгох нөхцлийг 2.171 дүгээр зүйлд зааснаар баримтална.

Услалтын сүлжээний бүтээц нь хаягдал ус ашигласан усалгаа бүрийн дараа хоолой, сүлжээн дэх арматур, бороожуулах техникийг цэвэрлэж угаах нөхцлөөр бүрэн хангагдсан байна.

ХАЯГДАЛ (бохир) УС АШИГЛАХ УСЛАЛТЫН СИСТЕМ

3.123. Урьдчилан бэлтгэсэн хаягдал (бохир) ус ашиглах услалтын системийг газар услах, бордох, түүнчлэн хаягдал усыг байгалийн биологийн нөхцөлд гүйцээж цэвэрлэхэд ашиглана.

3.124. Усалгаанд ашиглахаар зориулж бэлтгэсэн ахуйн, үйлдэрлэлийн болон тэдгээрийн холимог хаягдал усыг л усалгаанд ашиглана. Хаягдал ус нь хими, физикийн үзүүлэлтээрээ тухайн объектын хөрсний нөхцлийн шаардлагад нийцсэн, ариун цэвэр, тахал судлал, мал эмнэлгийн хяналтын байгууллагын зөвшөөрлийг авсан байх шаардлагатай.

3.125. Хаягдал ус ашиглах услалтын системийн зураг төслийг дараахь төрлөөр боловсруулна. Үүнд:

-жилийн турш хаягдлын цөөрөмд хаягдал ус хүлээн авч, цаашид хаягдал усыг ургамал ургалтын хугацааны туршид усалгаанд хэрэглэх;

- хаягдал усыг жилийн турш хүлээн авч, усалгааны улирлын турш усалгаа хийх;

-хэсэгчилсэн, түүний дотор улирлын байдлаар хаягдал усыг хүлээн авч усалгаанд ашиглах.

Услалтын системийн бүрэлдэхүүнд 2.1 дүгээр зүйлд заасан барилгаас гадна шаардлагатай бол хаягдал нөөцлөх цөөрөм, тохируулах нөөц сан, хүрээлэн буй орчны байдалд хяналт тавих арга хэмжээ зэргийг нэмж тусгана.

Хаягдал ус ашиглах технологиос хамааран услалтын системийн бүтээцийн үндсэн хувилбарын техник-эдийн засгийн тооцоогоор баталгаажсан байх ёстой.

3.126. Хаягдал ус ашиглах услалтын системийг байршуулахдаа ариун цэвэр, эрүүл ахуй, мал эмнэлгийн шаардлагыг сахин биелүүлэхийн дээр орон сууц, үйлдвэрийн барилга, автомашины зам, төмөр зам зэрэгтэй хиллэх хязгаарт ариун цэврийн болон ус хамгаалалтын бүсүүдийг төлөвлөх шаардлагатай.

3.127. Услалтын нормыг тогтоохдоо хөдөө аж ахуйн таримлын тооцоот хангамшлын жилийн чийгийн дутагдал, түүнчлэн хаягдал усны химийн найрлага, ургацын хэрэгцээт биогенийн бодисын тэнцэл зэргийг харгалзан тодорхойлох шаардлагатай.

3.128. Хаягдал усаар услах услалтын арга, усалгааны техникийг сонгохдоо цэвэр усаар услах услалтын системд тавигдах ерөнхий шаардлагыг удирдлага болгоно.

3.129. Хаягдал усаар услах газарт малын тэжээлийн ургамал, (үндсэн хэсэг нь олон наст) тэжээлийн үр тариа, техникийн ургамал тариалахаар сонгоно.

УС ЦУГЛУУЛАХ-УС ХАЯХ СҮЛЖЭЭ

3.130. Ус цуглуулах-ус хаях сувган сүлжээг услалтын системийн талбайгаас зохион байгуулалттайгаар ус цуглуулах ба ус хаях зориулалтаар төлөвлөнө. Үүнд:

-гадаргуугийн урсац (аадрын ба шар усны) цуглуулах ба зайлуулах;

-хуваарилах болон усалгааны сувгуудаас технологийн ба юүлэлтийн хаягдал ус ослын үеийн хаягдал усыг цуглуулах, зайлуулах;

-гадаргуугийн ба бороожуулах усалгааны үед талбайгаас гарах усыг цуглуулах, зайлуулах.

3.131. Ус цуглуулах-хаях сүлжээ нь дараах шаардлагыг хангана. Үүнд:

-услалтын системийн барилга байгууламжийн ажлын горимыг зөрчилгүй, системийн талбайг усанд автуулахгүйгээр усыг шаардлагатай хугацаанд нь ус хүлээн авах байгууламжид татаж оруулах боломжийг хангах;

-хаягдал усыг хоёр талаасаа хүлээн авч байх нөхцлийг хангах;

-усалгааны болон цуглуулуур-шүүрүүлийн сүлжээ, дэд бүтцийн сүлжээтэй огтлолцох тоо нь хамгийн цөөн, аль болох богино байх.

3.132. Ус цуглуулах-хаях сүлжээг усалгааны хэсгүүд ба сэлгэн тариалалтын талбайн захаар, гол төлөв голын хуучин гулдрил, гуу, жалга зэргийг дээд зэргээр ашиглан, нам дор газраар байрлуулбал зохино. Хуучин гулдрил, гуу жалгыг ус хаях сүлжээ болгон ашиглавал, түүний ус өнгөрүүлэх хүчин чадал, усанд угаагдаж болзошгүй байдлыг нягтлан шалгах шаардлагатай. Ус хаях сүлжээг зурахдаа төлөвлөж буй услалтын системийн замын сүлжээний дагуу замын шуудуутай давхцуулан байрлуулж болно.

3.133. Услалтын системд байгаа цуглуулуур-шүүрүүлийн сүлжээг ус хаях сүлжээнд ашиглах боломжийг авч үзэх нь зүйтэй.

3.134. Ус цуглуулах сүлжээий зураг төслийг шороон гулдрилд ил суваг байхаар боловсруулна. Харин ус хаях сүлжээний зураг төслийг ил (суваг, онгоцон ховил) ба далд ( хоолой) байхаар боловсруулна.

3.135. Сувгийн байршил ба эрэмбээс хамааруулан ус цуглуулах-хаях сүлжээний сувгийн тооцоот зарцуулгыг услалттай хэсгийн гадаргын хамгийн их урсцын зарцуулга, эсвэл усалгааны үеийн гадаргуугийн хаягдал усны хэмжээг харгалзан сонгоно.

3.136. Аадрын болон хаврын шар уснаас бүрдсэн гадаргуугийн урсцын тооцоот зарцуулгыг 10 хувийн хангамшилтай үерийн зарцуулгаар авбал зохино.

3.137. Усалгааны сүлжээнээс ус цуглуулах сувгийн тооцоот зарцуулга нь түүнд хаягдал ус нийлүүлж буй нэгэн зэрэг ажиллах усалгааны сувгуудын тооцоот зарцуулгын нийлбэрийн 30 %-иас хэтэрч үл болно.

Хуваарилалтын болон усалгааны ил, далд сүлжээг хоослох, түүнчлэн усалгааны далд сүлжээний хоолойнуудыг угаахад зориулан ус хаях адаг сувгийг төлөвлөнө.

3.138. Адаг сувгийн тооцоот зарцуулгыг усалгааны сувгийн төгсгөлийн хэсгийн тооцоот зарцуулгын 25-50 хувьтай тэнцүү байхаар авна. Энэхүү тооцоот зарцуулга нь хоолой, сувгаас хагшаас зайлуулах боломж бүхий усны тээвэрлэх хурдыг хангасан байх ёстой.

3.139. Доод эрэмбийн усалгааны сүлжээгээр юүлэлт хийх боломжтой бол дээд эрэмбийн сүлжээнд хаях сүлжээ төлөвлөхгүй байж болох бөгөөд түүний тооцоот зарцуулгыг ус хаяхад ашиглах сувгийн зарцуулгатай тэнцүү байхаар сонгоно.

3.140. Шороон гулдрил дахь ус хаях сүлжээний адраашлын илтгэлцүүрийг 14 дүгээр хавсралтаас авна.

3.141. Ус цуглуулах-хаях дээд эрэмбийн сувгийн усны түвшин нь доод эрэмбийн сувгийнхаас 0.05 м-ээс багагүй хэмжээгээр доош байна. Харин ус цуглуулах сувгийн усны түвшин тооцоот зарцуулгын үед газрын гадаргуугаас доош 0.15-0.20 м байна.

3.142. Хаялгын ус хүлээн авах байгууламж нь байгалийн ба хиймэл урсац, тогтоол ус байх бөгөөд тэр нь тооцоот хэмжээний хаях усыг зайлуулах сувагт хашигдсан түвшин үүсгэхгүйгээр гаргах ба хурмтлуулах боломжийг бүрдүүлсэн байвал зохино.

СУВГУУД

3.143. Услалтын сүлжээний сувгийн хэмжээ, бүтээцийг дараахь нөхцөл байдлыг хангахтай уялдуулан сонгож авна. Үүнд:

-шүүрэлтийн алдагдал ба хаях усны хэмжээ хамгийн бага байх;

-туслах эрэмбийн талбайн хэмжээ аль болохоор бага байх;

-зэргэлдээх газрын бүрэн бүтэн байдлыг хадгалсан байх;

-барилгын ажлын механикжилт өндөр түвшинд байх;

-ашиглалтын зардал багатай, хөлмөрийг хөнгөвчилсөн байх.

3.144. Сувгийн чиглэлийг 2.11 дүгээр зүйлд заасан шаардлагын дагуу сонгож, сувгийн зураг төсөлд суваг нь ухмал буюу хагас ухмал, хагас овоолго байхаар тусгана. Овоолгон дахь сувгийг тухайн газрын гадаргын нам хэсгийн огтлолд, шаардлага гарвал ус өөрийн урсгалаар услалтын талбайд саадгүй очихоор нөхцөлд зураг төслийг боловсруулна.

3.145. Сувгийн чиглэл уулын хажуу бэлээр өнгөрөх бол түүнийг бүхэлд нь ухмалаар хийнэ. Уулын хажуу бэлээр өнгөрөх чиглэлтэй сувагт хагас ухмал хийхийг зөвшөөрөх бөгөөд сувгийн доод талын газрын гадаргын шугам нь сувгийн налуутай тооцоот зарцуулгын үеийн усны түвшин огтлолцсон шугамтай давхцаж, далан нь буурьтайгаа шаталсан байдлаар холбогдож байвал зохино.

3.146. Услалтын сувгуудын хөндлөн огтлолыг гол төлөв трапец хэлбэртэйгээр сонгох бөгөөд геологийн нөхцөл байдал, үйлвэрлэлийн аргын онцлогоос хамааруулан олон өнцөгт парабол, тэгш өнцөгт хэлбэрээр сонгож бас болно.

3.147. Услалтын системийн сувгийг шүүрэлтээс хамгаалах доторлогоотой байхаар тооцож зураг төслийг боловсруулна. Сувгуудын ашигт үйлийн илтгэлцүүр нь 3.22 дугаар зүйлийн шаардлагатай нийцэж байвал шүүрэлтээс хамгаалах доторлогоогүйгээр байгуулж болно. Шүүрэлтээс хамгаалах арга, ажиллагааны төрлийг хувилбаруудын техник-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг харьцуулах үндсэн дээр сонгож авна.

3.148. Сувгийн далангийн дээд талын буюу налуугийн дэвсгийн өргөнийг үйлдвэрлэлийн нөхцөл болон ашиглалтын үеийн тохиромжтой байдлыг харгалзан сонгоно.

Сувгийн далангийн хяр болон дэвсгийн ирмэг нь усны хамгийн их түвшнээс дээш давах өндрийг хүснэгт 3-ын дагуу сонгоно. Мөн усны хамгийн их түвшнийг автомат ус хуваарилуурын сонгож авсан бүдүүвчийн дагуу авна.

Сувгийн усны зарцуулга 100 м3с-ээс илүү байвал далангийн хярыг БНбД 2.06.05-84-ийн дагуу тодорхойлно.

Хүснэгт 3

Суваг дахь усны зарцуулга, м3/с	Сувгийн далангийн хяр ба дэвсгийн ирмэгийн өндөржилт, см-ээр
Суваг дахь усны зарцуулга, м3/с	Доторлогоогүй, буюу хөрс-нийлэг хальсан өрцтэй сувагт	Доторлогоотой сувагт
1 хүртэл	20	15
1- 10	30	20
10 - 30	40	30
30 - 50	50	35
50- 1 00	60	40

3.149. Сувгийн гүн 5 м-ээс бага бол налууг 15 дугаар хавсралтын 1 дүгээр хүснэгтэд зааснаар авна. Доторлогоотой сувгийн налууг доторлогооны бүтээц ба шороон гулдрилын налуугийн тогтвортой байдлаас хамааруулан тодорхойлно.

Шороон гулдрилд барьсан болон хөрс-нийлэг хальсан хамгаалалттай 5 м хүртэл гүн сувгуудын налууг барилга барих туршлага, төстэй нөхцөлд баригдсан сувгийн ашиглалтын байдал зэргийг харгалзан сонгох шаардлагатайн дээр 5 м хүртэл гүнтэй сувгийн налууг байгуулахад жиших адил төстэй нөхцлөөр сонголт хийх боломжгүй бол тооцооны арга хэрэглэнэ.

3 м хүртэл өндөр далангийн налууг 15 дугаар хавсралтын 2 дугаар хүснэгтээс авна.

3.150. Далангийн налуугийн хажуу хормой ба овоолгонд шороо авах, ухлагын ирмэг хоорондын зайг ажил, үйлдвэрлэлийн арга, далангийн налуугийн тогтвортой байдлаас хамааруулна. Гэхдээ тэрхүү ухлагын гүн 0.5 м байхад 1.5 м-ээс багагүй, 0.5-аас илүү бол 3 м байхаар авна.

Ухлагын ирмэгээс нуруулдсан шорооны хормой хүртэлх зайг үйлдвэрлэлийн ажлын нөхцлөөс хамааруулж бодит үндэслэлээр нэмэгдүүлж болно.

Сувгийн дагуух ухлагын налуу ба ёроолыг тэгшилж, үржил шимтэй хөрсөөр хучсан байх ёстой.

3.151. Гүн (5 м-ээс дээш) ухлага дахь сувгийн усны хамгийн дээд түвшнээс дээш 5 м тутамд дэвсэг байгуулбал зохино. Анхны дэвсгийг сувгийн ёроолын гүнээс h+ өндөрт байрлуулна.

h –сувгийн усны хамгийн их гүн

- усны түвшнээс дээшх дэвсгийн ирмэг хүртэлх өндөр. Үүнийг 3 дугаар хүснгтээс авна.

3.152. Сувгийн таяг тойрууг дүгрэглэх радиусыг сувгийн үзүүлэлтүүд (огтлолын талбай, ажлын горим, шүүрэлтээс хамгаалах хучилт гэх мэт)-ээс хамааруулан тогтооно.

Шороон гулдрилд байгуулсан сувгийн тойрууг дүгрэглэх хамгийн бага радиусыг (r), –ыг дараахь томъёогоор тодорхойлно:

метрээр (27)

Vm — суваг дахь усны урсгалын дундаж хурд, м/с;

S- бодит огтлолын талбай, м2.

Цутгамал төмөр бетон, угсармал төмөр бетон, асфальтобетонон доторлогоотой сувгийн дүгрэглэлтийн радиусыг дараахь томъёогоор тодорхойлно:

r=5B, (28)

В- суваг дахь усны захаар авсан сувгийн өргөн.

3.153. Гол суваг, томоохон хуваарилах сувгийн зарцуулга 5 м3-ээс их байхад төгсгөлийн (адгийн) ус хаях байгууламж төлөвлөнө. Гол сувгийг доод эрэмбийн хуваарилах сувгаар дамжуулан юүлэх боломжтой бол ус хаях байгууламжийг зөвхөн тэдгээр хуваарилах суваг дээр байхаар төлөвлөнө.

3.154. Гол суваг, хуваарилах сувагт болзошгүй осол эрсдлээс хамгаалах ус хаях барилгыг жалга, судгийн огтлол, нам дор газар, тогтоол ус бүхий газарт барихаар төлөвлөнө.

Болзошгүй осол эрсдлийн усны зарцуулгын хэмжээг ус хуваарилах бүдүүвч, технологийн ажиллагааны автоматжуулалтын түвшин, хуваарилах сүлжээний ус агуулах чадамж, осол эрсдэл арилгахад хүлцэх хугацаанаас хамааруулан тодорхойлно.

3.155. Уулын хажуу бэлд хөндлөн байрласан гол суваг, түүний салбар сувгууд, нэгдүгээр эрэмбийн хуваарилах сувгуудыг угаагдлаас хамгаалахын тулд уулын суваг (эсхүл далан), аадрын болон шар усны урсац өнгөрүүлэх барилгыг төлөвлөнө.

3.156. Сувгуудын гидравлик тооцоог ус хуваарилалтын бүдүүвчээс хамааруулан усны тогтвортой (жигд ба жигд бус) буюу тогтворгүй хөдөлгөөний горимд нийцүүлэн 3.15 дугаар зүйл ба 16 дугаар хавсралтын дагуу үйлдвэл зохино.

3.157. Трапец хэлбэртэй сувгийн ёроолын өргөнийг түүний дүүрэлтийн гүнд харьцуулсан харьцаа –ийг налуугийн илтгэлцүүр т–ээс хамааруулан дараах байдлаар авна:

m
1,0	0,8--	-3.0
1,5	0,6-	-3.1
2,0	0,5 -	-3.4
2.5	0.4-	-3.8

Налуугийн илтгэлцүүр 2.5-аас их байвал энэ харьцааг тооцоогоор, эсхүл адилтгасан жишгээр тодорхойлно.

3.158. Сувгийн налуу нь усны дундаж хурдыг дараахь хязгаарт байлгана:

Vl < Vm < V2

vm -суваг дахь усны дундаж хурд мс;

vl — сувгийн лагшилтгүй байдлыг хангах усны урсгалын хурд, м/с;

v2 — сувгийн угаагдалгүй байдлыг хангах усны урсгалын хурд, м/с.

3.159. Ул хөрс-нийлэг хальсан өрцтэй бөгөөд 50 м3-ээс илүү усны зарцуулга бүхий шороон гулдрил дахь сувгийн үл угаах урсгалын хурдыг 17 дугаар хавсралтаас авна.

Цутгамал бетон, угсармал төмөр бетон, асфальтобетонон доторлогоотой сувгуудын хувьд усны урсгалын зөвшөөрөгдөх дундаж хурдыг 17 дугаар хавсралтын 6 дугаар хүснэгтээс авна.

Ул хөрсний нийлэг хальсан өрцтэй бөгөөд 50 м3 –ээс илүү усны зарцуулга бүхий шороон гулдрил дахь сувгийн усны урсгалын зөвшөөрөх дундаж хурдыг зориудын судалгаа ба адилтгах жишгийг үндэслэн сонгох хэрэгтэй.

3.160. Эзэлхүүнээрээ 20 хувиас илүү жигд тархалттай хайрга, хайр чулуу агуулсан барьцалдмал хөрсний үл угаагдахад зөвшөөрөх хурдыг барьцалдалгагүй хөрсний бүрэлдэхүүнд орсон чулуулгийн дийлэнх хэсгийн хэмжээг үндэслэн тодорхойлно.

