/БОНХС-ын 2014 оны А-117 дугаар тушаалаар хүчингүй/

Байгаль орчны сайдын 2010 оны А-2  дугаар

тушаалын  хавсралт

 

Уур амьсгал хурдацтай дулаарч, байгалийн нөөц хомсдож, гамшигт үзэгдлийн тоо олширч, орчны бохирдол нь хүн амын эрүүл мэнд, байгаль орчинд аюул учруулах хэмжээнд хүрсэн энэ цаг үед аливаа улс орон өөр өөрийн өвөрмөц нөхцөлд тохирсон хөгжлийн үзэл баримтлал, бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөө боловсруулж, тэдгээрийг олон улсын нийтлэг жишгийн дагуу төлөвлөж хэрэгжүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Манай орны хувьд даян дэлхийн тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, XXI зууны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор 1990-ээд оны дунд үеэс байгаль орчны талаархи хууль тогтоомжуудыг боловсруулан мөрдүүлж, байгаль орчны удирдлага, төлөвлөлтийн гол арга хэрэгслийн нэг болох Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг үүсгэн бий болгож, түүний эрх зүйн үндсийг бүрдүүлсэн бөгөөд уг ажил хөгжлийн тодорхой түвшинд хүрч, цаашид уг ажлын агуулга, цар хүрээг өргөтгөж, аргачлал, арга зүйг нь сайжруулан улам боловсронгуй болгох шаардлага тулгарч байна.

 

Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойшхи жилүүдэд байгалийн нөөц баялгийг эмх замбараагүй ашигласнаар байгаль орчны бохирдол, доройтол, байгалийн нөөц баялгийн хомсдол үүсч, бохирдлыг бууруулах, байгаль орчныг сэргээхэд асар их хэмжээний хөрөнгө, хүч шаардлагатай болж байна. Иймээс төсөл хэрэгжүүлэгчид нь шинээр барилга байгууламж барих, үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхлэх үйл ажиллагаа явуулахдаа юуны өмнө байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийлгэх шаардлагатай. Ингэснээр байгаль орчны бохирдол, доройтлыг хязгаарлах, байгалийн нөөц баялаг бохирдох, хомсдохоос сэргийлэх, төслийн хэрэгжих чадварыг дээшлүүлэх, экологи-эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, төсөл хэрэгжүүлэгчийг болзошгүй алдагдал, хохирлоос сэргийлэх, тухайн төслөөс хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд учруулж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг урьчилан тогтоож, түүнийг бууруулах болон арилгах арга хэмжээг бодитой төлөвлөн хэрэгжүүлэх нөхцөл боломж бүрдэнэ.

 

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний талаар эх хэл дээр боловсруулан гаргасан ном, аргачлал, гарын авлага дутагдалтай, нарийвчилсан үнэлгээ хийх эрх бүхий аж ахуйн нэгжүүд өөрсдийн ажилдаа баримтлах нэгдсэн арга зүй байхгүй зэргийг харгалзан "Байгаль орчны үнэлгээ эрхлэгчдийн холбоо" ТББ нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний гарын авлага боловсруулах чиглэлээр зарласан тендерт ялж, уг аргачилсан зааврыг боловсруулав.

 

Энэхүү аргачилсан зааврыг боловсруулахад "Байгаль орчны үнэлгээ эрхлэгчдийн холбоо" ТББ-ын гүйцэтгэх захирал, "Байгаль-Экологи" ХХК-ий захирал, доктор Б.Ихбаяр, байгаль орчны "Эко-Ази" дээд сургуулийн багш, "Байгаль орчны үнэлгээ эрхлэгчдийн холбоо" ТББ-ын удирдах зөвлөлийн гишүүн, "Эко-Сфера" ХХК-ий захирал, профессор Д.Содном, "Экологи, тогтвортой хөгжил төв"-ийн гүйцэтгэх захирал, доктор, профессор Р.Мижиддорж, "ЖЭМР" ХХК-ий захирал, доктор Р.Оюун, Дэлхийн Байгаль хамгаалах сангийн ажилтан, доктор Л.Долгормаа, "Байгаль орчны үнэлгээ эрхлэгчдийн холбоо" ТББ-ын удирдах зөвлөлийн гишүүн, "САТУ" ХХК-ий захирал, доктор Г.Туваансүрэн, "Экомон" ХХК-ий захирал Х.Хайрат, Байгаль орчны яамны Тогтвортой хөгжил, стратеги төлөвлөлтийн газрын мэргэжилтэн Г.Эрдэнэбаясгалан, "ЖЭМР" ХХК-ий ажилтан Б.Мэндбаяр нар оролцон ажиллаж, Байгаль орчны яамны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн газрын дарга, доктор, Ц.Банзрагч, Усны үндэсний хорооны нарийн бичгийн дарга, доктор Д.Доржсүрэн нар зөвлөхөөр ажиллав.