Хэрэв ул хөрсөн дэх чулуулгийн хэмжээ бага буюу үечилсэн тогтоцтой бол зөвшөөрөгдөх хурдыг үндсэн хөрсний адилаар тодорхойлно.

Услалтын сүлжээний сувгуудын усны урсгалын зөвшөөрөгдөх хурдтай харьцуулан ус цуглуулах-хаях сүлжээний сувгийн урсгалын хурдыг 10 %-иар, харин үе үе ажилладаг ус хаях сувгийнхыг 20 %-иар тус тус нэмэгдүүлж болно.

3.161. Сувгийн хагшаас зөөвөрлөлтийн хяналтыг сувгаар хагшаас урсгахад зөвшөөрөгдөх чадамж ба сувгийн усны хагшаас зөөвөрлөлтийн хурдаар 18 дугаар хавсралтад зааснаар явуулна

3.162. Суваг дахь усны хурд 2 м/с –ээс илүү байхад 0.25 мм-ээс их диаметртэй, өндөр хатуулагтай хагшаас сувагт орох нөхцлийг хязгаарлавал зохино.

3.163. Суваг дахь усны шүүрэлтийн алдагдлын тооцоог 19 дүгээр хавсралтад зааснаар тодорхойлно.

3.164. Овоолго болон хагас овоолго дахь 10 м3с-ээс дээш зарцуулгатай сувгийн хувьд түүний далангаар шүүрэх усны алдагдлыг усны хашигдмал түвшингийн үе дэх шүүрэлтээр тодорхойлно. Энэхүү шүүрэлтийн тооцоог СНиП2.06.05-84-ийг үндэслэн нам түрэлтийн боомтын шүүрэлттэй адилтган үйлдвэл зохино.

ХООЛОЙТ СҮЛЖЭЭ

3.165. Хоолойт сүлжээний зураг төслийг боловсруулах үед дэвсгэр зураг дээр харагдах байдлыг 2.11 дүгээр зүйл дэх шаардлагын дагуу гүйцэтгэнэ. Хоолойт сүлжээг ихэвчлэн мухар байхаар төлөвлөх ба хэрэв битүү сүлжээ байгуулах бол түүний үндэслэлийг гаргана. Хоолойн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг 0.98-аас багагүй байхаар сонгож авна.

3.166. Гадаргуугийн усалгаа хийх газрын хэвгий 0.003-аас их байвал өөрийн урсгалтай хоолойт сүлжээ сонгон авна. Энэ нөхцалд усыг шахуургаар өгөхөд хүрвэл түүний үндэслэлийг тогтооно.

3.167. Хоолойт сүжээний тооцоог түүний материал ба хаалт холбоосон дахь түрэлтийн алдагдлыг харгалзан тооцоот зарцуулга өнгөрөөх нөхцлөөр үйлдэнэ.

3.168. Хоолойт сүлжээний ажлын үеийн даралтын хэмжээг бороожуулах машин, тоног төхөөрөмж, аппаратуудыг ажиллуулах үеийн сүлжээний хамгийн тааламжгүй нөхцөлд, усны хөдөлгөөний тогтсон горимд үүссэн хамгийн их даралтаар тооцож авна.

3.169. Хоолойнуудыг гидравлик цохилт үүсэх нөхцлөөр шалгана. Шаардлагатай үед цохилтоос хамгаалах тоног хэргэсэл (урвуу хавхлаг, гидавлик хаалт, ус түрэлтийн багана) байрлуулна. Гидравлик цохилт гарах үеийн дотоод даралтыг цохилтоос хамгаалах тоногийн үйлчилгээг тооцсон бөгөөд усны байнгын бус хөдөлгөөний үед үүссэн хамгийн их даралтаар авна.

3.170. Хоолойн бат бэхийн тооцоог дараах хосолмол ачааллаар хийнэ:

-хоосон хоолойд үзүүлэх хөрс ба тээврийн хэрэгслийн даралт;

-хоосон хоолой дахь ажлын үеийн даралт, хөрс тээврийн хэрэгслийн даралт;

-хоолой дахь гидравлик цохилтын үеийн даралт, (буюу вакуум), хөрсний даралт.

3.171. Хоолойт сүлжээнд түрэлт даах төмөр бетонон, асбсетоцементен, хуванцар хоолой сонгож авна. Дараахь тохиолдолд ган хоолой сонгож авахыг зөвшөөрнө. Үүнд:

- тухайн хэсгийн тооцоог дотоод даралт 1.5 МПа (15 кгс/см2)-аас илүү байхад;

- төмөр зам, автомашины замын доогуур болон усан саад, жалга гатлах гарц гаргахад;

- хотын ба автозамын гүүр, нүхэн зам, мордмол гүүр, тулгуур дагуулан хоолой угсрахад.

Ган хоолойн ханын зузааныг тооцоогоор тогтоож, эдийн засгийн хувьд ашигтайг нь сонгоно.

3.172. Хоолой угсрахад тавих гүнийг хоолойгийн дээд хяраас 2.0 м-ээс илүүгүй байхаар байрлуулна.

Хоолойг хасах температуртай бүс нутагт тавихад тэдгээрийн материал болон холболтын элементүүд нь хүйтэн тэсвэрлэх чадамжтай байна.

3.173. Хоолой нь тээврийн хэрэгслийн даралтын нөлөөлөлд автахаар байх нөхцөлд тэдгээрийг 1.0 м-ээс багагүй гүнд тавина.

3.174. Хоолойг бүтэц нь эвдрээгүй ул хөрсөн дээр тавихаар төлөвлөж, хоолой тавих шуудууны ёроолыг урьдчилан сайтар тэгшилж, 10 см-ээс багагүй зузаантай ул хөрсөөр хучиж нягтруулан бэлтгэнэ.

Хоолойг хадтай ул хөрсөн дээр тавихдаа тэдгээрийн суурийг хайрга чулуугүй хөрсөөр хучин тэгшилж нягтруулан бэлтгэнэ.

Далд хоолойн угсралтын зураг төсөл боловсруулахдаа хоолой ба шуудууны хана хоорондох булалтын ул хөрсийг үечлэн нягтруулахаар төлөвлөвөл зохино.

3.175. Услалтын хоолойт сүлжээ нь дараахь төхөөрөмжөөр тоноглогдсон байвал зохино. Үүнд:

- усалгааны төхөөрөмж буюу бороожуулах машинд холбох ус гаргуурууд (гидрантууд);

- услалтын хоолой бүрийн эхэнд эргэх хаалт, оньсон хаалтууд;

- засварын үед тухайн хэсгийг юүлэхэд ус хаях зориулалтын сэртэн салаан дээрх эргэх халт, оньсон хаалтууд;

- налуу нугачаа үүссэн хэсгийн өргөгдсөн цэгүүд, услалтын хоолойн эхний болон төгсгөлийн цэгүүд дээрх хий гаргуур (вантуз);

- хий бууруулах, гаргахад зориулсан хавхлага болон гидравлик цохилт сааруулах тоноглол;

- ус авалт багассанаас үүдэн услалтын сүлжээнд усны даралт нэмэгдэхээс сэргийлж хуваарилах хоолойн төгсгөлийн цэгүүд дээр ус хаялгын тоноглол;

- даралт тохируулах төхөөргүүд.

3.176. Техник-эдийн засгийн үндэслэл боловсруулснаар 500 мм болон түүнээс дээш голчтой хоолойд хаалтыг нэг хэмжээсээр багасган тавьж болно.

3.177. Гагнамал хоолойд хаалт, холбоосыг гагнаж залгах болон хоолойн дагуу хөрсний суулт үүсч болзошгүй тохиолдолд хаалт холбоосыг тэгшлүүр (компенсатор)- тэй хамт угсарна.

Өвлийн улиралд хоолойг хоосолж байх бөгөөд ус нь өөрийн урсгалаар гадагшлах нөхцлийг урьдчилан төлөвлөнө. Хоолойноос ус юүлэх газрын хэвгий 0.001-ээс их байвал зохино. Өөрийн урсгалаар хоолойг шавхаж хоослох боломжгүй нөхцөлд шахуурга хэрэглэж болно.

3.178. Ган болон бетонон хоолойг тэнэмэл цахилгаан гүйдлээс үүдэх зэврэлт, сорогдлоос хамгаалах арга хэмжээг зураг төсөлд тусгана. Зэврэлтээс хамгаалах аргыг ул хөрсний зэврэл үүсгэх шинж чанарын өгөгдөхүүн, тэнэмэл гүйдлээс зэв үүсэх нөхцлийг үндэслэн тогтоооно.

3.179. Ган хоолойгоор урсч өнгөрөх усны зэврээх идэвхээс үл хамааран түүний дотор талыг зэврэхээс хамгаалахын тулд элс- цементэн, нийлэг-цементэн, чий (лак)-будган, цайран ба бусад наалтуур хэрэглэнэ. Тэдгээр нь унд-ахуйн ус хангамжид хэрэглэхэд зөвшөөрөгдсөн байвал зохино.

3.180. Төмөр бетонон хоолойд, ган доторлогоотой бетонон хоолойн бетоныг сульфат-ионуудын нөлөөллөөс, мөн тэнэмэл гүйдлийн улмаас тэдгээрийн ган хэсгүүд зэврэхээс хамгаалах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ.

Ган доторлогоотой төмөр бетонон хоолойн гаднах бетонон үеийн нэвчилт нь хэвийн хэмжээнээс бага бөгөөд хүлцэх тооцоот ачааллын үе дэх ан цавын өргөн 0.2 мм байвал ул хөрсөн дэх хлорт ионын агууламжийг 150 мгл-ээс багагүй, бетоны нэвчилт хэвийн ба ан цавын зөвшөөрөх өргөн 0.1 мм, хөрсөн дэх хлорт ионын агууламж 300 мгл-ээс багагүй байх үед хоолойг цахилгаан химийн аргаар хамгаалах арга хэмжээ авна.

3.181. 500 мг/л хүртэл хлорт-ионы агууламжтай ул хөрсөнд байрлуулах орчин үеийн петролатум шингээсэн ган дотологоотой төмөр бетонон хоолойд, түүнчлэн хүчтэй, дунд зэргийн хөнөөлийн голомттой хөрсөнд байрлуулах усан даралтат доргиулалтын аргаар үйлдвэрлэсэн төмөр бетонон хоолойд цахилгаан химийн хамгаалалт төлөвлөхгүй байж болно.

3.182. Бүх төрлийн ган хоолой болон төмөр бетонон хоолойд цахилгаан химийн хамгаалалт хийх зураг төсөл зохиохдоо хоолойн цахилгаан гүйдэл тасралтгүй дамжуулах нөхцлийг хангах арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөх шаардлагатай.

3.183. Ган доторлогоотой төмөр бетон хоолойны катодын туйлжилтыг түүний металл хэсгийн гадрага дээрх үүсэх туйлжилтын хүчдэл нь харьцуулалтын хүхэрт зэсэн электродоор 0.65В-оос бага, 1.2В-оос их байхаар төлөлөвөл зохино.

3.184. Хамгаалах хэрэгслийн тусламжтайгаар ган доторлогоотой төмөр бетонон хоолойг цахилгаан химийн аргаар зэврэлтээс хамгаалах тохиолдолд туйлжилтын хүчдэлийн хэмжээг хоолойн гадаргуу дээр байрлуулсан харьцуулалтын хүхэрт зэсэн элекродод харьцуулах байдлаар, харин катодын станцийн тусламжтайгаар хамгаалахад ул хөрсөнд байрлуулсан хүхэрт зэсэн электродод харьцуулах байдлаар тодорхойлно.

ОНГОЦОН ХОВИЛТ СҮЛЖЭЭ

3.185. Услалтын онгоцон ховилт (онгоцон ховилт суваг) сүлжээг дараах тохиолдолд төлөвлөнө. Үүнд:

- байршил зүйн (тофографийн) болон геологийн хүнд нөхцөлтэй;

-сувгийн тодорхой хэсгийг шороон овоолгонд хийх шаардлагатай;

-ул хөрс нь хадтай, шүүрэлт ихтэй, суулттай;

-гулсалтын илрэлд автсан уулын хажуу бэл.

Онгоцон ховилт сувгийн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүрийг 0.95-аас доошгүй байхаар авна.

3.186. Онгоцон ховилт сүлжээг тухайн газрын хамгийн их хэвгийд байгуулах бөгөөд бүтээцийг байршил зүй, уур амьсгал, геологийн нөхцлийг харгалзан хувилбаруудын техник- эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг харьцуулсны үндсэн дээр сонгоно.

3.187. Янз бүрийн гүнтэй онгоцон ховилуудыг залгахдаа зэргэлдээх онгоцон ховилуудын ёроолыг хавсрах тулгуурын шонгийн улыг буурийн ул хөрсний хөлдөлтийн гүнээс багагүй байхаар холбоно.

3.188. Онгоцон ховилын гүнийг сонгохдоо сувгийн хэсэг бүрийн ханын хярын цухуйлт нь түүгээр өнгөрөх усны хамгийн их түвшинээс дээш 10 см-ээс багагүй байхаар тооцох бөгөөд онгоцон ховилт сүлжээнд усны түвшины автомат тохируулуур хэрэглэх онгоцон ховилын гүн (Hi) нь дараах нөхцөлийг хангасан байна:

Hi≥di+hѓ+аi

di- тооцоот зарцуулгын өнгөрөх үеийн онгоцон ховилын дүүргэлтийн гүн, см;

hѓ-тооцоот зарцуулгын өнгөрөх үеийн автомат тохируулуур дахь усны гидравлик алдагдал, (см;)

аi -усны хамгийн их түвшин дээрх онгоцон ховилын ханын хярын цухуйлт, түүнийг 5 см-ээр авна.

3.189. Онгоцон ховилон сувгуудын гидравлик тооцоог 16 дугаар хавсралтын дагуу усны урсгалын жигд болон жигд бус, тогтворгүй хөдөлгөөний томьёогоор бодно.

3.190. Онгоцон ховилон сувгуудад усны урсгалын хамгийн их хурд 6 м/с-ээс ихгүй байна. Харин хамгийн бага хурд нь хагшаас зөөгдөх нөхцлийг хангасан байна.

УС ХУВААРИЛАЛТЫН ТОХИРУУЛГА

3.191. Сувгийн ус үр ашиггүй хаягдахаас зайлсхийхийн тулд ус хуримтлуулах сан байршуулахаар гидротехникийн барилга байгууламжийг автомат тохируулгатай тоноглохоор төлөвлөнө.

Автоматчлагдсан гидротехникийн барилга байгууламжид автомат тохируулгуудын ажиллагааг хангах үүрэгтэй дам урсгуур зэрэг гидравлик уналтыг урьдаас төлөвлөнө.

Ус авах толгойн барилга, аж ахуйд ус өгөх болон ус хаях сүлжээний сувгийг усны тоолуураар тоногловол зохино.

УСЛАЛТТАЙ ТАЛБАЙН ШҮҮРҮҮЛ

3.192. Услалтын талбайд шүүрүүл байгуулснаар хөрсний тэжээллэг үеэс илүүдэл давсыг зайлуулах, хөрс намагжих, давсжих нөхцлийг хааж улмаар хөрсний усны түвшин хэвийн байх боломжийг хангана.

3.193. Хүрээлэн буй орчныг хамгаалах шаардлага, хөдөө аж ахуйн таримал ургамлын биологийн онцлогийг тооцон зураг төсөл боловсруулахад зэргэлдээх нутаг дэвсгэрийн болон мелиорацын обьектын хөрсний ус-давсны горимын байдалд хийсэн дүгнэлтийг үндэслэн шүүрүүлийн байгууламж шаардлагатай эсэхийг тогтооно. Хөрсний ус-давсны горимын хэтийн төлвийг тодорхойлоход тооцооны, аналитик ба адилтгалын аргууд болон математик загварчлалын аргыг хэрэглэнэ.

3.194. Шүүрүүлийн цогцолборыг мелиораци, агро-мелиорацийн иж бүрэн арга хэмжээтэй хослуулан хэрэгжүүлэхэд давслаг, хужирлаг хөрсний тэжээллэг үед байгаа хөдөлгөөнт давсны агууламж нь 20 дугаар хавсралтад байгаа үзүүлэлтээс бага байх ёстой.

3.195. Газрын доорхи усны байршлын зөвшөөрөх гүн нь хөрсний ус-давсны зохистой горимыг хангах бөгөөд түүнийг хэтийн төлөв, услалтын системийн ашиглалтын туршлага болон тусгайлан хийсэн судалгааг үндэслэн байгаль, цаг уурын бүс тус бүрээр тогтооно.

3.196. Услалттай талбайг шинээр ашиглалтад оруулж, байнгын шүүрүүлийн барилгын ажлыг дууссанаас хойш 10 жилд ус давсны горимын хэтийн төлвийг үндэслэн шүүрүүлийг сольж болно. Ашиглаж эхэлснээс 10 жилээс илүү хугацаанд газрын доорхи усны түвшин дээшилсэн бол шүүрүүлийн барилгыг дээрх хугацаанаас өмнө барихыг зөвшөөрнө.

3.197. Шүүрүүлийн зураг төсөлд шүүрүүлийн усыг усалгаа, угаалга болон бусад хэрэгцээнд ашиглах талаар тусгаж, түүнийг ашиглах боломжгүй буюу үр дүнгүй бол үндэслэлийг тодорхой зааж өгнө.

3.198. Шүүрүүлийн зураг төсөлд усалгааны горим, усалгааны техник, услалтын сүлжээний байршлын төлөвлөлт, газрын гадаргын байдал, хөдөө аж ахуйн таримлуудын агротехникийн арга хэмжээг төлөвлөх шаардлагатай.

3.199. Тухайн нутаг дэвсгэрийн байгалийн нөхцөл, техник-эдийн засгийн тооцоонуудыг үндэслэн дараахь төрлийн шүүрүүлийг сонгоно. Үүнд:

Байнгын -Услах талбайд жигд тараан байрлуулсан хэвтэй, босоо шүүрүүлүүд;

Түүвэр-Мелорацийн тааламжгүй нөхцөлтэй услах талбайн зарим хэсэгт байгуулсан шүүрүүл ба цооног;

Шугаман байршлын -Газрын доорхи усны тэжээгдлийн бүсэд хөндлөн байрласан шүүрүүл ба цооног.

3.200. Хувилбаруудын техник-эдийн засгийн тооцоог харьцуулан үзэж услах талбай дахь шүүрүүлийн төрлийг (хэвтээ, босоо эсхүл хосолмол) сонгоно. Үндсэн төрөл нь хэвтээ шүүрүүл боловч ус нэвтрүүлэмж сул бөгөөд түрэлттэй уснаас дээш үелэн тогтсон ус тулгуур дээр байгаа 100 м2хоногоос илүү ус нэвтрүүлэмжтэй ул хөрснөөс усыг нь тогтоон барьж зайлуулахад босоо шүүрүүлийг сонгоно. Уст үе нь хоёр ба түүнээс илүү үеэр давхарлан тогтсон бөгөөд эхний үе нь 15 м-ээс бага зузаантай ус тулгуур дээр 15 м хүртэл зузаантайгаар байрласан байвал хосолмол шүүрүүл хэрэглэхээр төлөвлөнө.