 

 

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ нь шинжлэх ухааны мэдээлэл, мэдлэгийг шийдвэр гаргахад ашиглах зорилготой бөгөөд аливаа төслийг хэрэгжүүлэхэд байгаль, нийгмийн язгуур эрх ашгийг тооцож, элдэв сөрөг нөлөөлөл учруулахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн хөшүүрэг, механизм юм.  Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ гэдэг ерөнхий ойлголтын хүрээнд стратеги үнэлгээ, нөлөөллийн үнэлгээ, хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээ, бүс нутгийн болон салбарын үнэлгээ, нийгмийн болон эрүүл мэндийн нөлөөллийн үнэлгээ, эрсдлийн үнэлгээ гэх мэт тухайн үнэлгээний зорилт, баримт бичгийн төрөл, боловсруулалтын түвшнээс хамаарсан олон төрлийн үнэлгээг авч үздэг бөгөөд тэдгээрийн түвшин, уялдаа холбоог Зураг 1-д үзүүлэв. 

 

Байгаль орчны үнэлгээний агуулгыг илэрхийлсэн гурвалжин (үүнийг цаашид "үнэлгээний гурвалжин" гэх)-д үзүүлснээр олон улсын жишгээр макро эдийн засгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд стратеги үнэлгээ хийж, ногоон хөтөлбөр, байгаль хамгаалах стратегийг хэрэгжүүлэх, тодорхой салбар, үйлдвэрлэл хөгжүүлэхэд хуримтлагдах болон бүс нутгийн нөлөөллийг тодорхойлох бөгөөд харин газар зохион байгуулалт, байгалийн нөөцийн ашиглалт, хамгаалах асуудлыг оновчтой шийдвэрлэх, тодорхой төсөл хэрэгжүүлэх тохиолдолд техник, эдийн засгийн үндэслэл боловсруулж, түүнд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийнэ.

 

Эдийн засгийн зорилт нь хамрах хүрээгээрээ үндэсний, салбарын, тодорхой төслийн түвшний гэж ялгагдах тул тэдгээр түвшин тус бүрт тохирсон үнэлгээний аргачлалтай байх шаардлагатай.

 

Зураг 2. Байгаль орчны стратеги болон нөлөөллийн үнэлгээний тогтолцоо

 

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний аргачилсан зааврыг боловсруулахдаа "дороос дээш" гэсэн зарчим баримталж, "үнэлгээний гурвалжин" дахь үзүүлэлтүүдийн суурь хэсгээс буюу төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний арга аргачлалыг эн тэргүүнд авч үзэв. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний хүрээнд нөлөөллийг үнэлэх аргуудыг 2 дахь хэсэгт, байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий болон нарийвчилсан үнэлгээ хийх аргачлалын талаар 3, 4 дэх хэсэгт, орчны эрүүл мэндийн нөлөөллийн үнэлгээний талаар 5 дахь хэсэгт, хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээний талаар 6 дахь хэсэгт, тогтвортой хөгжлийн тухай ойлголт, БОСҮ-ий талаар 7 дахь хэсэгт тус тус оруулав.

 

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг байгаль орчны болон нийгэм, эдийн засгийн суурь нөхцөлийн судалгаа, үнэлгээнд тулгуурлан хийнэ. Иймээс байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний хэсэгт байгаль орчны суурь судалгааны хамрах хүрээг тодорхойлон тусгалаа.

 

Мөн "үнэлгээний гурвалжин"-гийн дээд хэсэгт тусгасан стратеги үнэлгээ, хуримтлагдах нөлөөллийн үнэлгээний талаар тусгайлан боловсруулсан аргачлал, эрх зүйн орчин байхгүй, зөвхөн эхлэлийн түвшинд байгаа тул түүнд зайлшгүй тусгавал зохих хөгжлийн талаархи шинэлэг ойлголт, аргазүйн зарчмуудыг тайлбарлаж, энэхүү аргачлалын 6 дахь хэсэгт тоймлон тусгалаа. Хээрийн судалгааны үед хийх бичиглэлийн ерөнхий загварыг хавсралт 1-д, шинжээч нар байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайланд шүүмжийн дүгнэлт гаргахад зайлшгүй авч үзэх шаардлагатай үзүүлэлтүүдийн ерөнхий загварыг хавсралт 2-т тус тус үзүүлэв. 

            Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд дараахь нийтлэг асуудлуудыг заавал хамруулан тусгана. Үүнд:

 

1.2.1. Төслийн тодорхойлолт:

-төслийн нэр;

-төслийн зорилго;

-түүхий эд, туслах материал;

-эцсийн болон завсрын бүтээгдэхүүн;

-төслийн хүчин чадал;

-төслийн техник технологи, тоног төхөөрөмж г.м

 

1.2.2. Төслийн байршил:

                        -аймаг, хот, сум, дүүрэг, хороо;

                        -газар зүйн мужлал;

                        -газар зүйн солбицол;

                        -төсөл хэрэгжих талбайн хэмжээ;

-төсөл хэрэгжих орчинд оршиж байгаа бусад объектуудын байршил, зай хэмжээ;

-орчны тойм зураг г.м

 

1.2.3. Төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны суурь нөхцөл байдал:

-газар эдэлбэр;

-тусгай хамгаалалттай газар нутаг;

-цаг уур, уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлтүүд;

-гадаргын усны нөөц, чанар, горим, усны бохирдол;

-геоморфологи, ландшафт;

-геологийн нөхцөл;

-гидрогеологийн нөхцөл, газар доорхи усны нөөц, чанар, горим, усны бохирдол;

                        -цэвдгийн нөхцөл;

                        -инженер-геологийн нөхцөл;

                        -газар хөдлөл;

            -хөрсний бүтэц, элэгдэл, эвдрэл, бохирдол;

-ойн нөөц баялаг;

-ургамлын төрөл зүйл, нөөц;

-ан амьтдын байршилт, тархалт;

-бэлчээр, тэжээлийн талбай, нөөц;

-агаарын бохирдол;

                        -тухайн орчинд хэрэгжиж буй бусад төслүүдийн үйл ажиллагаа г.м

 

1.2.4. Байгаль орчинд учруулах сөрөг нөлөөлөл:

-ашигт малтмалын нөөцийн хомсдол;

-дагалт баялгийн нөөцийн хомсдол;

-эрдэс, түүхий эдийн нөөцийн хомсдол;

-усны нөөц, горим, чанарын өөрчлөлт, бохирдолт;     

-ойн нөөцийн хомсдол;

-хөрсний эвдрэл, бохирдол үүсэх;

-ан амьтны нөөц хомсдох, байршил, тархалт нь өөрчлөгдөх;

-агаарын чанар өөрчлөгдөх, бохирдол үүсэх;

-ургамалан нөмрөг устах, ургамлын төрөл зүйл хомсдох г.м

1.2.5. Дэд бүтэц:

-дулаан, эрчим хүчний хангамж;

-ус хангамж;

-бохир ус зайлуулах, цэвэрлэх;

-хаягдлын далан;

-зам тээвэр;

-шуудан, харилцаа холбоо;

                        -үйлдвэрлэлийн барилга байгууламж;

                        -үйлчилгээний хэсэг /хоолны газар, халуун ус, угаалгын газар/ г.м

 

1.2.6. Нийгэм-эдийн засгийн асуудал;

-ажиллах хүчний тоо;

-ажиллах хүчний эх үүсвэр;

-ажиллагсдын хөдөлмөр хамгаалал;

-ажиллагсдын байр, орон сууц, нийгмийн асуудал;

-хүн амын эрүүл мэнд;

-нийгмийн эрүүл ахуй;

-халдварт өвчин тархах;

-мэргэжлээс шалтгаалах өвчлөл;