3.201. Услах талбайн зураг төсөлд ашиглалтын бүх хугацаанд хэрэглэх байнгын шүүрүүлийг (хэвтээ, босоо, хосолмол) төлөвлөнө. Их угаалга хийх үед байнгын шүүрүүлийг түр хугацаанд ил задгай байлгаж болно.

3.202. Угаалтын үед нэвчилт муутай хөрсөн дээр шүүрүүлийн угаалт явуулахад гүн сийрүүлэлт хийх замаар хөрсний бүтцийг сайжруулж, шүүрүүлийн системийн үр ашгийг дээшлүүлнэ.

3.203. Шүүрүүлийн системийн зураг төсөлд давсжсан болон давсжиж болзошгүй газарт угаалгатай услалтын, горим төлөвлөнө. Газрын доорхи усны тэжээгдлийн эрчимшлийг усжуулалтын арга хэмжээ хэрэгжүүлж байгаа нутаг дэвсгэрийн ус-давсны горимын хэтийн төлөв байдал, адил төстэй шүүрүүлийн системийн ашиглалтын туршлага зэргийг үндэслэн тодорхойлно.

3.204. Байнгын хэвтээ шүүрүүлийн зураг төслийг боловсруулахдаа ус хүлээн авах нүхтэй, хамгаалалтын шүүр бүхий далд хоолой, эсхүл сүвэрхэг хоолой байхаар тооцно.

Шүүрүүлийн усыг хүлээн авч, мелиорацийн эзэмшил газрын гадна зайлуулах ус цуглууруудыг далд хоолой буюу ил суваг байхаар төлөвлөнө. Харин аж ахуйн дотоодын болон хүн ам төвлөрсөн суурин газраар дайран өнгөрөх ус цуглуулуур нь заавал далд хоолой байна.

3.205. Орчны хөнөөлийн нөлөөлөлд тэсвэртэй, хөдөө аж ахуйн машин техникийн түр зуурын ачаалал ба хөрсний даралтыг даах даацын түрэлтгүй металл бус хийцийн хоолойг далдалсан хэвтээ шүүрүүлд хэрэглэнэ.

3.206. Хэвтээ, босоо ба хосолмол байнгын шүүрүүлийн үзүүлэлтүүдийг мелиорацийн системийн тогтмол ашиглалтын үеийн жилийн дундаж ачааллаар тооцно.

Их угаалтаас гарах усыг зайлуулахад шаардагдах хурдыг хангах үүднээс түр шүүрүүлийн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох бөгөөд энд байнгын шүүрүүлийн ажиллагааг харгалзан үзнэ.

3.207. Хэвтээ шүүрүүлийг тавих гүн, тэдгээрийн хоорондох зайг гидрогеологийн нөхцөл, ус-давсны горимын шаардлагаас хамааруулан, шүүрэлтийн тогтоогдсон горимын томьёогоор тодорхойлно. Харин газрын доорхи усны хөдөлгөөний хяналтын тооцоог тариалалтын онцгой үе (ургалтын, тарилтын өмнөх г.м)-ийн тогтоогүй горимын томьёогоор хийнэ.

3.208. Гидрогеологи, хөрс-мелиорацийн хүнд нөхцөлд шүүрүүлийн үзүүлэлтүүдийг тогтоох ижил нөхцөл байхгүй тохиолдолд байгаль, аж ахуйн төсөөтэй нөхцөл бүхий туршилт үйлдвэрлэлийн талбай дээр буюу загвар дээр судалгаа хийхээр төлөвлөнө.

3.209. Хэвтээ шүүрүүлийг тухайн ажлыг гүйцэтгэх технологийн онцлогоос шалтгаалан 4 м-ээс илүүгүй гүнд байрлуулахын дээр шүүрүүлийн урт нь 400-1000 метр байна. Гидравлик тооцоогоор шүүрүүлийн хоолойн голчийг тодорхойлно. Оргил зарцуулгын ус өнгөрөх үед шүүрүүлд усны түрэлт үүсэхийг зөвшөөрнө.

3.210. Хэвтээ шүүрүүлийн болон далд ус цуглуулуурын хэвгийг 3 дугаар бүлгийн холбогдох заалтын дагуу сонгоно. Ил цуглуулуурын хамгийн их хэвгийг угаагдалгүйн зөвшөөрөх хурдыг үндэслэн тогтоох бөгөөд хамгийн бага хэвгийг 3 дугаар бүлгийн холбогдох заалтад заасан ёсоор тогтооно.

3.211. Далд хэвтээ шүүрүүлийг далд ба ил цуглуулууртай холбоход шүүрүүлд усны хашигдал үүсгэхгүйгээр урсан өнгөрөх нөхцлийг хангасан байвал зохино.

3.212. Худгуудыг хэвтээ шүүрүүлийн эхэнд, цуглуулуур болон шүүрүүлийн тохойрон эргэх цэгүүд, хоолойн голч болон налуу өөрчлөгдсөн газрууд, далд цуглуулуурт шүүрүүл орох уулзвар, түүнчлэн шүүрүүлийн шугамыг угаах шаардлагатай хэсэгт тус тус байгуулна.

3.213. Босоо шүүрүүлийн цооногийн байрлалыг геологи, гидрогеологийн тогтоц, газрын гадаргуу, усалгаа хийх газрын хилтэй уялдуулан төлөвлөнө. Цооногийг ашиглагдаж байгаа хувьсгуурын дэд станц, цахилгаан дамжуулах шугамд аль болох ойрхон байрлуулна.

3.214. Босоо шүүрүүлийн цооногийн хийцийг сонгохдоо гидрогеологийн нөхцөл, ул хөрсний усны түвшин доошлуулах шаардлага, ундрага, өрөмдлөгийн технологи, түүнчлэн ус өргөх тоног төхөөрөмжийн үзүүлэлтүүдийг харгалзана.

3.215. Босоо шүүрүүлүүдийн цооногийн өрөмдлөгийн голч 600 мм-ээс багагүй байна. Цооногийн гүн нь ус агуулсан хөрсний зузаан ба түүний байршлын гүнээр тодорхойлох бөгөөд 100 м-ээс ихгүй, тунгаагуурын урт 1 м-ээс багагүй байхаар сонгоно.

3.216. Шүүрийн уртыг сонгохдоо уст үеийн зузаантай уялдуулна. Хэрэв уст үеийн зузаан10 м-ээс бага байвал шүүрийн уртыг түүний зузаантай тэнцүү байхаар, харин уст үеийн зузаан 10 метрээс дээш байх тохиолдолд шүүрийн уртыг түүний зузааны 0.7-0.8 хувьтай тэнцүү байх, тэхдээ 25 м-ээс илүүгүй байхаар сонгоно. Шүүрийн ус нэвтрүүлэх чадамж (скважность) 25-30 хувь байвал зохино.

3.217. Шүүрийн сараалжны нүхний голчийг сонгохдоо усны хамгийн их зарцуулгыг өнгөрүүлэх нөхцөл, шахуурга-хүчний тоног төхөөрөмжийг чөлөөтэй угсрах, задлах боломжийг хангах, автоматик, телемеханикийн хэрэгслийг байрлуулахтай нийцүүлнэ.

3.218. Шүүрийн эргэн тойронд нэг үеэр хийх 15 см-ээс багагүй зузаантай хайрган шүүрэн дүүргэлтэд зориулж шигшиж ялгасан хайрганы холимогийг ашиглана.

3.219. Босоо шүүрүүлийн системийн барилгын зураг төслийн баримт бичиг боловсруулахдаа цахилгаан дамжуулах шугамын байгууламжийг цооногуудын барилгыг угтуулж эсхүл зэрэгцүүлэн байршуулна.

3.220. Босоо шүүрүүлийн цооногийн ажлын горимын зураг төслийг услалтын талбайн тухайн үеийн өгөгдлүүдийг эрчим хүчний системийн ачааллын графиктай уялдуулан баригдах шахуурга - хүчний тоног төхөөрөмжийн цооногийн урсгал болон их засвар хийх нөхцлийг хангахуйцаар боловсруулах хэрэгтэй.

3.221. Босоо шүүрүүлийн цооногийн шахуургын ажиллагааг цооногийн усны түвшинтэй уялдуулан автоматжуулсан байна.

3.222. Босоо шүүрүүл нь эргэн тойрондоо 150 м2-ээс илүүгүй талбайтай, газрын тэмдэгтээс 0.3 м-ийн өндөржилтэй хашсан талбайтай байна.

3.223. Хосолмол болон хэвтээ шүүрүүлийн уулзварыг шүүрүүлийн ус хаягдалгүй чөлөөтэй урсаж өнгөрөх боломжтойгоор холбоно. Далд шүүрүүл болон цуглуулуурт цооногийг далдлан холбоно.

4 ХАТААЛТЫН СИСТЕМ

4.1. Халаалтын системийн зураг төсөл зохиохдоо юуны түрүүнд тухайн нутаг дэвсгэрт илүүдэл чийг буй болсон шалтгааныг судалж тогтооно. Ингэхдээ усны балансын гол үзүүлэлт болох хаврын шар усны, зун-намрын борооны үерийн усны тоо хэмжээ тариалалтын үеүдэд ямар байхыг харгалзан үзнэ.

4.2. Хатаах массивт илүүдэл чийг буй болсон шалтгаанаас хамааран доорхи арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөнө. Үүнд:

-гадаргуугийн уснаас эргэн тойрны ус цугларлын талбайг хамгаалах;

- урсгал ус, цөөрмүүдийг үерийн усанд автагдахаас хамгаалах;

-гадаргуугийн урсцыг хатаах талбайгаас зайлуулах;

-хатаах газрын доорхи усны түвшинг доошлуулах арга хэмжээ авах;

-тогтоол ус болон урсгал усыг шүүрүүлсэн усанд автагдахаас хамгаалах.

4.3. Хатаалтын системийн зохиомжийн шийдлүүд болон хатаалтын аргууд нь услах хатуу биетэд тухайн цаг үеийн усны тэнцлийн элементүүдийн өөрчлөлтийг тооцон хөрсний ус-агаарын горимын шаардлагыг хангах нөхцлийг бүрдүүлнэ.

4.4. Уулын суваг байгуулах замаар хатаах хатуу биетийг хажуу бэлээс гадаргуугийн ус буухаас хамгаалж, хуурай сайр, гуу, жалга, сувгуудад хажуу бэлийн урсцыг тохируулна.

4.5. Залгаа ус хурах талбайн урсцыг хооронд нь дахин хуваарилах, голын гулдрилын урсац өнгөрүүлэх чадамжийг сайжруулах, тогтоол усанд үерийн тохируулга хийх зэргээр ус тохируулах далан байгуулж тохируулга хийх замаар талбай үерийн усанд автахаас хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөнө.

4.6. Техникийн шаардлагыг үндэслэн босоо шүүрүүлийн шулуун цооногийн систем болон эргийн шүүрүүл байгуулах замаар хатаалтын талбайг усан сан, нуур, цөөрөм, гол горхийн шүүрсэн усанд автахаас хамгаална.

4.7. Гадаргуугийн ус зайлуулах, хөрсний шүүрлийн чадварыг сайжруулах хосолмол арга хэмжээг хатаалтын сүлжээний зураг төсөлд тусгана.

4.8. Шүүрүүлийн хэвтээ системийг ойр ойрхон болон босоо шүүрүүлийн шугаман систем, шүүрүүлүүд, түүнчлэн саатуулах сувгууд байгуулах замаар зэргэлдээх ус хурах талбайгаас нэвчин ирэх газрын доорхи усыг барих арга хэмжээг зураг төсөлд тусгаж хатаагдах массивт газрын доорхи усны түвшинг доошлуулах хатаалтын сүлжээг далд сүлжээгээр хийнэ.

4.9. Ус хүлээн авах байгууламжийн гидрогеологийн горим ба байгаль, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах шаардлагыг харгалзан өөрийн урсгалаар, эсхүл түүнийг шахуургаар шахах зэргээр хатаалтын системийн төрлийг сонгоно.

4.10. Хатаасан газрын эргэн тойронд хамгаалалтын далан байгуулахад дараахь шаардлага тавигдана. Үүнд:

-хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар, ашиглалтын зориулалтаас зөвшөөрөх хэмжээнээс урт хугацаанд зун, намрын үерийн ус болон хаврын шар усанд автамтгай голын татам;

-хил залгаа (дэргэдэх) хиймэл нуурын гүехэн усны түвшинг нэмэгдүүлэх зорилгоор ус халих нутаг дэвсгэр болон нуур орчмын намагжсан нам дор газарт;

-хамгаалалтын далан байгуулахгүйгээр шахуургаар усыг нь шахаж хатаах систем байгуулах газарт;

-хиймэл нуур, нуур, гол горхи, усанд автах хэвгий багатай тэгш гадаргуутай нутаг дэвсгэрт.

4.11. ХАА-н эдэлбэр газрыг хатаахад хэвтээ шүүрүүлийг 120 м2 хоног нэвтрүүлэх чадвартай уст үетэй 2 метр хүртэл зузаантай элсэнсэр, хөнгөн шаварлаг болон янз бүрийн зузаантай хүлэр, хүнд бүтэцтэй нэг төрлийн элстэй нутаг дэвсгэрт хатаалт хийхдээ босоо шүүрүүлийг;

-дэвсгэрлэсэн чулуут үе нь 300 м2/хоногоос багагүй ус нэвтрүүлэх чадвартай тохиолдолд газрын доорхи усыг угтуулан барих болон хиймэл нуур, гол горхийн шүүрэлтийн усанд автахаас ХАА-н эдэлбэр газрыг хамгаалах зорилгоор шулуун шүүрүүлийг хэрэглэнэ.

4.12. Газрын доорхи усны түвшний дээшлэлтээр хөрс чийгшүүлэх хатаалтын систем нь ХАА-н тарималд шаардлагатай хөрсний чийгийг нийт талбайд жигд хангах үүрэгтэй. Хадлан, сэлгэн тариалах зориулалтаар ашиглахаар мелорацижуулах 0.005 хүртэл хэвгий гадаргуутай, хоногт 0.5 м-ээс их шүүрэлтийн илтгэлцүүр ба хөрсөнд доороос нь чийгшүүлэх аргыг хэрэглэнэ.

4.13. Бороожуулах машин, тоног төхөөрөмж хэрэглэх боломжтой янз бүрийн нэвчилт бүхий хөрс болон хэвгий гадаргууд бороожуулж чийгжүүлэх хатаалтын сисемийн зураг төсөл зохиохыг зөвшөөрнө.

4.14. Чийгшүүлэлтийн зориулалтаар газрын доорхи уст үеүдээс ус авах тохиолдолд усалгааг гагцхүү бороожуулагчаар хийнэ.

4.15. Босоо шүүрүүлээр усыг нь зайлуулж хатаалт явуулахад босоо шүүрүүлийн цооногуудыг ашиглана.

4.16. Хоёрдугаар бүлгийн дагуу хатаах газарт тариалах ХАА-н тарималын услалтын (чийгшүүлэлтийн) горимыг тогтооно

ХӨРСНИЙ УС- АГААРЫН ГОРИМД ТАВИГДАХ ШААРДЛАГА

4.17. Газар хатаалтын үед хөрсний ус-агаарын горим нь төслийн ургац авах нөхцлийг бүрэн хангасан байвал зохино. Хатаалтын горим нь хөрсний чийгшил ба агааршил, хөрс усанд авталт үргэлжлэх, ургалтын янз бүрийн хугацаанд хөрсний өнгөн давхарга даацлах усанд автах, газрын доорхи усны орших гүн зэрэг үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогдоно.

4.18. Хатаалтын систем нь дараахь нөхцлийг хангана. Үүнд:

- усалгааны үед хөдөө аж ахуйн машин, техник талбайгаар явах боломжтой байх;

-ургалтын хугацаанд хөрсний тэжээллэг үе давхаргад хөрсний чийгшил: үр тариа 65-75%; төмс, хүнсний ногоо, үндсэн болцот - 60-80 хувийн; өвс- 65-85 хувийн тус тус чийг багтаамжтай байх;

-хатаалтын норм (газрын доорх усны орших зохистой гүн)-ыг 4 дүгээр хүснэгтээс авна.

Хатаалтын нормын өгөгдсөн үзүүлэлтүүдийн тодотголыг ус-тэнцлийн тооцооны үндсэн дээр хийхийг зөвшөөрнө.

4 дүгээр хүснэгт

Хөдөө аж ахуйн газар ашиглалт	Хатаалтын норм, см
Хөдөө аж ахуйн газар ашиглалт	Тариалалтын өмнөх хөрс боловсруулалт ба ургац хураалт	Эхний ургалтын сар	Ургалтын үеийн дундаж
Тэжээл, хүнсний ногооны сэлгэлтийн талбай	40-60	-	90-110
Бэлчээр	-	70-90	90-110
Хадлангийн талбай	-	40-60	60-80

Тайлбар: Элсэнцэр болон элсэн хөрсөнд хатаалтын нормын хэмжээ бага, харин хүлэр болон наанги эрдэслэг хөрсөнд хатаалтын нормын хэмжээ их байна.

4.19. Тариалалтын зохистой хугацааг хангах үүднээс өвөлжих таримлыг оролцуулахгүйгээр сэлгэн тариалалтад ашиглах газар усанд автах үеийн зөвшөөрөгдөх үргэлжлэх хугацааг тогтооно.

Өвөлжих таримлын сэлгэх систем бүхий хатаах газрыг хаврын шар усны үерийн усанд автуулахгүй байх ёстой.

4.20. Нугын өвс хаврын шар усанд автах хамгийн их хугацааг 5 дугаар хүснэгтээс авна. Бүсчилсэн судалгааны өгөгдөхүүн авч болно.

5 дугаар хүснэгт

Өвсний төрөл зүйл	Усанд автах цаад хугацаа, хоног
Улаан хошоонгор, цагаан хошоонгор, арзага өвс, улаан ботууль	10
Царгас, ягаан хошоонгор	15
Нугын биелэг өвс, нугын ботууль, цайвар улаан толгой,	30
Согоовор безостый, нугын үнэгэн сүүл, ердийн бокмани, мөлхөгч хиаг	45
Тунгалгийн суваг	60

4.21. Зун намрын борооны үед таримлаас хамааран гадаргуугийн усыг хатаах талбайгаас дараахь хугацаанд зайлуулна. Үүнд:

-үр тариа -0.5 хоног

-хүнсний ногоо, даршны таримал, үндсэн болцот (булцуут) таримал -0.8 хоног

-олон наст өвс-0.1 хоног.

4.22. Зун намрын борооны үед ургамалт үеийн үндэс тархсан давхаргаас илүүдэл чийг зайлуулах хугацааг 6 дугаар хүснэгтээс авна.

6 дугаар хүснэгт

Хөдөө аж ахуйн газар ашиглалт	Хамгийн удаан үргэлжлэн байх ул хөрсний түвшин, (хоног)
Хөдөө аж ахуйн газар ашиглалт	Хагалах үе давхарга	Үндэс тархах үе давхарга
Хээрийн, тэжээлийн, хүнсний ногооны сэлгэлтийн талбай, бэлчээр	1.5	5
Хадлангийн талбай	3	7

ТОХИРУУЛАХ СҮЛЖЭЭ

4.23. Тохируулах сүлжээ нь хатаах газрын доорхи усны түвшинг доошлуулах болон гадаргуун ус зайлуулах боломжийг олгож эрсдлээс сэргийлнэ. Үүнд:

-талбайн ажил эхлэхийн өмнөх хаврын шар усны үерийн оргил үеийг өнгөрөөх;

--өвс ургамал (бэлчээр, хадлангийн талбайн тухайд) ургаж эхлэхийн өмнөх хаврын шар усны үерийг өнгөрөөх;

-зун-намрын борооны болон ургац хураалтын үеийг өнгөрөөх.