-хүнс тэжээлийн хангамж;

-орон нутгийн орлого нэмэгдэх;

-хүн амын орлого нэмэгдэх;

-ажлын байр нэмэгдэх;

-ядуурлыг бууруулах;

-хүн амын шилжилт хөдөлгөөн үүсэх г.м

 

1.2.7. Түүх соёлын дурсгалт зүйл:

                        -түүх, соёлын дурсгалт зүйл устах, үрэгдэх       

 

1.2.8. Археологи, палеонтологийн олдвор:

                        -археологи, палеонтологийн олдвор устах, үрэгдэх

 

1.2.9. Хог хаягдлын менежемент:

                        -хатуу хог хаягдлыг хадгалах, тээвэрлэх, зайлуулах;

                        -шингэн хаягдлыг хадгалах, цэвэрлэх, зайлуулах;

                        -хаягдлыг эргүүлэн ашиглах боломж;

                        -тусгай ангилалын хог хаягдлын менежмент;

-химийн бодисыг импортлох, тээвэрлэх, хадгалах, хэрэглэх, саармагжуулах,  хоргүйжүүлэх, устгах, аюулгүй ажиллагааг хангах;

-цацраг идэвхт бодисын тээвэрлэлт, хадгалалт, хамгаалалт, ашиглалт,  аюулгүй ажиллагаа;

-шатах, тослох материалын тээвэрлэлт, хадгалалт, хамгаалалт, галын  

 аюулаас  хамгаалах арга хэмжээ;

-тэсрэх бодисын тээвэрлэлт, хадгалалт, хамгаалалт, ашиглалт, аюулгүй  ажиллагаа г.м

 

1.2.10. Эвдэрсэн газрыг засч тохижуулах, нөхөн сэргээх:  

-төслийн үйл ажиллагаанд өртөж эвдэрсэн газрыг засч тэгшлэх, тохижуулах, хөрсжүүлэх, ургамалжуулах, мод зүлэг тарих г.м орно.

 

 

Аливаа төслийг хэрэгжүүлэхэд тухайн төслийн байршил, төлөвлөлт, цар хүрээ, техник технологи, байгалийн нөөцийн ашиглалт, хэрэглэх түүхий эд, эцсийн бүтээгдэхүүн зэрэг хүчин зүйлсээс шалтгаалан эерэг, сөрөг олон төрлийн нөлөөлөл үүсдэг. Төсөл хэрэгжүүлэх явцад үүсэх нөлөөллийг дараахь байдлаар ангилан үзнэ.  Үүнд:

·        Нөлөөллийн хувьд эерэг, сөрөг, шууд, шууд бус, хуримтлагдсан;

·        Нөлөөлийн эрчмээр нь бага, дунд, их;

·        Байршлын хувьд төлөвлөлт зөв, зохистой бус г.м;

·        Цаг хугацааны хувьд урт болон богино хугацааны, завсрын, үргэлжилсэн г.м

·        Үнэлгээний хувьд нэг талт, олон талт;

·        Нийгэм, эдийн засгийн хувьд эерэг, сөрөг;

·        Цар хүрээгээр нь тухайн нутаг дэвсгэрийн, орон нутгийн, бүсийн г.м 

 

 

Байгаль орчинд учруулах нөлөөллийг үнэлэх арга аргачлалыг сонгоход дараахь шаардлага тавигддаг. Үүнд: 

·        Ойлгоход энгийн хялбар, зөв шийдвэр гаргахад шаардлагатай мэдээллүүдийг агуулсан, системчлэгдсэн байх;

·        Судалгаа, үнэлгээний ажлын явцад байнга өөрчлөлт, сайжруулалт хийх боломжтой уян хатан байх;

·        Өргөн хүрээтэй мэдээлэл, судалгааны үр дүнг нэгтгэн боловсруулах боломжтой байх;

·        Нөлөөллийг тоон үзүүлэлтээр тодорхойлох боломжтой, нарийвчлал сайтай байх;

·        Мэдээллүүдийг нэгтгэн дүгнэх боломжтой байх;

·        Мэдээлэл, судалгааны үр дүнг нэгдмэл болгох, түүнээс дутуу үзүүлэлтүүдийг нөхөн тодорхойлох боломжтой байх;