4.24. Тохируулах сүлжээг ажиллах зарчмаар нь дараах байдлаар ангилна. Үүнд:

-шаардлагатай хугацаанд газрын доорхи усны түвшинг бууруулах далд хэвтээ шүүрүүлүүд ба задгай хатаагуурууд;

-гадаргын илүүдэл усыг товлосон хугацаанд зайлуулах далд болон задгай цуглуулуур.

Тусгай судалгаа болон хатаалтын системийн ашиглалтын өгөгдөл, усны тэнцлийн тооцоог тус тус үндэслэн байгаль цаг уурын тодорхой нөхцөл бүрт нийцсэн тохируулах сүлжээний бүтээцийг сонгоно.

4.25. Ул хөрсний ус нэвтрүүлэх чадамж, гүн, зузаан, хур тунадасны хэмжээ, хүлрийн элэгдэл зэргийг тооцсон хатаалтын нормын шаардлагыг харгалзан задгай болон далд тохируулах сүлжээний гүнийг тодорхойлно.

Далд болон задгай тохируулах сүлжээний байршлын хамгийн бага гүнийг эрдэслэг ул хөрсөнд 1.1 м, хүлэрлэг ул хөрсөнд 1.3 м байхаар сонгож авна. Хэрэв тохируулах сүлжээний байршлын гүнийг 1.5 м-ээс гүн болгон нэмэгдлүүлэхээр бол үндэслэлийг тодруулна.

4.26. Хэвтээ шүүрүүлүүд, хатаагуурууд, далд болон задгай цуглуулуур, цооногуудын хоорондох зай, тооцоот хугацааны усны тэжээгдлийн төрлийг 4.27 дугаар зүйлд зааснаар авч хатаах газрыг хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах явцад үүсэх усны тэнцлийн элэментүүдийн өөрчлөлтөөр тогтооно.

Тохируулах сүлжээний тооцоог хийхдээ 21 дүгээр хавсралтад зөвлөмж болгосон томъёог ашиглана.

4.27. Хөрсөн дороос чийгшүүлүүртэй хатаалтын системийн шүүрүүлүүдийн хоорондох зайг тогтоохдоо дараах нөхцөлүүдийг харгалзан үзнэ. Үүнд:

-өөрийн ус хурах талбайн ус ашиглах үед- хатаалтын горимын сүлжээний тооцоогоор;

-гадны усны эх үүсвэрийн ус ашиглах үед- тооцоо хийх үед хатаалтын болон чийгшилтийн горимын тооцож гаргасан зайны утгыг хамгийн багаар нь авах;

-бороожуулах машин, тоног төхөөрөмжтэй хатаалтын системд сүлжээний тооцоог хийхдээ хатаалтын горимын өөрчлөлт ямар байхыг харгалзан шүүрүүлүүдийн хоорондын зайг тодорхойлох.

4.28. Тохируулах сүлжээ нь шаардлага ёсоор далд систем байна. Далд тохируулгын сүлжээ нь газрыг хатаах аргаар усалгаатайгаар хүнсний ногоо, малын тэжээлийн ургамал сэлгэн тариалах, цэцэрлэг, жимс жимгэнэ, бэлчээр услахад зориулсан арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.

4.29. Дараах тохиолдолд ил сүлжээ ашиглахыг зөвшөөрнө:

-хатаалтын хүлх (массив)-ийн далд шүүрүүл барьж байгуулах хугацаанд урьдчилан эгшээх;

-дээд үедээ 2 хувь түүнээс илүү хэмжээтэй, 30 см-ээс их хэмжээний чулуулгийн хувийн агуулгатай хадлангийн талбай хатаах;

-14 мг/л-ээс их төмрийн дутуу исэл агуулсан хүлхийн ул хөрсийг хатаах;

-тохируулах сүлжээний суваг хоорондын зай тооцоогоор 100 м-ээс их байвал;

-1 метр хүртэл гүнд байгаа хад, чулуу болон хөрс боловсруулахад түүнтэй дүйцэх төлөвшил хүндрэлтэй тохиолдолд;

-хатаалтын эхний үе шатанд, түүнчлэн 4.33 дүгээр зүйлд заасан бэрхшээлүүд тохиолдвол.

4.30. Тохируулах сүлжээг гадаргуугийн ус урсах үндсэн чиглэлд перпендикуляр байдлаар байрлуулна. Тухайн газар орчны хэвгий 0.006-аас бага байвал далд хэвтэй шүүрүүлүүд болон задгай хатаагууруудыг газрын хэвгийн дагуу (гулд зүсэлтийн бүдүүвчээр) байрлуулахыг зөвшөөрнө. Далд болон задгай цуглууруудыг гагцхүү хөндлөн схемийн дагуу байгуулна.

4.31. Тохируулах сүлжээг зам харгуй, газар доорхи шугам сүлжээ, таримал ойн зурвасаар дайруулан байгуулахыг хориглоно. Харин цахилгаан дамжуулах болон холбооны шугамтай огтлолцохоор байвал мөрдөж байгаа хамгаалалтын бүсийн дүрмийн дагуу тэдгээрийн тулгуур хүртэлх зайг харгалзан үзнэ.

4.32. Шаардлагатай үед урьдчилан хатаах задгай сүлжээний сувгийн зураг төсөлд эдлэншүүлэх арга хэмжээ зохион байгуулж, далд шүүрүүлийн барилга барих нөхцлийг тусгана.

Урьдчилан хатаалтын сүлжээний сувгийг байнгын хатаалтын сувгуудтай холбож уялдуулан төсөлд тусгана. Урьдчилан хатаалтын сувгууд нь хатаалтын далд сүлжээний шугамтай огтлолцахгүй байвал зохино.

4.33. Хүлэртэй, намгийн давхаргын зузаан 1.5 м-ээс илүү, дулаан илэрцтэй цэвдэг хөрс, карьерын төрлийн хэлбэртэй хүлэр, түүнчлэн ширэнглэн ургасан бут, ой тархсан талбайг 2 үе шатаар эзэмших шаардлагатай:

Нэгдүгээр шат.- мод, бутлаг ургамлуудыг зайлуулах, газар доорхи мөсийг хайлуулах, хүлрийн орхидос газарт үндсэн тунадас өнгөрөхөөс өмнө хатаалгын задгай сүлжээний сувгуудыг байгуулахаар зураг төсөл зохиох хэрэгтэй. Энэ шатанд хөрсөнд анхан шатны боловсруулалт хийх, нутаг дэвсгэрийг хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглахыг урьдчилан төлөвлөх;

Хоёрдугаар шат –хатаах газрыг топографийн үндсэн дээр шинэчлэн засварлах зураг төсөл боловсруулах, нэгдүгээр шатны дараах арга хэмжээний үр дүнгээр хатаасан газрыг хамгийн үр ашигтай ашиглах (услалтын далд сүлжээ байгуулах, гадаргийн тэгшилгээ хийх г.м).

ДАЛД ТОХИРУУЛАХ СҮЛЖЭЭ

4.34. Далд тохируулах сүлжээний хоолойн материалыг 2.205 дугаар зүйлд заасан шаардлагатай нийцүүлэн сонгож авна.

4.35. Далд тохируулах сүлжээний хоолойн хамгийн бага голч нь 50 мм байна. Хэвтээ шүүрүүлийн болон хамгийн бага голчтой далд цуглуулууруудын хэвгий 0.003 ба түүнээс их байна. Доороосоо чийгших хатаалтын системүүдэд төмрийн дутуу исэл ихээр агуулагдсан үед газар доорхи ус урсаж ирэх нөхцөлтэй тэгш тал газарт (хамгийн бага зөвшөөрөгдөх хэвгийг хангах боломжгүй үед) шүүрүүлийн голчийг нэмэгдүүлэн сонгохыг зөвшөөрнө.

4.36. Хамгийн бага голчтой хэвтээ шүүрүүлүүд болон далд цуглууруудын уртыг 250 м–ээс илүүгүй, харин нарийн ширхэглэл усаар ханасан элсэнд 150 мм-ээс ихгүй байхаар сонгож авна. Хатуу хүлхийн хаяа орчмын газрыг хатаахаар бол хэвтээ шүүрүүлийн урт 50 м-ээс багагүй байвал зохино.

4.37. Нэвчилт муутай хөрсөнд далд хэвтээ шүүрүүлийн зураг төсөлд эзлэхүүний шүүрийг (ханын асгаас) 20 см-ээс багагүй зузаантай байгуулахаар тусгана. Далд цуглуулуурын зураг төсөлд эзэлхүүний шүүрийг өрөмдсөн давхрагын уланд хүргэж хийнэ.

4.38. Эзэлхүүний шүүрэнд элс хайрганы холимог 40.0-өөс ихгүй хувьдаа 0.5 мм-ээс том ширхэглэлтэй хэсэг агуулсан том ширхэгтэй элс, хайрга, бутармал дайрга, шаарга, жижиглэж хугалсан мод, бутлаг ургамал, үртэс, керамзит, 15.0-аас илүүгүй хувийн задралтай хүлэр, шүүрүүлээс гарсан болон химийн бодисоор сайжруулсан хөрс зэрэг тухайн орон нутгийн байгалийн гаралтай болон хиймэл, материалуудыг өргөн. ашиглана. Эзлэхүүний шүүрийн шүүрэлтийн илтгэлцүүр 1 м/хон-оос багагүй байна.

4.39. Шүүрүүлийн яндангийн уулзвар, шүүрийн нүхийг нийлэг, мяндас, шилэн хөвөн (стеклохолст), нийлэг хөвөн (полиэтилен-холст), ус нэвчүүлэх нягт материалаар хийсэн хамгаалалтын шүүрүүлэгчээр ороож хамгаална.

4.40. Давхаргын зузаан нь 1.5 м хүлрийг хатаах, түүнчлэн нуринг ул хөрсөнд вааран шүүрүүл тавихдаа янданг ус хүлээн авах сүвэнцэртэй эрчлээсээр холбох, эсхүл янданг өөр хоорондоо холбоотой модон суурин дээр бэхэлнэ.

4.41. Далд тохируулах сүлжээний янданг цуглуулуурт савхан төмөр (нахлестик) ба арматур ашиглан шургуулан залгахаар зураг төсөлд тусгана. Шургуулан залгасан шүүрүүл нь цуглуулууртай 60-900-ийн өнцгийн налуугаар холбогдоно.

175 мм-ээс их голчтой цуглуулуурт хэд хэдэн шүүрүүлийг холбосон бага голчтой туслах цуглуулуураар дамжуулан холбохыг зөвшөөрнө.

4.42. Далд тохируулгатай сүлжээнд хуванцар хоолойг шуудуугүй тавих аргыг дараах тохиолдолд зөвшөөрнө. Үүнд:

-шүүрэлтийн илтгэлцүүр нь 0.1 м/хоног, түүнээс их, урьдчилан хатаасан хүлрэн болон эрдэслэг хөрсөнд;

-шүүрэлтийн илтгэлцүүр нь 0.1 м/хоногоос бага, шүүрүүлийн нүх сүвээр шүүрүүлэх материалаар нэвчсэн усаар дүүрсэн, гадаргуугийн ус шүүрүүлийн гидравлик холбоог хангасан бол;

-ул хөрсний дээд даврхаргын 1 метр зузаанд том чулуу 150 м3/га-аас бага; түүнчлэн 30-60 см голчтой том чулуу 120 м3/га, 60 см голчтой чулуу -120 м3/га, 60 см-ээс дээш -30 м3/га тус тус байвал;

-модны хожуул 3 хувиас ихгүй байвал;

-10 см -ээс их голчтой унасан мод 1 хувь болон түүнээс багагүй байвал.

4.43. Хатаах нутаг дэвсгэрт газрын доорхи усанд төмрийн дутуу исэл 3 м2/л хүртэл агуулсан байвал далд шүүрүүлийг төмрийн нэгдлийн бөөгнөрлөөс хамгаалах арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөхгүй байхыг зөвшөөрнө.

4.44. Хатаах газрын доорхи усанд төмрийн дутуу исэл 3-8 мг/л агуулсан байвал дараах арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөнө. Үүнд:

-төмөржсөн усны урсгалыг барих суваг татах;

-шүүрүүлийн системийн зураг төслийг нэгэн дэсийн далд шулуун шугамын цуглуулууртай байхаар боловсруулах;

-шүүрүүлийн адгийн 6-10 метрийн хэсэгт налууг 0.01 хүртэл ба түүнээс илүүгүйгээр нэмэгдүүлэх;

-цуглуулуурт урсгалын уруудсан чиглэлийн дагуу усны хөдөлгөөний хурдыг нэмэгдүүлэх буюу тогтворжуулах;

-мод бутлаг ургамлын эзэлхүүний органик шүүрийг хэрэглэх.

4.45. Төмрийн дутуу ислийн агууламж 8-14 мг/л байвал дараах арга хэмжээний аль тохирохыг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөнө. Үүнд:

-цуглуулуурын хэвгийн доод хэмжээг 0.003 хүртэл, шүүрүүлүүдийн хийг 0.006 хүртэл нэмэгдүүлэх;

-шүүрүүлийн голчийг эрдэслэг хөрсөнд 75-100 мм хүртэл, хүлэрлэг хөрсөнд 100-150 мм хүртэл өргөсгөх;

-ил задгай дамжуулах сүлжээнд цутгамал шүүрүүлийг байгуулах;

-далд шүүрүүл болон цуглуулуурт гидравлик угаалт хийх.

4.46. Шүүрүүлүүдийн хоорондох тооцоот зайг ул хөрсний усанд төмрийн дутуу исэл 3-8 мг/л агуулагдсан байвал 10 хувиар, 8-13 мг/л агуулагдсан байвал 20 хувиар тус тус багасгана. Хэрэв төмрийн дутуу исэл 14 мг/л-ээс дээш агуулагдсан байвал задгай сүлжээ байгуулж, хөрсний усанд төмрийн дутуу ислийн агуулга буурсны дараа шинэчлэн засварлаж далд сүлжээ болгохоор зураг төсөл зохионо.

Ашиглалтын өгөгдөл болон тусгай судалгааг үндэслэн төмрийн нэгдлийн бөглөрлөөс далд шүүрүүлийг хамгаалах бусад арга хэрэглэхийг зөвшөөрнө.

ТОХИРУУЛГЫН ИЛ СҮЛЖЭЭ

4.47. Тохируулгын ил сүлжээний зураг төсөл зохиоход дараахь үндсэн шаардлагыг тооцон төлөвлөж хэрэгжүүлнэ. Үүнд:

-байнгын тохируулгын ил сүлжээний сувгууд нь өөр хоорондоо зэрэгцсэн бөгөөд сэлгэн тариалалтын талбай болон газар ашиглалтын байршлын хилтэй уялдсан байх;

-сувгийн урт 700-1500 м байна. Хатуу хүлхийн зах орчимд хатаалт хийх тохиолдолд сувгийн уртыг багасгахыг хүлцэх;

-тохируулах сүлжээний сувгийг дамжуулах сувгуудтай тэгш өнцөгт болон түүнтэй ойролцоо өнцгөөр холбох;

-халиа усанд автсан голын татмын хатаах сувгийг үерийн усны урсгалын чиглэлийн дагуу байрлуулах;

-сонгож авсан тохируулгатай сүлжээний зураг төслийг гадаргын хамгийн нам газраар, намгийн эрдсийн ёроолоор байх нөхцлийг харгалзан боловсруулах.

4.48. Сувгийн хөндлөн огтлолын үзүүлэлтийг техникийн шаардлагад нийцүүлэн сонгох бөгөөд хамгийн нам дор газар (тальвег)-аар өнгөрөх сувгийн гүнийг 1-1.5 м-ээр тооцно.

НЭГ ДҮГЭЭР ХАВСРАЛТ

ҮНДСЭН ҮСГЭН ТЭМДЭГТҮҮД

А--услаллттай талбай;

Ас--улирлын хугацаанд (улирлын ачаалал) бороожуулах машинаар услах талбай;

Ам –услах цэвэр талба;

Аbr—услалтын системийн нийт талбай;

В--усны захаар тооцсон сувгийн өргөн;

Е--ууршилт;

Еа--услалтын систем дэх усны ашигтай хэрэглээний илтгэлцүүр;

Е1--сүлжээний ашигт ажиллагааны илтгэлцүүр;

Eb--сувгийн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүр;

ETcrop--нийлбэр ууршилт;

Jn--услалтын норм;

Jmnt--услалтын цэвэр норм;

Jmnt-- жигнэмэл дундаж услалтын цэвэр норм;

Jnd--хатаалтын норм;

Pe--үр өгөөжтэй тундас;

Qnt--усны цэвэр зарцуулга;

Kf-- зарцуулга хурдасгах илтгэлцүүр;

Qhr-усны бохир зарцуулга;

Qef-шүүрэлтийн алдагдал;

Qsd-бороожуулах машины усны зарцуулга;

Qht--хоолойт чийгшүүлэлтийн зарцуулга;

Qcol--тооцоот зарцуулга;

Qh--чийгшүүлэлтийн хоолойн зарцуулга;

R—гидравлик радиус;

S-бодит огтлолын талбай;

Vus--үр өгөөжтэй ашиглаж буй усны эзлэхүүн;

Vw---авч буй усны эзлэхүүн;

Vl--сүлжэнээс шүүрсэн усны алдагдал;

Vlt—талбай дахь усны алдадал ус (техник алдагдал) ;

Vls--услалтын сүлжээний технологийн хаягдал ус;

Vr--татах усны эзлэхүүн;

Т-үе давхаргын ус түгээмж;

b--сувгийн ёроолын өргөн;

Bcr-- эрэгцүүлэх (аюултай) гүний үе дэх усны захаар тооцсон сувгийн ёроолын өргөн;

аd-- хэвтээ шүүрүүлийн хоорондын зай;

dd--хэвтээ шүүрүүлийн тэнхлэг хүртэлх гүн;

dwh--усны баланс дахь чигийн дутагдал;

dwbm--усны баланс дахь жигнэмэл дундаж чийгийн дутагдал;

dmw--ус хэрэглээний хоногийн дундаж дутагдал;

dc--суваг дүүргэлтийн гүн;

Hl--онгоцон ховилын гүн;

dl--онгоцон ховил дүүргэлтийн гүн;

dcr-эрэгцүүлэх гүн;

hinf--доод далангийн усны үе;

hm--усанд автах дундаж үе;

hsup--дээд далангийн усны үе;

∆h-- усны түвшнээс дээшх дэвсгийн ирмэг;

hf-гидравлик алдагдал;

Lnot- тухайн газрын дундаж хэвгий;

i cr-- эрэгцүүлэх хэвгий;

L--бүрдийн далан хоорондын зай;

m--налуу байгуулах илтгэлцүүр;

ns—усан цохилгот аргаар услах бороожуулагчийн тоо;

nst--систем дээрх усан цохилгот аргаар услах бороожуулагчийн тоо;

nh--нэгэн зэрэг ажиллах чийгшүүлүүрийн тоо;

hd--хэвтээ шүүрүүлийн тэнхлэгээс ус тулгуур хүртэлх зай;

lh--чийгшүүлүүрийн урт;

q--усны хувийн зарцуулга (гидромодуль) ;

qi--усыг хөрсөнд шингээх хэмжээ;

--агаарын харьцангуй чийгшил;

r--сувгийн тохойрлын радиус;

va--салхины тооцоот хурд;

vm--салхины дундаж хурд;

X--нойтон периметр;

t--доторлогооны зузаан;

n--адраашлын илтгэлцүүр;

C--Шезийн илтгэлцүүр;

Kul--газар ашиглалтын илтгэлцүүр;

Kday--хоногийн ажлын цаг ашиглалтын илтгэлцүүр;

-цаг уурын нөхцлөөр ажлын цагийн алдагдлыг тооцсон иитгэлцүүр;

ХОЁP ДУГААР ХАВСРАЛТ

НЭР ТОМЪЁО БА ТОДОРХОЙЛОЛТ

Адраашлын илтгэлцүүр- ус дамжуулах хоолой, суваг, гулдирлын ханын барзгар байдлыг илтгэх тоон үзүүлэлт.

Аригийн усалгаа - талбайг аригуудаар зурваслаж, тэдгээрээр усалгааны сувгаас ус өгөх замаар усалгаа хийх арга.

Аж ахуйн дотоод сүлжээ- услалтын системээс аж ахуйн нэгжийн эдэлбэр газарт хамаарах суваг, ус цуглуулуур, шүүрүүл зэргийг нэгтгэсэн ус хуваарилах цогцолбор.

Ашигт үйлийн дундаж илтгэлцүүр - баталгаат хугацааны ашигт үйлийн илтгэлцүүрийн муруй шугам (график)-ын босоо тэнхлэг дээрх утгуудын дундаж.

Боомт- урсгал ус хааж барьсан усны барилга. Тохируулгын тусгай эзлэхүүн буй болголгүйгээр зөвхөн түвшин өргөх зориулалттай боомтыг ус өргөлтийн боомт, урсгал тохируулж тодорхой эзлэхүүн буй болгох зориулалттайг нь хиймэл нуурын боомт гэнэ.

Бордоот усалгаа- ургамлын тэжээллэг бодис агуулсан усаар усалгаа хийх.

Бороожуулалт-усалгааг хиймэл бороо байдлаар хийх хөдөө аж ахуйн таримлын усалгааны арга.

Бороожуулалтын хүлцэх эрчимшил –усалж буй хөрсөн дээр гадаргын урсац үүсгэхгүй, шалбааг тогтохгүй байх нөхцөлийг хангасан, усалгааны нормд дүйцэх хиймэл борооны эрчимшил.

Бороожуулах аппарат- хиймэл бороог талбайнуудад хүргэх, хуваарилах хөдөлгөөнт хэсгүүдтэй ажлын төхөөрөг.

Бороожуулах машин-ус дамжуулах байгууламжаас авсан усаа усалгаатай талбайд бороо хэлбэрээр шүршин өгөх механизм.

Бороожуулах суурь машин- суурин байдлаас бороожуулан услах суурь машин.

Бороожуулах хушуу- хиймэл бороог талбайнуудад шүршиж хүргэх, хөдөлгөөнт хэсэггүй ажлын төхөөрөг.

Бүрд- 1.Нуурын давалгааны түрэлт, таталтад үл автах голын адгийн гүехэн усны булан.

2.Хаврын шар усны үерээр усанд автуулан хөрсөнд чийг хуримтлуулах зорилгоор голын татам болон эрэг орчмд далангаар хагас хүрээлэн тусгаарласан газар.

3.Хаврын цагт нам дор газарт цасны ус хуримлуулан үүсгэх байгалийн гүехэн нуур.

Бүрдэн усалгаа- хөрсөнд хаврын нэг удаагийн цэнэг усалгаа хийх зорилгоор тухайн үеийн урсац ашаглах болон тогтвортой чийггүй бүс нутагт газрын хөрсний усыг зохицуулан ашиглах услалтын барилага байгууламж, тоног төхөөрөмж.

Гадаргын усалгаа- хөрсний гадаргууг нэлэнхүйд нь жигд услах, эсвэл аригаар ус өгөх байдлаар газрын хөрс услах арга.

Газар услалт -усыг усалгааны талбайнуудад хуваарилах буюу усны урсгалыг хөрсний болон агаарын чийг болгон хувиргах тодорхой нэгдмэл арга, арга хэмжээ.

Газар хатаалт- хөдөө аж ахуйн таримлын ургалтанд ус-агаарын таатай горим бүрдүүлэхийн тулд чийгийн илүүдэлтэй хөрсийг эгшээж, тэр усыг услалтай тариаланд ашиглахад чиглэгдсэн усжуулалт, мелиорацийн нэгдмэл арга хэмжээ.

Газар хатаах үеийн шүүрүүлийн ус- газар хатаасны үр дүнгээр усалгааны сүлжээнд очих ус.

Гидравлик хэвгий- түрэлтийн алдагдал ба түүний буй болсон уртын харьцаа.

Гидрант- ус түгээгүүрийн болон усалгааны хоолойт сүлжээнээс ус авахад зориулсан төхөөрөг.

Гидрограф—жил буюу жилий тодорхой хэсэг (улирал, шар усны үер) дотор урсгал усны зарцуулга цаг хугацааны туршид өөрчлөгдөх байдлыг харуулсан муруй.

Гидромодуль- услалтын нэгж талбайд нэгж хугцаанд өгөх усны хэмжээ.

Гидротехник – усны нөөцийг зохистой ашиглах, хамгаалах, усны хор нөлөөнөөс сэргийлэх асуудлыг инженерийн барилга байгууламжийн тусламжтайгаар шийдвэрлэх шинжлэх ухаан техникийн салбар.

Далан – тодорхой нутаг дэвсгэр буюу барилга байгууламжийг усанд автахаас хамгаалах зорилгоор байгуулсан, эсвэл гулдрил шулуутгах ба урсац тохируулахын тулд голын урсгалын чиглэл өөрчлөхөд зориулсан барилга байгууламж.

Даланцар – зурвасаар болон халиах аргаар гадаргын усалгаа хийхэд зурвас болон усалгааны талбаруудыг тусгаарлах зорилгоор 10-40 см өндөртэйгөөр түр байгуулсан шороон асгаас.

Далд тэжээгдэл – газрын доорхи ус гадаргын тогтоол ус болон урсгал усанд шилжин орох хэсэг.

Далд усалгаа – газрын доорхи усны түвшинг тохируулах замаар хөрсийг доод үеэс нь эхлэн чийгшүүлэх усалгааны арга.

Дуслан усалгаа- ургамалд шаардагдах ус болон бордоог усалгааны сүлжээн дээрх бичил ус гаргуур буюу дусаагуураар ууршилт, шүүрэлтийн алдагдалгүйгээр хийх хөрсний дотоод усалгаа.

Ердийн ус халиагуур – ус дөхүүлэх түрэлтгүй шугамын тодорхой хэсэгт усны түвшин, тооцоот түвшингээс давсан нөхцөлд илүүдэл усыг шууд халиан гаргах байгууламж.

Ёроолын хагшаас – голын гулдрил орчмын усны урсгалаар гулсах, өнхөрөх, ихэвчлэн тээгдэн шилжих байдлаар харьцангуй бага зайд зөөгдөж байгаа хагшаасны томоохон ширхэгүүд.

Жилийн тохируулгатай хиймэл нуур – ашигт эзлэхүүнийг нь хуримтлуулах ба ашиглах үйл ажиллагаа жилийн багтан бүрддэг тогтоол ус.

Зурвасан усалгаа – услах талбайг бяцхан далангаар тусгаарлан усалгааны туузан зурвасуудад хувааж, тэр зурвасаар ус урсгах замаар хөрсөнд чийг өгөх усалгааны арга.

Илүүдлийн хаялга - хиймэл нуур, сувгаас ашиглалгүйгээр зайлуулж буй ус.

Ирмэг – ухлагын амсар болон овоолгын хормой нь газрын гадарга буюу бусад хавтгайтайн дэвсэгтэй нийлэхэд үүсэх шугам.

Лугшин бороожуулах-лугших горимоор бороожуулан усалгаа хийх.

Мананжуулах усалгаа – Агаарын температур болон газрын хөрсөн дээрх атмосферийн давхаргын чийгийг зохицуулахын тулд маш жижиг дуслаар услах арга.

Мелиораци – хөдөө аж ахуйн таримлаас тогтвортой өндөр ургац авах зорилгоор тодорхой нутаг дэвсгэрийн байгаль цаг уурын нөхцлийг сайжруулах арга хэмжээ.

Намаг хатаалт – Усны түвшин доошлуулах байгууламжийн тусламжтайгаар хэт чийглэг буюу намгархаг газрыг хатаах.

Нэвчилт – хөрс, ул хөрсний ширхэгийн хоорондох тогтолгүйгээр шууд өнгөрөх газрын доорхи усны хөдөлгөөн.

Онгоцон ховил – үйлдвэрийн хийцийн онгоцуудыг газрын гадаргуу буюу тусгай тулгуурууд дээр залган угсарч бүтээсэн ус дамжуулах задгай байгууламж.

Өөрийн урсгалаар хийх услалт – усны эх үүсвэрээс гаргасан усыг өөрийн нь урсгалаар талбайд хүргэх услалт.

Сувгийн лагшилт – услалтын системийн усны эх үүсвэрт умбуур болон ёроолын хагшаас байгаа нөхцөлд лагархаг ба элсэрхэг хэсгүүд сувагт тунаж тогтоох үйл явц.

Сувгийн усны алдагдлыг зогсоох арга хэмжээ – шавар, бетон, төмөр бетон, асфальтобетон, нийлэг хальс зэргээр сувгийг доторлож сувгийн усны алдагдлыг зогсоох арга хэмжээ.

Түрэлт – усан баганын буюу мөнгөн усны баганын өндрөөр хэмжигдэх шингэний эсвэл хийн даралтын хэмжээ.

Угаах усалгаа- давсжсан хөрсөн дэх илүүдэл давсыг усанд уусган угааж хөрсөөр шүүрүүлэх буюу шүүрүүлээр ус хүлээн авах хэсэгт шилжүүлэн зайлуулах.

Урсац тохируулга – усны урсцыг ашиглагчийн шаардлагад нийцүүлэн хугацааны хувьд зохицуулан хуваарилах.

Ус гаргуур – суваг, цөөрөм, хиймэл нуураас ус гарган авах зориулалтын байгууламж.

Ус татамжийн барилга – усны эх үүсвэрээс ус авах зориулалттай гидротехникийн барилга байгууламж.

Ус халиагуур – чөлөөт гадаргатай тогтоол уснаас зориулалтын босгоор ус халиан хаях байгууламж.

Ус хаюур – үерийн илүүдэл ус өнгөрөөх даялуулах суваг, дам урсгуур, түргэн урсгуур зэрэг тогтоол усны эрэгт байгуулсан ус хаялгын байгууламж.

Ус хуваарилуур – ус дамжуулах тусгай байгууламжуудад ус тархаан түгээх байгууламж.

Ус хэмжилтийн хөндлүүр – ус хэмжих зориулалтаар усны эх үүсвэр дээр бэхэлж байрлуулсан хөндлөвч.

Ус хэмжүүрийн зангилаа – ус хэмжихэд зориулсан хоолой, хаалт-хяналтын төхөөрөмжийг нэг дор угсарсан байр.

Усалгаа – ургамлыг хэрэгцээт ус, бордоогоор бүрэн хангах, мөн гадаад орчны тааламжгүй нөхцлөөс хамгаалах зорилгоор хөрсөнд байгалийн бус замаар чийг тогтоох арга хэмжээ.

Усалгаа хийх газрын сан-хөдөө аж ахуйд ашиглах боломжтой хийгээд услалтын арга хэмжээ хэрэгжүүлэх шаардлагатай газар.

Усалгаа хоорондын үе-нэг удаагийн усалгаанаас дараа дараачийн усалгаа хоорондын хугацаа.

Усалгааны автоматжуулалт -урьдчилан боловсруулсан график болон усалгааны горимоор тухайн талбайд автоматаар ус хуваарилахад зориулсан тусгай төхөөрөмж, хэрэгсэл бүхий усалгааны техник хэрэглэх ажиллагаа.

Усалгааны арга – гадаргуугаар услах, бороожуулах, хөрсөн дороос чийгшүүлэх замаар усалгаатай талбайд ус хуваарилж, хөрсийг нь чийгшүүлэх үйл ажиллагаа.

Усалгааны ариг- хажуу гадаргуу болон ёроолоор нь ус нэвчүүлэн хөрс чийглэх зорилгоор ус урсган хөтлөхийн тулд усалгаатай талбайн налууг дагуулан татсан шороон ховил.

Усалгааны дөрвөлжин- усалгааны хэсгийн даланцрыг сэтэлж, хажуугийн хэсгийг усанд автуулж, дараачийн хөрсөнд нэвчүүлэх замаар усалгаа хийх.

Усалгааны машин – усалгаатай талбайд ус өгөхдөө борооны дусал мэт болголгүй, оновчтойгоор нарийсгэн шүршин цацаж, газарт хүргэн хуваарилдаг механизм.

Усалгааны механизм – таримлын усалгааны чанарыг сайжруулах, усалгааны ажилчдын хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэх зорилгоор тусгай хийцийн машин, төхөөрөг, хэрэгсэл ашиглах үйл ажиллагаа.

Усалгааны норм – таримлын нэг га талайд нэг удаагийн усалгаагаар өгөх усны хэмжээ. Усалгааны норм нь усалгаа хийхээс өмнө хөрсөнд байсан ус-чийгийн нөөцтэй нийлээд тухайн хөрсний чийг хадгалах боломжоос хэтрэх ёсгүй.

Усалгааны сүлжээ - усыг услгааны хэсгүүдэд хуваарилах зориулалттай гидромелиорацийн сүлжээ.

Усалгааны зурвас - услах талбайг хооронд нь бяцхан далангаар тусгаарлан усалгааны туузан зурвасуудад хувааж, түүгээр ус урсган хөрсөнд чийг өгөх усалгааны арга.

Усалгааны технк -- усалгаа хийх зориулалтай машин, механизм, багаж төхөөрөмжийн цогц.

Усалгааны түр суваг - хэсгийн хуваарилах сувгаас усалгааны сүлжээ болон бороожуулах машинд ус өгөх зориулалтын түр суваг.

Усалгааны хэсэг- нэг услагчаар, усалгааны адилхан арга, техник, горимоор хийгдэх услалттай газрын хэсэг.

Усалгаатай газар- хөрсний усны горимыг зохицуулах замаар газрыг хөдөө аж ахуйд ашиглах байгалийн сайжруулалт хийх нөхцлийг бүрдүүлэх цогц арга хэмжээ ба барилга байгууламж.

Усжуулалтын босоо шүүрүүл-хоолойт худгуудаас бүрдсэн усжуулалтын шүүрүүл.

Усжуулалтын хэвтээ шүүрүүл- хөрсний усны тодорхой хэсгийг цуглуулан урсгаж зайлуулах зориулалтаар хөрс чулуулаг, барилга байгууламжийн их бие дундуур нүхлэн байгуулсан суваг шуудуу, хоолойн систем.

Услалтын гол суваг – услалтын системийг эх үүсвэртэй холбож, усалгаатай талбайд бүхэлд нь хүрэлцэхүйц ус дөхүүлэх зориулалттай үндсэн том суваг.

Услалтын горим –усалгаатай талбайн хөрсний нөхцөлд хөдөө аж ахуйн таримлын усалгаанд шаардагдах усыг усалгааны хугацаагаар хуваарилан усалгаа хийх.

Услалтын далд шүүрүүл- урьдчилан шуудуу ухалгүйгээр сувгийн анжис дагуулан хөрсөн доогуур байрлуулсан хэвтээ шүүрүүлийн систем.

Услалтын зориулалттай машин- ус хуваарилах, усалгааны талбайд ус хүргэх хөдөлгөөнт машин.

Услалтын норм-хөдөө аж ахуйн таримлын услалтын хугацаанд услалттай талбайн нэг га-д өгөх усны нийлбэр хэмжээ.

Услалтын систем-Цаг агаарын нөхцөлөөс үл шалтгаалан хөдөө аж ахуйн таримлын тогтвортой өндөр ургац авахын тулд хөрсөнд шаардлагатай чийгийн хэмжээг хангахад зориулсан өөр хоорондоо харилцан уялдаа бүхий цогц инженерийн барилга байгууламж , техник хэрэгсэл..

Услалтын сүлжээ-усны эх үүсвэрээс усалгааны талбайд ус хүргэх зориулалтын сувгууд (ус дамжуулах хоолой)-ын систем.

Услалтын сүлжээний ус хүлээн авах байгууламж-усны урсац, тогтоол ус, газрын хотгор гүдгэрийг тааруулах буюу ус шингээлт муутай чулуулаг бүхий газарт шүүрүүлийн ус болон усалгааны илүүдэл ус оруулах.

Услалтын үе- хөдөө аж ахуйн таримлын анхны усалгаанаас сүүлчийн усалгаа хийж дуусах хүртэлх хугацаа.

Услалтын хэвтээ шүүрүүл- хэвтээ болон налуу байрлалтайгаар байгуулсан усжуулалтын шүүрүүл.

Услах усны шаардлага-төлөвлөсөн хэмжээний ургац авах шаардлага ба ургамалд өгөх ёстай байгалийн усны хэмжээ хоорондын зөрүү.

Уулын суваг-өндөршлөөрөө тухайн сувгаас дээр байршилтай ус хурамжийн талбайгаас цугларах аадрын болон хаврын шар усыг замд нь барьж урсган зайлуулах зорилгоор мелиорацийн арга хэмжээ хэрэгжүүлж буй талбайг тойруулан, өндөрлөг газрын налуу дагуулсан хамгаалалтын суваг.

Уулын хэвтээ шүүрүүл- хатаасан газарт гадаргаын усыг барьж авахад зориулж хатаалтын сүлжээнд хураах услалтын шүүрүүл суваг.

Хатаалт-услалтын систем- усалгалттай газарт байгуулсан хатаалтын сүлжээ бүхий услалтын систем.

Хатаалтын сүлжээ- илүүдэл чийгтэй хөрснөөс усыг нь цуглуулан авч, ус хүлээн авах хэсэгт хүргэх зориулалтаар байгуулсан байнгын ба түр түр сувгууд, цуглуулуурууд, дамжуулах хоолойнууд, шүүрүүлүүдийн нэгдсэн систем.

Хатаалтын систем- илүүдэл чийгтэй хөрсийг эгшээн сайжруулах инженерийн инженерийн барилга байгууламжийн иж бүрдэл.

Хатаалтын цуглуулуур (коллекктор)- хатаалтын системийн тохируулах байгууламжуудаас ус цуглуулан зайлуулах далдлагдсан хоолой буюу ил шуудуу.

Хий гаргуур (вантуз)- усаар зөөгдсөн агаар болон бусад хийг гадагш гаргаж, ус дамжуулах хоолой дахь даралтыг багасгахад зориулсан хавхлага.