·        Урьдчилан таамаглах, болзошгүй нөлөөллийг урьдчилан тодорхойлох боломжтой байх;

·        Нөлөөллийн өвөрмөц шинж чанар, онцлогийг тодорхойлох боломжтой байх;

·        Нөлөөллүүдийг цаг хугацаа, байршил, хэмжээгээр нь нарийвчлалтайгаар графикт оруулж дүрслэх боломжтой байх;

·        Аргачлал нь олон хувилбарыг харьцуулалт хийж, сонголт хийх боломжтой байх;

·        Цуглуулсан судалгаа, мэдээллүүдийг нэгтгэн боловсруулж, тодорхой чиг хандлагад оруулах боломжтой байх.

 

Аливаа төслөөс байгаль орчинд учруулах нөлөөллийг үнэлж дүгнэх арга аргачлалууд нь өөр өөрийн давуу болон дутагдалтай талуудыг агуулдаг ба тэдгээрийг тухайн нөхцөлд тохируулан сонгож хэрэглэх нь чухал. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд хэд хэдэн аргыг хослуулан хэрэглэх нь тохиромжтой.

 

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний аргачлал нь тогтмол, хэсэгчилсэн аргачлалаас байгаль орчны хөдөлгөөнт хувьслыг тусган мөрдөх хэмжээнд хүртэл хөгжиж байна. Үнэлгээний чиглэл нь болзошгүй нөлөөллүүдийг жагсаан бичдэг байсан жирийн аргачлалаас нөлөөллийг нэгдүгээрт авч үзэх, чухалчлах, ялган салгах, эргэх уялдаа холбоо зэргийг тодотгох чиглэлд хөгжиж байна. Өөрөөр хэлбэл, аргачлалын хандлага нь бүх нийтийн удирдлагын хэтийн төлөвтэй болж байна. Төслийн нөлөөллийг тодорхойлох маш олон арга байдаг. Тэдгээрээс түгээмэл хэрэглэгдэж байгаа аргуудыг үнэлж нэгтгэсэн байдлыг дараахь хүснэгтэд үзүүлэв.

 

Хүснэгт 1. БОНБҮ-ний аргачлалыг харьцуулж үнэлсэн байдал[1]

¹	Шалгуур үзүүлэлтүүд	Магадлах жагсаалт	Схем	Сүлжээ	Матриц	Орчны индекс	Зардал, ашгийн шинжилгээ	Загварчлал
1	Ойлгомжтой тодорхой	S	N	L	S	S	S	L
2	Мэдээлэл өгөх чадвар	L	L	S	L	S	L	L
3	Уян хатан чанар	L	S	L	L	S	S	L
4	Зорилго, бодит байдал	N	S	S	L	L	L	S
5	Нэгдмэл чанар	N	S	N	N	S	S	N
6	Дахин давтагдах байдал	S	L	S	S	S	S	S
7	Олон талт үйлдэл хийх	N	S	S	S	S	S	L
8	Тодорхойгүй байдал	N	N	N	N	N	N	S
9	Орон зайн хэмжээс	N	L	N	N	S	N	S
10	Цаг хугацааны хэмжээс	S	N	N	N	S	S	L
11	Мэдээлэл шаардагдах байдал	L	N	S	S	S	N	N
12	Нэгтгэх чадвар	L	S	S	L	S	L	L
13	Харьцуулах	S	L	L	L	L	L	L
14	Цаг хугацаа шаардах	L	N	S	S	S	S	N
15	Ажиллах хүчин шаардагдах	L	S	S	S	S	S	N
16	Эдийн засгийн үр ашиг	L	L	L	L	L	L	N

 

L - Бүрэн биелэгдсэн эсвэл мэдээлэл бага шаарддаг.

S - Хэсэгчлэн биелсэн эсвэл их биш мэдээлэл шаарддаг.

N - Муу биелэгдсэн эсвэл их мэдээлэл шаарддаг.

 

Хөгжиж буй орнуудын байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд хэрэглэж байгаа нийтлэг аргуудыг дор дурдав.