Хорих шүүрүүл- ус хурах талбайгаас буюу өндөршлөөрөө дээр байршилтай гол, нуураас хатааж буй талбай тийш шүүрэн очих хөрсний усыг замаас нь барьж урсган зайлуулах хэвтээ шүүрүүл

Хөлдөхөөс хамгаалах усалгаа-ургамал хөлдөх, хайрагдахаас сэргийлэн бороожуулах усалгаа.

Хөрсөн дотроос чийглэх услалт-хөрсний үндэс тархах хэсэгт дотроос нь ус өгөх замаар газар услах.

Хуваарилах ариг-усалгааны түр сувгуудад усыг ариг болон зурвасуудаар хуваарилах гидромелиорацийн ариг бүхий усалгааны түр сүлжээ.

Хэвтээ шүүрүүл- хөрсний усны тодорхой хэсгийг цуглуулан урсгаж, хөрс чулуулаг буюу барилга байгууламж дундуур нүхлэн хөндий бортого (цилиндр) байдлаар байгуулсан суваг шуудуу, хоолойн систем.

Хэт чийглэг газар-хөрсөндөө аж ахуйн үйл ажиллагааг хүндрүүлэх хэмжээний ус агуулсан газар

Хязгаарлагдмал услалт- хязгаарлагдмал байдлаар гагцхүү хөрсний ургамалд ус өгөх хэлбэрээр хийх услалт.

Цэнэг усалгаа- хөрсөн дэх усны нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор ургалтын хугацааны эхэнд хийх усалгаа.

Чийгшүүлэн-хатаах сүлжээ- газар чийгшүүлэхэд хатаалтын сүлжээг ашиглах гидромелиорацийн сүлжээ.

ГУРАВ ДУГААР ХАВСРАЛТ

АРИГ УСАЛГААНЫ ҮЕИЙН УСНЫ УУРШИЛТ, НЭВЧИЛТИЙН

АЛДАГДАЛ, ГАДАРГЫН ХАЯГДАЛ

Хэвгий	Хөрсний ус нэвтрүүлэлтийн зэрэг	Усны алдагдал
Хэвгий	Хөрсний ус нэвтрүүлэлтийн зэрэг	ууршилт	нэвчилт	хаягдал
0.05-0.02	Хүчтэй Дунд Сул	1.5 2.1 6.0	23.0 11.4 12.2	5.9 10.8 11.8
0.02-0.01	Хүчтэй Дунд Сул	1.6 2.7 4.0	26.8 6.5 6.2	14.7 19.8 22.9
0.01-0.005	Хүчтэй Дунд Сул	1.1 2.0 4.5	11.5 4.4 3.0	15.0 21.6 23.6
0.005-0.001	Хүчтэй Дунд Сул	0.7 1.7 5.9	15.8 11.0 8.8	9.4 10.5 12.4

Тайлбар: Ус нэвчцийн зэрэг нь 100 м тутмын лс-ээр хэмжигдэх усны хувийн тэжээллэлтээр тодорхойлогдоно. Ус-физикийн нэг төрлийн газарт хийсэн хайгуулын тодорхойлолтоор:

Хүчтэй - 0.4-0.2;

Дунд - 0.2-0.1;

Сул - 0.1.

ДӨРӨВ ДҮГЭЭР ХАВСРАЛТ

ХӨРСНИЙ МЕХАНИК ХОЛЬЦООС ХАМААРАН, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН

ТАРИМЛЫН УРГАХ ҮНДСЭН ҮЕ ШАТНЫ ХӨРС ХАТАЛТЫН ХҮЛЦЭХ

ДООД ХЯЗГААР (БОСГО), %

Хөдөө өж ахуйн таримал	Хөрс
Хөдөө өж ахуйн таримал	Элсэнцэр	Хөнгөн шавранцар	Дунд шавранцар	Хүнд шавранцар
Чихрийн манжин Эрдэнэшиш Өвөлжих тариа Зусах тариа Улаан лооль Төмс Царгас	65.65.65.60 65.65.65.60 65.65.65.60 65.65.65.60 65.65.65.60 65.65.65.60 65.65.65.60	70.70.70.65 70.70.70.65 70.70.70.65 70.70.70.65 70.70.70.65 70.70.70.65 70.70.65.65	70.75.70.70 7075.75.70 70.75.70.70 70.75.70.70 70.75.75.70 70.75.75.70 70.75.70.70	75.80.75.75 75.80.80.75 75.80.75.75 75.80.80.75 75.80.80.75 75.80.80.75 75.80.75.75

Тайлбар: Хатаалтын босго нь энэ хавсралтаар зөвлөсөн үндсэн үе шаттай дүйнэ.

ТАВДУГААР ХАВСРАЛТ

ТАРИМЛУУДААР БОЛОН УРГАЛТЫН (ФЕНОЛОГИЧЕСКИМ) ҮЕ ШАТААР

ГАРГАСАН ХӨРСНИЙ ТООЦООТ ҮЕ ДАВХАРГЫН ГҮН

Хөдөө аж ахцуйн таримал	Ургалтын үе шат (зураасны дээр) ба таримлуудаар гаргасан (зураасны дор) үндсэн гүн, Н см фенологические фазы (над чертой), асчетного слоя 1 [ (под чертой), см
Чихрийн манжин	Тарих-соёолох 50	2-4 үндсэн навч 60	Навч ургалтыг идэвхжүүлэх үе 80	Үндэс биежин ургалтын үе 80
Эрдэнэ шиш	Тарих-соёолох 50	6-7 үндсэн навч 70	Цэцэглэлт 80	Сүүн боловсролт 80
Өвөлжих буудай	Ургалтыг нэмэгдүүлэх 60	Түрүү -цоргожих 80	Цэцэглэлт- идээлэлт 80	Сүүн боловсролт 80
Зусах буудай	Тарих-со ёолох 50	Өтгөн ургалт 60	Түрүү-цоргожих 80	Цэцэглэх-идээлэх 80	Сүүн боловсролт 80
Улаан лооль	Хөрсөнд суулгах 40	Баг цэцэг үүсэх 50	Цэцэглэлт 70	Гүйцэх боловсролт 80
Улаан лооль	Хөрсөнд суулгах 40	Баг цэцэг үүсэх 50	Цэцэглэлт 70
Төмс	Суулгах 50	Цомирлог үүсэх-цэцэглэх 50	Булцуу-үүсэх 70	Навч-шилбэ ургалтыг зогсоох 70
Хоёр-гурав дахь жилийн царгас	Ургалтыг нэмэгдүүлэх 80	шилбэ-цомирлог үүсэх 100	Цэцэглэлт 100	—
Алимын мод	Цэцгийн нахиа булцайх 80	Цэцэглэлт 100	Боловсролт 100	—
Усан үзэм	Хөөх, томрох 80	Нахиа цэцэглэх 100	Боловсрох 100	----

ЗУРГААДУГААР ХАВСРАЛТ

УСАЛГААНЫ ГУЛД БА ХӨНДЛӨН БҮДҮҮВЧИЙГ

СОНГОН АВАХ НӨХЦӨЛ

Усалгааны аригийн хэвгий	Хөрсний ус нэвтрүүлэлтийн зэрэг
Усалгааны аригийн хэвгий	хүчтэй	дунд	сул
0.0500-0.0250 0.0500-0.0250 0.0250-0.0075 0.0250-0.0075 0.0075-0.0025 0.0025-0.0010 0.001-аас бага	- -	- - =	- - = =

Тайлбар: 1.Хөрсний ус шингээх зэргийг 3 дугаар хавсралтын тайлбараас авч тодорхойлно.

2.Дээрээ зураастай "нэмэх" тэмдэг нь усалгааны гулд схем сонгон авах шаардлагыг, "хасах" тэмдэг нь энэ бүдүүвчид сонгож авах шаардлагагүйг, харин доороо зураастай "хасах" тэмдэг нь дээрхийн адилаар хөндлөн бүдүүвчийг сонгон авахад хэрэглэнэ.

ДОЛООДУГААР ХАВСРАЛТ

ТОГТМОЛ БУС ЗАРЦУУЛГАТАЙ АРИГ УСАЛГАА

ХИЙХ ТЕХНИК ХЭРЭГСЭЛ

Хөрсний ус нэвчцийн зэрэг	Үзүүлэлт	Усалгааны аригийн хэвгий
Хөрсний ус нэвчцийн зэрэг	Үзүүлэлт	0.05-0.03	0.02	0.01	0.005	0.003-0.002	0.001-ээс бага
Хүчтэй		50 0.3 0.2	80 0.48 0.32	110 0.63 0.42	200 1.20 0.80	250 2.00 1.00	200 1.6 0.8
Дунд		90 0.14 0.09	140 0.21 0.14	190 0.30 0.19	320 0.48 0.32	350 0.70 0.35	300 0.60 0.30
Сул		150 0.07 0.05	200 0.09 0.06	250 0.12 0.08	400 0.18 0.12	450 0.28 0.14	400 0.24 0.12

Таних тэмдэг:

-гүйх урсгал л/с;

-чийг гүйцээх урсац, л/с;

i= 0.005 байхад…., 0.04 =1.6;

i= 0.003 байхад =2,0;

- аригийн урт, м.

Тайлбар: 1.Хөрсний ус нэвчцийн зэрэг нь 3 дугаар хавсралтын тайлбарын лавлагаагаар тодорхойлогдоно.

2.зөвлөмж болгох эгнээ хоорондын өргөн b нь:

i >0.005 байхад b=0.6 м

i < 0.005 байхад b=0.9 м

НАЙМДУГААР ХАВСРАЛТ

ТОГТМОЛ ЗАРЦУУЛГАТАЙ АРИГ УСАЛГААНЫ ТЕХНИК ХЭРЭГСЭЛ

Хөрсний ус нэвчцийн зэрэг (хувийн ус шингээлтийг тооцон тогтооно), л\| с, 100 м	Үзүүлэл түүд	Усалгааны аригийн хэвгий, i
	Үзүүлэл түүд	0.05-0.03	0.02	0.01	0.005	0.003-0.002	0.001-аас бага
Хүчтэй		50 0.22	80 0.35	110 0.50	180 0.80	200 0.90	150 0.70
Дунд		110 0.13	135 0.15	160 0.18	260 0.30	300 0.35	250 0.30
Сул Прим согласно п 2. Рек пр пр	знания; эимеч. с омендуе 1 ( < О.ОС 1 / > 0,0(	150 0,05 С гегк фавочно мая ширу 5 Ь = 5 Ь =	180 0.06 нь в го пр на Л: 0,9м 0,6м	210 0.08 эдомрс июжен	350 0.12 ницаемс ия 3.	400 0.15 СТИ ПОЧВ 0	350 0.12 предел ястся

Тайлбар: 1.Хөрсний ус нэвтрүүлэх зэрэг нь 3 дугаар хавсралтын тайлбарын лавлагаагаар тодорхойлогдоно.

2.Зөвлөмж болгох эгнээ хоорондын өргөн b нь:

i нь 0.005 -аас их буюу тэнцүү байхад b=0.9

i нь 0.005-аас бага байхад b=0.6

ЕС ДҮГЭЭР ХАВСРАЛТ

НАРИЙН БА БОГИНО ЗУРВАСААР УСАЛГАА ХИЙХ

ТЕХНИК ХЭРЭГСЭЛ

Хөрс	Усалгааны талбайн хэвгий	Зурвасын урт, м	1 м усалгааны цоргоор гарах урсгалын хувийн зарцуулга, л/с
Элсэнцэр ба зөөлөн шавранцар бүхий элсэнцэр	0.002- 0.005 0.005 – 0.007 0.007 – 0.015	60 70 80	3-4 2.5 -3.5 2.5 -3.5
Дунд шавранцар	0.002 – 0.005 0.005- 0.007 0.007-0.015	70 90 120	2.5 -3.5 2.0 - 3.0 1.8 -2.8
Хүнд шавранцар	0.002 - 0.005 0.005- 0.007 0.007 -0.015	80 100 150	2.0 -2.5 2.0 -2.5 1.5-2.0
Шавар	0.002 - 0.005 0.005- 0.007 0.007 -0.015	90 120 200	2.0 -2.5 2.0 -2.5 1.5-2.0

АРАВ ДУГААР ХАВСРАЛТ

НАРИЙН УРТ ЗУРВАСААР УСАЛГАА

ХИЙХ ТЕХНИК ХЭРЭГСЭЛ

Хөрсний ус нэвтрүүлэх зэрэг (дунд), анхны цагийн шингээлт см/ц	Усалгааны хэсгийн хэвгий	Зурвасын урт, м	1 м өргөн зурвасаар гарах урсгалын хувийн зарцуулга, л/с, зурвасын өргөн м
Хүчтэй (18-аас илүү)	0.002 -0.004 0.04- 0.007 0.007 -0.010	150-200 200 -250 250 -300	12- 10 10 -8 8-6
Дунд (9-18)	0.002 -0.004 0.004 -0,007 0.007 -0,010	200 -250 250 - 300 300 - 350	10 -8 8 -6 6 -5
Сул ( 9)	0.002 -0.004 0.004 -0,007 0.007 -0,010	250- 300 300 - 350 350- 400	8- 6 6 -5 5 -4

АРВАННЭГ ДҮГЭЭР ХАВСРАЛТ

ТОЙРГОН АЖИЛЛАГААТАЙ БОРООЖУУЛАХ МАШИНЫ ХОНОГИЙН

АЖЛЫН ЦАГ АШИГЛАЛТ ЫН ИЛТГЭЛЦҮҮР Кday

Машины шинэчлэл	Усалгааны норм, м3/га	Кday
ДМУ-А362-50	300 400 500 600 800	0.855 0,855 0.855 0.855 0.855
ДМУ-А 17-55	300 400 500 600 800	0.841 0.841 0.841 0.841 0.841
ДМУ-БЗ 79-75	300 400 500 600 800	0.848 0.848 0.838 0.848 0.848
ДМУ-Б409-80	300 400 500 600 800	0.842 0,842 0.842 0.842 0.842
ДМУ-Б434-90	300 400 500 600 800	0.836 0.836 0.836 0.836 0.836
ДМУ-А337-65	300 400 500 600 800	0.866 0.866 0.866 0.866 0.866
ДМУ-Б463-90	300 400 500 600 800	0.831 0.831 0.83 1 0.831 0.831
ДМУ-Б488-90	300 400 500 600 800	0.828 0.828 0.828 0.828 0.828
ДМУ-Б518-90	300 400 500 600 800	0.822 0.822 0.822 0.822 0.822
ДМУ-Б542-90	300 400 500 600 800	0.819 0.819 0.819 0.819 0.819
ДМУ-Б572-90	300 400 500 600 800	0.817 0.817 0.817 0.817 0.817
ДМУ-А392-50	300 400 500 600	0.845 0.845 0.845 0.845

Тайлбар: Тойргоор явах ажиллагаатай бороожуулах машинуудын хоногийн ажлын цаг ашиглалтын илтгэлцүүр нь улс орон бүрийн техникийн дэвшил, байгаль, цаг уурын нөхцөл зэргээс шалтгаалан харилцан адилгүй, заримын нь тогтоосон аргачлал өөр, тэдгээрийг манай орны нөхцөлд норомчлолын байдлаар авч хэрэглэх нь цаг хугацааны хувьд арай эрт байгааг харгалзан машин бүрийн усалгааны норм ба хоногийн ажлын цаг ашиглалтын илтгэлцүүрийг дээрх хүснэгтээр харуулаагүй.

Сүүлийн хэдэн жилийн байдлаар манай оронд АНУ үйлдвэрлэсэн Valmont фирмийн Valley бороожуулах төхөөрөмж, АНУ-д үйлдвэрлэсэн T-L фирмийн T-L бороожуулах төхөөрөмж, Франц улсад үйлдвэрлэсэн IRRIFRANCE фирмийн бороожуулах төхөөрөмж, Хятад улсад үйлдвэрлэсэн BAUER маркийн бороожуулагч, Хятад улсад үйлдвэрлэсэн DYP маркийн бороожуулах төхөөрөмжүүдийг ашиглаж байна.

АРВАНХОЁР ДУГААР ХҮСНЭГТ

"ВОЛЖАНКА" БА "ДНЕПР" ТЭДГЭЭРТЭЙ АДИЛТГАХ

МАРКИЙН БОРООЖУУЛАХ МАШИНЫ ЭЭЛЖИЙН

ЦАГ АШИГЛАЛТЫН ИЛТГЭЛЦҮҮР Кс ХОНОГИЙН Кday

Усалгааны норм, м3га м'/га	Кc -ийн утга	Хоногийн турш ашиглах Кday -ийн утга
ДКШ-64 "Волжанка"
200	0.67	0.630
300	0.75	0.700
400	0.79	0.740
500	0.815	0.765
600	0.83	0.780
800	0.85	0.795
1 000	0.86	0.805
ДФ-120 "Днепр"
200	0,635	0.605
300	0,700	0.665
400	0,740	0.705
500	0,765	0.730
600	0,780	0.745
800	0,805	0.770
1000	0,820	0.780
Тайлбар. Кday- ийн утга нь ээлжин дэх машины байрлал, усны урсгах газрын хөрсийг тэгшлэх, жижиг гэмтлийг засах, мөн өргөлтийн станцын ус өгөлтийг зогсоох зэргээс үүдэн гарах ажлын цагийн алдагдлыг тооцдог.

АРВАНГУРАВ ДУГААР ХАВСРАЛТ

ДДН-70, ДДН-100, ДДА-100МА , ТЭДГЭЭРТЭЙ АДИЛТГАХ

БОРООЖУУЛАХ МАШИНЫ ХОНОГИЙН АЖЛЫН

ЦАГ АШИГЛАЛТЫН ИЛТГЭЛЦҮҮР Кday

Усалгааны бүдүүвч ба бьефийн урт	Явах зайн урт, м бүхий хоногийн турш ажиллах машины Кday –ийн утга
	200	300		400			500		600		700		800		900
ДДН- 70
100x100 схем м	0.700		0.760		0.790		0.810		0.830		0.838	0.845		0.853
ДДН-100
145x120 схем м	0.757		0.793		0.812		0.823		0.831		0.837	0.842		0.845
Тойргон усалгаа
ДДА -100МА
бьефийн урт, м
150-200	0.577		0.646		0.687	0.714		0.733		0.747		0.759		0.768
200 - 300	0.638		0.696		0.728	0.749		0.765		0.775		0.784		0.790
300 -400	0.687		0.733		0.759	0.775		0.787		0.794		0.801		0.807
400 - 600	0.728		0.765		0.784	0.796		0.804		0.810		0.814		0.818
600-1000	0.769		0.793		0.807	0.814		0.820		0.824		0.827		0.830

АРВАНДӨРӨВ ДҮГЭЭР ХАВСРАЛТ

СУВАГ, БАЙГАЛИЙН УРСАЦУУДЫН АДРААШЛЫН ИЛТГЭЛЦҮҮР n

Хүснэгт 1

Сувгийн усны зарцуулга м3/с,	Шороон гулдрил дахь услалтын сувгийн адраашлын илтгэлцүүр n
	барьцалдмал болон элсэрхэг хөрсөнд	Хайргархаг ба хайрган хөрсөнд
25-аас их 1-25 1-ээс бага Үе үе ажиллах сүлжээний байнгын суваг Усалгааны түр суваг	0.0200 0.0225 0.0250 0.0275 0.030	0.0225 0.0250 — — —

Тайлбар: 1.Ус цуглуулх-ус хаях сүлжээний сувгийн утганд услалтын бусад төсөөний сувгуудтай харьцуулахад адраашлын илтгэлцүүр нь 10 % дээшлэх ба түүнийг хүснэгтэд буй ойролцоох утгаар тэгшитгэн авна. 2.Тэсэлгээний аргаар байгуулсан сувгийн адраашлын илтгэлцүүр сувгийн хөндлөн огтлолын хэмжээнээс хамааран 10-20 %-иар дээшилнэ. .

Хүснэгт 2

Сувгийн гадаргын шинж байдал	Шороон гулдрилд байгуулсан сувгийн адраашлын илтгэлцүүр n
Сайтар тэгшилсэн гадаргатай Гадаргуудаа төвгөргүйгээр дунд зэрэг боловсруулсан Төвгөр гүдгэртэй боловсруулсан	0.02 -0.025 0.03-0.035 0.04 – 0.045

Хүснэгт 3

Доторлогоо	Доторлогоотой сувгийн адраашлын итгэлцүүр n
Сайтар хийгдсэн бетонон Чанар муутай хийгдсэн бетонон Угсармал төмөр бетонон онгоцон ховил	0.012 - 0.014 0.015-0.017 0.012 - 0.015
Аспальтобитуман хучлага Шүүрүүлэн гулдрил	0.013-0.016 0.03-0.035

Хүснэгт 4

Гулдирлын шинж чанар

Байгалийн урсцын адраашлын

илтгэлцүүр n

Таатай нөхцөл дэх байгалийн гулдрил (цэвэр, шулуун, бохирдолгүй, шороон, чөлөөт урсцын)

Мөн тийм нөхцөл дэх чулуутай гулдрил

Байгалийн аятай байдалд суурь сайтай байнгын бус урсгалтай

Харьцангуй тааламжтай нөхцөл дэх хуурай жалга судагтай шороон гулдрил

Үе үе урсацтай, том хайрга чулуутай, ургамлан бүрхүүл, дэвсгэртэй, ихээхэн бохирдол, тагжралтай, тохойрол хотринхой бүхий гулдрил

Цэвэр нугачаа тохойролтай суурь, цөөвтөр судаг ба харгиа бүхий

Хайрга, шороогоор багавтар хэмжээгээр тагжрирсан, мөн чулуутай

Голын хэсгийн ширэнгэтэй маш дөлгөөн урсгалтай, гүнзгий судагтай

Голын хэсгийн ширэнгэ намгийн хэлбэр (ширэнгэ, сондуул дэгнүүл, ихэнхдээ тогтмол устай зэрэг)-тэй

Харьцангуй засч тэгшилсэн, ургамлан (мод, бут) бүрхүүлтэй том болон дунд зэргийн голын татам

Удаан урсгалтай, гүнзгий судагтай ихээхэн хэмжээний ширэнгэтэй татам

Дээрхийн адил агаад ташаа, байрлалтай, хазгай урсгалтай, мөн ихээхэн тохойролтай

Ихээхэн хэмжээний хоосон талбайтай хэсэг хэсэг газарт гүнзгийрсэн, ой модорхог татам

Нэлэнхүйдээ ширэнгэтэй (ой, тайгын хэлбэрийн) бөглүү буйд татам

0.25-0.33

0.03-0.04

0.33

0.04

0.05

0.033-0.045

0.035-0.050

0.05-0.08

0.75-0.15

0.05

0.08

0.1

0.133

АРВАНТАВ ДУГААР ХАВСРАЛТ

СУВАГ, ДАЛАНГИЙН НАЛУУ СУУЛГАЛТЫН

ИЛТГЭЛЦҮҮР m

Хүснэгт 1

Ул хөрс	Гулдрилтай залгагдах хэсэг дэх хөрсний хамааралтайгаар сувгийн налуу суулгалтын илтгэлцүүр т
	Налуу
	Усан доорхи	Усан дээрх
Хадан Хадархаг Том хайрга ба элстэй хайрга Шавар, хүнд ба дунд шавранцар, 0.7 м хүртэл зузаан хүлэр, мөн эдгээр хөрсөн дэвсгэр Зөөлөн шавранцар буюу 0.7 м хүртэл зузаан элсэнцэр ба хүлэр, мөн эдгээр хөрсөн дэвсгэр Жижиг ширхэгтэй элс буюу 0.7 м хүртэл зузаан хүлэр, мөн эдгээр хөрсөн дэвсгэр Тоосорхог элс 50 хувь хүртэл задралтай хүлэр 50 хувиас илүү задралтай хүлэр	0.00 – 0.50 0.50-1.00 1.25-1.50 1.00 – 1.50 1.25 – 2.00 1.50 - 2.50 3.00 -3.50 1.25 -1.75 1.50 - 2.00	0.00 -0.25 0.50 1.00 0.50-1.00 1.00 -1.50 1.00 - 2.00 2.50 1.25 1.50

Хүснэгт 2

Ул хөрс	Овоолго, хагас овоолгод тогтворжуулан бэхлэх сувгийн даланцрын гаднах налуу суулгалтын илтгэлцүүр т	Ул хөрс	Овоолго, хагас овоолгод тогтворжуулан бэхлэх сувгийн даланцрын гаднах налуугийн суулгалтын илтгэлцүүр т
Шавар, хүнд ба дунд шавранцар Хөнгөн шавранцар	0.75-1.0 1.0-1.25	Элсэнцэр Элс	1.0 -1.5 1.25-2.0

Тайлбар: 1. Суулгалтын 1 дүгээр утга нь 0.5 м3/с-ээс багагүй зарцуулгатай сувагт, 2 дугаарх нь 10 м3/с-ээс илүү зарцуулгатай сувагт тохирно.

2. Хэрэв барилгын үйлдвэрлэлд дэвшилтэт арга хэрэглэх бол сувгийн доторхи ба гаднах налууг хүснэгтэд зааснаас нэмэгдүүлэн суулгаж болно.

АРВАНЗУРГАА ДУГААР ХАВСРАЛТ

СУВГУУДЫН ГИДРАВЛИК ТООЦОО

1.Сувгийн усны жигд хөдөлгөөний зарцуулга Q м3/с-ыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(1)

S - бодит огтлолын талбай, м2;

- усны урсгалын хурд, м/с;

С- Шезийн илтгэлцүүр, м0.5/с;

R — гидравлик радиус м

- гидравлик хэвгий.

Гидравлик радиустай сувагт R 5 м Шезийн илтгэлцүүрийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(2)

(3)

— 14 дүгээр хавсралтын 1-4 дүгээр хүснэгтээр тодорхойлсон адраашлын илтгэлцүүр

Шезийн илтгэлцүүрийг дараах томъёогоор тодорхойлохыг зөвшөөрнө:

(4)

Жирийн тооцоонд Шезийн илтгэлцүүрийг дараах томъёогоор тодорхойлох, мөн гидравликийн лавлахыг ашиглаж болно.

Ойролцоох тооцоонд дараах томъёог ашиглахыг зөвшөөрнө.

(5)

Гидравлик радиус нь R > 5 м сувгийн Шезийн илтгэлцүүрийг адилхан нөхцөлд ажиллаж буй сувгийнхаар тодорхойлно.

2.Сувгийн ус жигд бус хөдөлгөөнтэй бол болзошгүй муруй хашлага болон усны татралтыг харгалзан хэвийн гүн ба аюултай гүний харьцаагааг тодорхойлох шаардлагатай.

Эрэгцүүлэх гүнийг -ийг дараах тодорхой тэгштгэлээр тодорхойлно:

(6)

— эрэгцүүлэх гүнтэй дүйцэх бодит огтлолын талбай, м2;

— эрэгцүүлэх гүн дэх усны захаар авсан сувгийн өргөн, м;

—хөдлөл зүйн эрчим хүчээр (кинетик энергээр) тооцож оруулсан илтгэлүүр, тэнцүү 1.1;

- сувгийн усны зарцуулга, м3/с;

— чөлөөт уналтын хурдатгал, м/с2 .

Трапец огтлолтой сувгийн эрэгцүүлэх гүн -ийг дараах томъёогоор тодохойлно:

(7)

(8)

(9)

— трапец огтлолтой сувгийн ёроолоор тооцсоны адил ёроолоор нь тооцсон тэгш өнцөгт огтлолтын эрэгцүүлэх гүн, м;

-трапец огтлолтой сувгийн ёроолын өргөн, м

— налуу суулгалтын итгэлцүүр.

Тэгш өнцөгт гулдирлаар тооцсон сувгийн аюултай гүн, м-ийг дараах томъёагоор тодорхойлно:

(10)

—трапец огтлолтой сувгийн зарцуулгатай тэнцүү байхаар тооцсон зарцуулга, м3/с;

=1.1

Туйлын налуу icr -ийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(11)

— эрэгцүүлэх гү н бүхий сувгийн Шезийн итгэлцүүр

—эрэгцүүлэх гүн бүхий сувгийн нойтон периметр м; бусад тэмдгийн тайлбар нь (6) томъёотой адил

и -ийн тодорхойлж авсан агуулгаар дүүргэлтийн гүн ба хэвгийг тодорхойлно..

Сувгийн эрэгцүүлэх гүний ойролцоох хэмжээнд хүргэхийг зөвшөөрөхгүй.

3.Автомат ус хуваарилалтын үед сувгийн усны хөдөлгөөн нь тогтмол бус байхад сувгийн үзүүлэлтүүдийг автомат тохируулгын динамик тодорхойлолт болон хэрэглэгчдийн тайланг харгалзан тогтооно.

Усны тогтмол бус хөдөлгөөний үзүүлэлтүүдийг зориудын номограмм ба дифференциал тэгштгэлийн системийн тоон цомтгол (интегрирование)-ын аргаар эцсийн хяналт хийсэн графикийн арга буюу ЭВМ-д түшиглэсэн инженерийн аргаар тодорхойлбол зохино.

АРВАНДОЛОО ДУГААР ХАВСРАЛТ

УГААЛТЫГ ХҮЛЦЭХ ХУРД

Хүснэгт -1

Ул хөрсний жижиг хэсгүүдийн дундаж хэмжээ, мм	Шаварлаг хэсгүүд 0,1 кг/м3,- ээс бага, хольцгүй, хоорондоо холбоосгүй хөрсний угаалтыг тэвчих урсгалын дундаж хурд м/с, урсгалын гүн, м
Ул хөрсний жижиг хэсгүүдийн дундаж хэмжээ, мм	0.5	1	3	5
0.05	0.52	0.55	0.60	0.62
0.15	0.36	0.38	0.42	0.44
0.25	0.37	0.39	0.41	0.45
0.37	0.38	0.41	0.46	0.48
0.50	0.41	0.44	0.50	0.52
0.75	0.47	0.51	0.57	0.59
1.00	0.51	0.55	0.62	0.65
2.00	0.64	0.70	0.79	0.83
2.50	0.69	0.75	0.86	0.90
3.00	0.73	0.80	0.91	0.96
5.00	0.87	0.96	1.10	1.17
10.00	1.10	1.23	1.42	1.51
15.00	1.26	1.42	1.65	1.76
20.00	1.37	1.55	1.84	1.96
25.00	1.46	1.65	1.93	2.12
30.00	1.56	1.76	2.10	2.26
40.00	1.68	1.93	2.32	2.50
75.00	2.01	2.35	2.89	3.14
100.00	2.15	2.54	3.14	3.46
1 50.00	2.35	2.84	3.62	3.96
200.00	2.47	3.03	3.92	4.31
300.00	2.90	3.32	4.40	4.94

Тайлбар: 1- 4 дүгээр хүснэгтэнд хөрсний угаалтыг хүлцэх хурдыг нягт нь 2650 кг/м, ажлын нөхцөлийн илтгэлцүүр нь Кc = 1 байх үеийнхээр авав.

Адил бус нягттай бас, өөр ажлын нөхцөл бүхий тохиолдолд угаалтыг хүлцэх хурдыг 1-4 дүгээр хүснэгтэд заасан илтгэлцүүрээр буюу дараах томъёогоор тодорхойлно:

Хүснэгт 2

Хөрсний хэсгүүдийн дундаж ширхэглэл мм	Сувгийн суурьт холбогдох хольцгүй хөрсний илтгэлцүүр Ко байхад сувгийн суурийн суух хөрс ижил итгэлцүүртэй, эсхүл 5 хүртэл хувьтай, нөхөлттэй сувгийн угаалттай нэг төрлийн холбоосгүй хөрсний урсгалын зөвшөөрөгдөх угаалтыг хүлцэх дундаж хурд мс.
	=0,5				=0,5				=0,5				=0,5
	Урсгалын гүн, м
	0.5	1	3	5	0.5	1	3	5	0.5	1	3	5	0.5	1	3	5
0.25 0.37 0.50 0.75 1.00 2.00 2.50 3.00 5.00 10.00 15.00 20.00 25.00 30.00 40.00 75.00 100.00 150.00	0.44 0.48 0.53 0.59 0.63 0.79 0.84 0.88 1.01 1.18 1.29 1.38 1.44 1.50 1.59 1.79 1.87 1.98	0.47 0.52 0.57 0.65 0.70 0.89 0.96 1.02 1.18 1.42 1.57 1.68 1.76 1.83 1.95 2.22 2.35 2.52	0.52 0.58 0.64 0.73 0.76 1.04 1.13 1.21 1.45 1.82 2.05 2.22 2.36 2.47 2.64 3.05 3.24 3.54	0.55 0.61 0.67 0.77 0.83 1.10 1.20 1.28 1.56 2.00 2.28 2.48 2.65 2.79 3.01 3.51 3.75 4.09	0.53 0.59 0.63 0.68 0.71 0.83 0.87 0.90 0.98 1.00 1.17 1.23 1.28 1.32 1.39 1.51 1.56 1.60	0.58 0.64 0.70 0.79 0.83 1.01 1.06 1.11 1.23 1.38 1.48 1.55 1.61 1.66 1.74 1.94 2.02 2.14	0.64 0.72 0.79 0.89 0.96 1.26 1.36 1.44 1.67 1.87 2.13 2.24 2.33 2.40 2.52 2.79 2.93 3.14	0.68 0.75 0.3 0.94 1.02 1.34 1.46 1.56 1.86 2.26 2.48 2.64 2.75 2.84 2.99 3.31 3.48 3.71	0.62 0.65 0.67 0.70 0.70 0.76 0.78 0.80 0.86 0.95 1.02 1.07 1.11 1.15 1.20 1.28 1.30 -	0.67 0.75 0.81 0.87 0.89 0.99 1.02 1.04 1.11 1.21 1.29 1.35 1.40 1.44 2.52 1.68 1.74 -	0.76 0.84 0.92 1.05 1.13 1.41 1.48 1.54 1.68 1.83 1.92 1.99 2.05 2.10 2.19 2.43 2.55 -	0.80 0.89 0.97 1.11 1.20 1.56 1.70 1.78 1.98 2.22 2.34 2.42 2.48 2.54 2.63 2.88 3.02 -	0.65 0.66 0.66 0.66 0.66 0.70 0.71 0.73 0.78 0.86 0.93 0.98 1.01 1.04 1.07 1.13 - -	0.75 0.83 0.86 0.88 0.87 0.93 0.94 0.96 1.01 1.10 1.17 1.23 1.27 1.31 1.38 1.51 - -	0.85 0.94 1.03 1.17 1.26 1.44 1.48 1.51 1.58 1.67 1.74 1.80 1.85 1.90 1.99 2.20 - -	0.89 1.00 1.09 1.24 1.34 1.72 1.79 1.84 1.95 2.07 2.14 2.20 2.25 2.30 2.38 2.62 - -

Тайлбар: 1.

2. Нэгдүгээр хүснэгтийн тайлбарыг үзэх.

Хүснэгт 3

Тооцоот хувийн барьцалдалт 105 Па	0.2 хувиас бага хүлхтэй, уусамтгай давс агуулсан барьцалдалт бүхий хөрсний угаалтыг тэвчих урсгалын гүн дэх дундаж хурд, м/с,
	0,5	1	3	5
0.005 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.075 0.10 0.125 0.15 0.1 75 0.20 0.225 0.25 0.30 0.35 0.40 0.45 0.50 0.60	0.39 0.44 0.52 0.59 0.65 0.71 0.83 0.96 1.03 1.13 1.21 1.28 1.36 1.42 1.54 1.67 1.79 1.88 1.99 2.16	0.43 0.48 0.57 0.64 0.71 0.77 0.91 1.04 1.13 1.23 1.33 1.40 1.48 1.55 1.69 1.83 1.96 2.06 2.17 2.38	0.49 0.55 0.65 0.74 0.81 0.89 1.04 1.20 1.30 1.41 1.52 1.60 1.70 1.78 1.94 2.09 2.25 2.35 2.05 2.72	0.52 0.58 0.69 0.78 0.86 0.98 1.10 1.27 1.37 1.49 1.60 1.69 1.80 1.88 2.04 2.21 2.38 2.49 2.63 2.83

Тайлбар: 1. Хавсралтын 1 дүгээр хүснэгтийн тайлбарыг үзнэ үү.

2.Тооцоот хувийн барьцалдалт нь нормт хувийн барьцалдалт ба тухайн хөрсний хольцгүйн илтгэлцүүрийн үржвэрээр тодорхойлно.

Нормт хувийн барьцалдалтыг туршилтаар авсан барьцалдалтын дундаж агуулга (25-аас илүүгүй)-аар авна.

Шаварлаг хөрсний хольцгүй байдлын илтгэлцүүрийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

– барьцалдалт хамгийн бага байх магадлалыг тодорхойлох илтгэлцүүр: гол сувагт – 2.65; нэгдүгээр зэргийн хуваарилах сувагт – 2.6; дараачийн хуваарилах сувагт - 2;

- хуваарилалтын муруйн стандарт (дундаж квадратын алдаа);

- хөрсний нормт хувийн барьцалдлага.

Бага эрэмбийн хуваарилах сувгууд, ус цуглуулах-ус хаях сувгууд, ус түгээх-шүүрүүлийн сүлжээний хувийн барьцалдлагын тооцооны өгөгдөл байхгүй бол тооцоот хувийн барьцалдалтын өгөгдэхүүнийг БНбД 2.02.01-83 ба БНбД 02.02.85 дагуу авна.

Хүснэгт 4

Тооцоот хувийн барьцалдлага, 105 Па	Уусамтгай давс агуулсан, хужир барьцалдамхай хөрсний угаалтыг тэвчих урсгалын дундаж хурд, м/с, (хөрсний хүлх 0.2 -3.0 %, урсгалын гүн, м )
Тооцоот хувийн барьцалдлага, 105 Па	0,5	1	3	5
0.005 0.01 0.02 0.03 0.04	0.36 0,39 0.41 0.43 0.46	0.40 0.43 0.45 0.48 0.51	0.46 0.49 0.52 0.55 0.58	0.49 0.52 0.55 0.59 0.62

0.05

0.075

0.10

0.125

0.15

0.175

0.20

0.225

0.25

0.30

0.35

0.40

0.45

0.50

0.60

0.48

0.51

0.55

0.60

0.65

0.70

0.75

0.80

0.82

0.90

0.97

1.03

1.09

1.26

1.27

0.53

0.56

0.61

0.67

0.72

0.77

0.82

0.88

0.91

0.99

1.06

1.15

1.20

1.28

1.38

0.61

0.64

0.70

0.76

0.82

0.89

0.93

1.00

1.04

1.12

1.22

1.31

1.39

1.46

1.60

0,65

0.69

0.75

0.81

0.88

0.94

1.00

1.07

1.10

1.20

1.30

1.40

1.46

1.56

1.70

Тайлбар: 1. Барьцалдамхай хөрсөнд 3 % түүнээс илүү хэмжээний уусамтгай давс агуулсан бол угаалтыг хүлцэх урсгалын дундаж хурдыг тусгай судалгааны үндсэн дээр тогтооно.