·        Зориулалтын арга (Ad Hoc)

·        Удирдамж, гарын авлагын арга (Guidelines)                         

·        Магадлан жагсаах арга (Checklistes)

·        Матрицын арга (Matrices)                       

·        Сүлжээ-схемийн арга (Netwoks)

·        Давхцуулан зураглах арга (Overlays mapping)

·        Байгаль орчны индекс (Environmental Index using factor analysis)

·        Зардал/үр ашгийг үнэлэх арга (Cost/benefit analysis)

·        Загварчлалын арга (Simulation modelling workshops)

 

 

Зориулалтын арга нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд оролцож буй туршлага бүхий экспертүүдийн судалгаа, шинжилгээний ажлын үр дүнд тулгуурлан хамтарсан дүгнэлт гаргах, харилцан санал солилцоход үндэслэн хийгддэг бөгөөд албан бус процессод тулгуурладаг. Өөрөөр хэлбэл экспертүүдийн гаргасан дүгнэлтүүдээс хэд хэдэн хувилбарыг боломжтой үзүүлэлт, параметрээр нь харьцуулан үзэж, санал дүгнэлт гаргах замаар уг арга хэрэгждэг. Энэ аргыг ашиглах үед хийгдэх нийтлэг судалгаа нь:

·        Төслийн эх мэдээлэл дээр тулгуурлан нөлөөллийн боломжит эх үүсвэрүүдийг тодорхойлох;

·        Байгаль орчны суурь үнэлгээнй үр дүнд тулгуурлан тухайн төслөөс сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх гол объект /хүн ам, барилга байгууламж, газар, хөрс, ус, ой мод, ургамал, амьтан, түүх соёлын дурсгалт зүйлс, археологи палеонтологийн олдвор, тусгай хамгаалалттай газар нутаг г.м/-ыг тодорхойлох;

·        Нөлөөллийн эх үүсвэр, хэмжээ, эрчим, цар хүрээг тогтоох.

 

            Үндсэн аргазүй нь нөлөөллийн байж болох эх үүсвэрүүдийг аль болох бүрэн хамруулан тодорхойлох, нөлөөлөлд өртөж болзошгүй объектууд, түүний орчинг бүрэн хамруулах зорилт тавьдаг. Энэ аргын дутагдалтай тал нь:

·        Бүх талын нөлөөллийг бүрэн хамруулж тогтоох талаар учир дутагдалтай;

·        Тусгайлан тогтсон сонгомол арга зүй байдаггүй, тухайн төслийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан сонголт хийдэг;

·        Нөлөөллийг иж бүрнээр нарийвчлан тодорхойлж чаддаггүй;

·        Энэ арга дээр үндэслэн эцсийн шийвэр гаргах боломжгүй. Өөрөөр хэлбэл уг аргаар бүх нөлөөллийг бүрэн тодорхойлж чаддаггүйгээс зөвхөн энэ аргаар хийсэн үнэлгээний үр дүнд тулгуурлан эцсийн шийдвэр гаргах боломжгүй;

·        Энэ аргыг судалгааны бусад төрлүүд болон байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний бусад аргуудтай хослуулан хэрэглэхэд илүү үр дүнтэй байдаг. 

 

Удирдамж гарын авлагын арга нь урьдчилан боловсруулсан удирдамж, гарын авлагыг ашиглан тухайн төслөөс хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд учруулах нөлөөллийг тогтоох арга юм. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний удирдамж, гарын авлагын аргыг гол төлөв олон улсын байгууллагуудаас боловсруулан гаргадаг бөгөөд улс орнууд өөр өөрийн өвөрмөц нөхцөлд байдалд нийцүүлэн нарийвчлан боловсруулж ашигладаг.

 

Удирдамж, гарын авлагын аргыг ижил төрлийн төслүүд, эсвэл тодорхой салбарууд (хөдөө аж ахуй, усны аж ахуй, газар тариалан, уул уурхай, хүнд болон хөнгөн үйлдвэр, зам тээвэр, эрчим хүч, хөгжлийн төслүүд, нийтийн аж ахуй, аялал жуулчлал, үйлдвэрлэл үйлчилгээ гэх мэт)-аар байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийхэд тохируулан боловсруулдаг.