2. Энэ хавсралтын 1, 3 дугаар хүснэгтийн тайлбарыг үзнэ үү.

Хүснэгт 5

Хүлэр	Хүлрийн угаалтыг тэвчих урсгалын дундаж хурд, м/с, урсгалын гүн, м (R=1 м)
Мод, модлогийн Шилмүүст модны Өлөн өвс- ялзрамтгай (55%-иас илүү) Өлөн өвс- ялзрал багатай (35% хүртэл) Намгийн (хүлэр үүсгэх ховор ургамал) ургамалын сул ялзамтай (35% хүтэл) Намгийн ургамал (сэрүүн бүсийн хөвдөрхөг, хүлэрлэг) сул ялзрамтгай (35 % хүртэл)	0.4 0.8 0.6 0.9 0.7 1.2 1.5
Тайлбар. R-ийн бусад утгууд, хүлцэх хурдын утгуудыг R0,66-ийн шилжүүлсэн утгуудыг үржүүлэх замаар тодорхойлно.

Хүснэгт 6

Доторлогооны материалын бат бэхээр тооцсон төслийн марк	Цутгамал төмөр бетон, угсармал төмөр бетон болон асфальтобетонон доторлогоотой сувгийн угаалтыг хүлцэх урсгалын дундаж хурд, м/с, (урсгалын гүн, м)
Доторлогооны материалын бат бэхээр тооцсон төслийн марк	0.6	1.0	3.0	6.0
50 75 100 150 200 300	06 11.2 12.5 14.0 15.6 19.2	10.6 12.4 13.8 15.6 17.3 21.2	12.3 14.3 16.0 18.0 20.0 24.6	13.0 15.2 17.0 19.1 21.2 26.1

Хүснэгт 7

Сувгийн гулдирлын ул хөрс	Урсгалдаа 0.1 кгм3 ба түүнээс илүү шаврын жижиг хэсгүүдийг агуулсан барьцалдамхай болон барьцалдамхай бус хөрсан дэх сувгийн ажлын нөхцлийн илтгэлцүүр Кс
	Гол суваг түүний салбар сувгуудын	Өндөр зэрэглэлтэй хуваарилах сувгуудын	Бага зэрэглэлтэй хуваарилах сувгуудын
Элс: бага ба дунд ширхэглэлтэй том ширхэглэлтэй хайргатай Хайрга: жижиг ширхэглэлтэй дунд ширхэглэлтэй том ширхэглэлтэй хайр чулуу Шавран хөрс: Наалдамхай хагшаас: ёроолын идэгдмэл хагшаас Ургамалд бүрхэгдсэн ёроол ба налуу Удаан хугацаагаар ажиллаагүй сувгуудын хамаарах бүс нутгуудын: чийг дутагдалтай чийглэг уур амьсгалтай	1.3 1.5 1.5 1.4 1.2 1.1 1.30 0.75 1.1 0.2 0.6	1.4 1.6 1.6 1.5 1.3 1.2 1.40 0.80 1.15 0.22 0.7	1.5 1.7 1.7 1.6 1.4 1.3 1.60 0.85 1.2 0.25 0.8
Тайлбар: 1.Удаан гэдэгт хөрс хаталт үргэлжилж, тэр нь угаалтын эсэргүүцэх чадварыг бууруулах нөхцлийг бүрдүүлэх хэмжээний завсарлагыг хэлнэ. 2.Ашиглалтын хэвийн байдалд саад болохгүй хэмжээний угаалт бүхий сувгууд (ус цуглуулах-хаях сүлжээний сувгууд, ховор ажиллах ус хаюур гэх мэт)-ын хувьд ажлын давтагдалтад тооцохгүй, мөн тэдгээрийн тэвчих хурдыг багасгахгүй. 3.Хангалттай чийгшилгүй бүс нутагт жилийн хур тунадасны хэмжээг газрын зураг дээр харуулсан 1 км2 талбайн шугамуудын 0.0 ба 0.5 лc хооронд багтах нутаг дэвсгэр хамаарна.

АРВАННАЙМ ДУГААР ХАВСРАЛТ

СУВГИЙН ЗӨӨХ ЧАДАМЖ БОЛОН ЛАГГҮЙЖЛИЙН ХУРДЫГ ТОДОРХОЙЛОХ

Сувгийн зөөх чадамж г/м3 -ийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(1)

0,4

(2)

- дундаж голчтой гидавлик ширхэглэлийг хүснэгтээс авна.

-сувгийн усны урсгалын хурд мc

-сувгийн гидравлик радиус, м

-сувгийн ёроолын хэвгий

лаггүйжлийн хурд мc-ыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(3)

-сувгийн гидравлик радиус, м

d, мм	W, ммc	d, мм	W, ммc	d, мм	W, ммc
0.005	0.0175	0.06	2.49	0.150	15.60
0.01	0.0692	0.07	3.39	0.175	18.90
0.02	0.277	0.08	4.43	0.20	2!.60
0.03	0.623	0.09	5.61	0.225	24.30
0.04	1.11	0.10	6.92	0.25	27.00
0.05	1.73	0.125	10.81	0.275	29.90

Лаггүйжлийн хурдыг тодорхойлохдоо дараах томъёо хэрэглэхийг зөвшөөрнө:

, (4)

Эмпирийн (туршилтын) илтгэлцүүр

- хагшаасын жигнэмэл дундаж гидравлик хурд, ммс

-тооцоот зарцуулга, м3c

АРВАНЕС ДҮГЭЭР ХАВСРАЛТ

СУВГИЙН УСНЫ ШҮҮРЭЛТИЙН АЛДАГДЛЫГ ТОДОРХОЙЛОХ

Шороон гулдрил дахь чөлөөт шүүрэлт бүхий тасралтгүй ажиллагаатай сувгийн усны шүүрэлтийн тооцоог дараах хамаарлаар хийж болно:

а) полигональ ба парабол хэлбэрт сувгагт

(1)

б) трапец хэлбэрт сувгийн -ийн үед (2)

–ийн үед (3)

- шүүрэлтийн алдагдлын зарцуулга, м3c, 1 км урт сувагт

-сувгийн ул хөрсний шүүрэлтийн илтгэлцүүр мсут;

-усны захаар тооцсон сувгийн өргөн, м;

- сувгийн ёроолын өргөн, м;

-суваг дахь усны гүн, м,

ба - 1 дүгээр хүснэгтээр тодорхойлох итгэлцүүрүүд

Хүснэгт 1

	m=1		m=1,5		m=2
	А		А		А
2 3 4 5 6 7 10 15 20	- - - 3.0 3.2 3.4 3.7 4.0 4.2	0.98 1.00 1.14 - - - - - -	- - - 2.5 2.7 3.0 3.2 3.6 3.9	0.78 0.98 1.04 - - - - - -	- - - 2.1 2.3 2.7 2,.9 3.3 3.6	0.62 0.82 0.94 - - - - - -

Олон үе бүхий бууртай үед шүүрэлтийн илтгэлцүүрийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(4)

хөрсний үе давхаргын зузаан, мсут;

(5)

- экраны шүүрэлтийн илтгэлцүүр, мсут;

–доторлогооны зузаан, м;

- сувгийн ёроолын өргөн, м;

-зарцуулгаар тооцсон сувгийн дүүргэлтийн гүн, м;

-налуу суулгалтын илтгэлцүүр.

Эсрэг хучлагын (залгаасын шүүрэлтийг тооцсон) дундчилсан шүүрэлтийн илтгэлцүүрийг 2 дугаар хүснэгтээс авна.

Хашигдсан шүүрэлтийн алдагдлыг дараах хамаарлаар авч болно:

(6)

-чөлөөт шүүрэлтийн шүүрэх алдагдал, м3c;

-хөрсний ус хашилтын нөлөөгөөр үүсэх алдагдлын хэмжээ ( <1) хөрсний ус толионоосоо дээшлэх хамаарлын илтгэлцүүрийг 3 дугаар хүснэгтээр тодорхойлно.

Хүснэгт 2

Шүүрэлтийн эсрэг хучилга

Шүүрэлтийн дундаж илтгэлцүүр, м/сут

Хангалттай чанарын залгаас бүхий цутгамал бетонон доторлогоо

Битүү зүсэлттэй (герметизированный), "констоп" хэв шинжийн хавчуургатай, залгаас бүхий цутгамал бетонон доторлогоо

Бин битүү залгаасан тусгаарлалттай битум-нийлэг шаваастай угсармал төмөр бетонон доторлогоо

Битүү залгаастай нийлэг шаваастай угсармал төмөр бетонон доторлогоо

Угсармал бетон хальсан доторлогоо

Цутгамал бетон хальсан доторлогоо

Асфальтобетонон доторлогоо

Хальсан экран, нийлэг хальсан гадаргуугийн экран доторлогоо

0.0007-0.0003

0.0002

0.0007-0.0003

0.0004-0.00025

0.0003-0.00025

0.0004-0.0002

0.00035-0.00025

Хүснэгт 3

Суваг дахь усны зарцуулга, м3 с	Хөрсний усны илрэх гүн, м
Суваг дахь усны зарцуулга, м3 с	3 хүртэл	3	5	7.5	10	15	20	25
1 3 10 20 30 50 100	0.63 0.50 0.41 0.36 0.35 0.32 0.28	0.79 0.63 0.50 0.45 0.42 0.37 0.33	- 0.82 0.66 0.57 0.54 0.49 0.42	- - 0.79 0.71 0.66 0.60 0.52	- - 0.91 0.82 0.77 0.69 0.58	- - - - 0.94 0.84 0.73	- - - - - 0.97 0.84	- - - - - - 0.94

ХОРЬ ДУГААР ХАВСРАЛТ

ХӨРСӨН ДЭХ ДАВСНЫ БАЙХ АГУУЛАМЖИЙН ХУЖИР ДАВСЖИЛТЫН ТӨРЛӨӨС ХАМААРУУЛАН ХУУРАЙ ЖИНГИЙН ХУВИАР ТООЦСОН ДЭЭД ХЯЗГААР

Өгөгдлүүд	Хужир давсжилтын хэв шинж
Өгөгдлүүд	Хлорт (Хлорид)	Суль фат-хлорт	Хлорт-суль фат	Суль фат	Хлорт-сод ба сод-хлорт	Сульфат-сод ба сод-сульфат	Сульфат- хлорт-гидрокарбонат
Давсны ерөнхий агууламж (нягт үлдэгдэл) Хортой давсны нийлбэр Хортой сульфатын ион Хлор-ион Хөдөлгөөнт натри-ион Гидрокарбонат-ион pH өтгөрсөн байдалд 1:2.5	0.15 0.10 0.02 0.03 0.046 0.08 8.3	0.20 0.12 0.04 0.03 0.046 0.08 8.3	04(0,6) 0.25 0.11 0.03 0,.046 0.08 8.3	(06) 1.2 0.30 0.14 0.03 0.046 0.08 8.3	0.20 0.15 - 0.02 0.046 0.10 8.5	0.25 0.25 0.07 - 0.046 0.10 8.5	0.40 0.30 0.10 0.03 0.046 0.10 8.5
Шингэсэн натр өндөр болон бага ялзмагтай хөрсөнд байх катионуудын нийлбэрийн дээд хязгаар нь 10% ба 5%-иас хэтрэх ёсгүй Тайлбар: 1.Хаалтгүй тоо нь хөрсөнд байх гипс 0.5 %-иас бага, хаалтанд байгаа нь 0.5 %-иас их байгааг заана. 2.Давсны хэмжээ бичигдсэн аль ч тооноос хэтрэхгүй

ХОРИННЭГ ДҮГЭЭР ХАВСРАЛТ

ШҮҮРҮҮЛ ХООРОНДЫН ЗАЙНЫ ТООЦОО

Хатаалтын тохируулгатай ил ба далд сүлжээний өгөгдлийн үндэслэлийг гаргахдаа адил төстэй объектуудын ажиглалтын материал, түүнчлэн тухайн бүс нутагт хийгдсэн шүүрэлтийн тооцоо, хөрсний үүсэл төрх (генетик)-ийн онцлогийг тооцсон таамаглал зэргийг харгалзана.

1.Хольцгүй ул хөрсөнд тавих хэвтээ шүүрүүлийн шүүрэлтийн тооцоо хийхдээ агаарын хийгээд хөрсний усны тэжээллэгийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

тохиолдолд

(1)

(2)

- хэвтээ шүүрүүлийн тэнхлэгээс ус тулгуур хүртэлх зай, м;

хэвтээ шүүрүүлийн хоорондох зай, м;

--хөрсний зэрэг хийгээд үе давхрагыг нээсэн шинж байдлыг харгалзан гаргасан шүүрэлтийн ерөнхий эсэргүүцэл, м;

- Тооцоот түрэлт, м;

- үе давхрагын нэврүүлэх чадамж, м2сут

-шүүрэлтийн тэжээлийн эрчимшил (далд шүүрүүл, сувгийн цутгалын дундаж тооцоо)

- ул хөрсний шүүрэлтийн илтгэлцүүр, мсут

- хөрсний үе давхрагыг нээсэн шинж байдлыг харгалзан гаргасан шүүрэлтийн ерөнхий эсэргүүцэл, м;

-хэвтээ шүүрүүлийн гаднах голч, м;

Шүүрэлтийн ерөнхий эсэргүүцлийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

=0.5H

Тооцоот түрэлтийг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(5)

- хатаалтын норм, м,

- хэвтээ шүүрүүлийн тэнхлэг хүртэлх гүн, м,

(6)

Шүүрэлтийн тэжээлийн эрчимшлийг бүс нутгийн өгөгдлүүдийн үндсэн дээр дараах томъёогоор тодорхойлно:

(7)

- татах ус (үе давхрага)-ны хэмжээ, м;

- хатаалтын нормын хэмжээнд ул хөрсний ус доошлуулах хугацаа, хоног.

Татах ус (үе давхрага)-ны хэмжээг дараах томъёогоор тодорхойлохдоо:

(8)

-хаврын шар ус болон үерийн дараа гадаргад үлдсэн усны үе давхрага. Гадаргын устай холбогдолтой арга хэмжээ хэрэгжүүлэх тохиолдолд -ыг 0.01 гэж авна.

- хайгуулаар тогтоосон ус өгөлтийн ашигт ажиллагааны илтгэлцүүр;

- хагалсан тариалангийн ба бэлчээрийн ургацын 10%-ийн, хадлангийн 25 %-ийн хангамжтайгаар тайлант хугацаанд унасан хур тунадас, мм,

- тайлант хугацаанд жилд хагалсан тариалангийн ба бэлчээрийн ургацын 10%-ийн, хадлангийн 25 %-ийн хангамжтайгаар тооцсон хоногийн ууршилт.

Хөрсний үе давхаргын нээсэн байдал болон хэвтээ шүүрүүлийн бүтцээс хамаарсан шүүрэлтийн эсэргүүцэл - ийг дараах байдлаар авна:

шүүргүй вааран хоолой……………………………………………………8

шүүрэлтээс хамгаалах материалаар хэсэгчлэн зааглаж хамгаалсан ороолттой вааран хоолой……………………………………………………………................3

нэлэнхийд нь ороолт хийсэн вааран хоолой....………………………...1

шүүргүй атриатай хуванцар хоолой...…………………………………...4

шүүрэлтээс хамгаалах материалаар хамгаалах

ороолт хийсэн атриатай хуванцар хоолой……………………………. 0.5

20 см буюу түүнээс илүү зузаан том шүүр угсрах……………………. 0.00

Ил суваг хоорондын зайг тооцоход , нь сувгийн нойтон периметр, =0, -ийг сувгийн усны түвшнээс тоолно.

2.Хур тунадасны болон хөрсний түрэлтийн аль алины тэжээлтэй тохиолдолд хэвтээ шүүрүүлийн хоорондын зайг дараах томъёогоор тодорхойлно:

(9)

; (10)

(11)

; (12)

(13)

- шүүрүүлийн тэнхлэг дээгүүрх пьезометрийн түрэлтийн хэтрэлт, м;

(14)

; (15)

-- тог үүсгэх (градиент)

3.Хөрсөн доорхи чигшлийн үед хэвтээ шүүрүүлүүдийн хоорондын зайн тооцоог дараах томъёогоор бодно:

; (16)

; (17)

; (18)

- хэвтээ шүүрүүл дэх усны түрэлт, м;

- хэвтээ шүүрүүлүүдийн хоорондын дунд хэсгийг чийгшүүлэхийн өмнөх хэвтээ шүүрүүлийн тэнхлэгээс хөрсний усны түвшин хүрэлх зай, м;

- дээрхийн адил чийгшүүлсний дараа;

-чийгшүүлэх хугацаа, хоног;

- хайгуулаар тодорхойлсон ус өгөлтийн үр ашгийн илтгэлцүүр;

-тайлант хугацаанд жилийн хангамжтайгаар тооцсон хоногийн ууршилт, мхоног.

- жилийн хангамжтайгаар тооцсон хоногийн дундаж хур тунадас, мхоног.

4.Ил сувгуудын хоорондын зай, тэдгээрийн гадаргын ус татах тооцоог дараах томъёогоор бодно:

; (19)

- гадаргын ус татах хугацаа, цаг;

-гадаргын адраашил (туршилтын өгөгдлөөр авсан), харин тэдгээр өгөгдөл байхгүй бол аригийн налуугийн дагуу хагалсан гадаргад -0.05; тэгш гадаргад – 0.08; ариггүй хөндлөн налуутай хагалсан гадаргад -0.12; өндөр гарцтай гадаргад- 2.3;

-гадаргын урсцын илтгэлцүүр; өгөгдөл нь байхгүй нөхцөлд дараах хүснэгтээс авна:

- гадаргын хэвгий;

- тодорхой хугацаа (ta)-нд унасан хур тундасны хэмжээ, мм,

Ул хөрсний ус нэвчилт	Гадаргын урсцын илтгэлцүүр
	Шүүрэлтийн илтгэлцүүр мсут	Ус хаюурын талбайн хэвгий
	Шүүрэлтийн илтгэлцүүр мсут	сул (0.1-ээс бага)	Дунд (0.01-0.05)	Их (0.5-аас их)
Сайн	2.0	0.1-0.2	0.15-0.25	0.2-0.3
Дунд	1.0	0.15-0.25	0.20-0.3	0.25-0.4
Дундаас доогуур	0.5	0.2-0.3	0.25-0.45	0.35-0.6
сул	0.1	0.25-0.04	0.3-0.6	0.5-0.75
Хөлдүү ул хөрс	-	0.3-06.	0.4-0.75	0.8-0.95

Шүүлтүүр

Сонсох:

Эрх зүйн актууд

Санал хүсэлт