Удирдамж, гарын авлагын арга дараахь мэдээллийг хамардаг. Үүнд:

·        Тухайн төслийн төрөл, үндсэн зохион байгуулалт, шийдэл, үйл ажиллагааны хэлбэр, техник технологи;

·        Тухайн төслөөс хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд учруулах сөрөг нөлөөлөл, түүнийг бууруулах болон арилгах арга хэмжээ;

·        Төслийн хэмжээ, хүчин чадлаас шалтгаалан хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн хэмжээ, цар хүрээ, эрчим;

·        Мониторингийн хяналт явуулах, сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээг зохион байгуулахад хэрэглэгдэх тогтсон арга хэлбэр;

·        Төслийн сөрөг нөлөөллийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг тогтооход мөрдөгдөх стандарт, норм нормативууд г.м

 

Удирдамж, гарын авлагын арга нь дотроо хэд хэдэн төрлийн аргуудыг хамтатган багтаасан өргөн хүрээтэй, нийлмэл шинжтэй байдаг. Удирдамж, гарын авлагыг ашиглахдаа хамгийн ноцтой байж болзошгүй нөлөөллийг бүх талаас нь тодорхойлохыг чухалчлан үзэх шаардлагатай.

            Энэ аргын дутагдалтай тал нь:

·        Төслийн төрөл тус бүрээр хамруулсан удирдамжаар хангах боломж хязгаарлагдмал, ерөнхий удирдамж гардаг тул тухайн төслийн онцлог байдал, бүх талыг бүрэн хамарч чаддаггүй.

·        Үйлдвэрлэлийн төслийн хувьд авч үзэхэд удирдамжийн мэдээлэл нь хөгжлийн явцад хуучирдаг, ер нь техник, технологийн хөгжилтэй холбоотойгоор удирдамжийн арга нь 2-3 жилд хуучрах хандлагатай болдог. Иймээс ойр ойрхон шинэчлэн боловсруулж байх шаардлагатай.

 

Магадлан жагсаах буюу хяналтын хуудасны арга нь байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн төрлийг жагсаан тэдгээрийг төсөлтэй холбоотойгоор харьцуулан тодорхойлсон хүснэгт бүрдүүлэх арга юм. Хүснэгтийн аргын хэд хэдэн ялгаатай хэлбэр /энгийн, хуваарь бүхий, хуваарь болон утга бүхий г.м/-үүд байдаг. Аливаа үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулах үйл ажиллагаанаас тухайн орон нутгийн байгаль орчны төлөв байдал, нийгэм, эдийн засаг болон хүн амын амьдрах орчинд хэрхэн нөлөөлөх, тэдгээр нөлөөллийн хэлбэр, үргэлжлэх хугацаа, эрчимшил зэргийг тогтооход магадлан жагсаах буюу хяналтын хуудасны аргыг өргөн хэрэглэдэг.

 

Энэ арга нь экспертүүдийн гаргасан үнэлэлт, дүгнэлтүүдийг магадлалын онолд тулгуурлан боловсруулах замаар хэрэгждэг. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний магадлан жагсаах аргыг хэд хэдэн янзаар хэрэглэж болох бөгөөд доорхи 2 хувилбарыг нэлээд өргөн ашигладаг.

а. Байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд нөлөөлөх нөлөөлөл нь экосистемийн өөрчлөлт, байгалийн нөөцийн ашиглалт, байгаль орчны төлөв байдлын чанарын өөрчлөлт, байгалийн өнгө төрх болон түүх соёлын дурсгалт зүйлс, археологи палеонтологийн олдвор, эдийн засаг, нийгмийн асуудлууд болон нөлөөллийн бусад хэсгүүдийг хамруулсан шууд, шууд бус, богино болон урт хугацааны, тэрчилэн эрчимшлийн хувьд хүчтэй, дунд болон бага зэрэг гэхчилэн ангилсан магадлах жагсаалтыг гаргаж болно.

б. Тухайн төслийн байршил, шийдэл, төлөвлөлттэй холбоотой нөлөөлөл, мөн барилга байгууламж барьж байгуулах, үйлдвэрлэл явуулахтай холбоотой байгаль орчны асуудал болон төслийн нөлөөллийг ерөнхийд нь хянан үзэх шалгуур үзүүлэлтүүд буюу бодлогын түвшинд авч үзэх асуудлаар магадлах жагсаалт гаргах зэрэг болно. Энэ аргын дутагдалтай тал нь  төслийн бүх нөлөөллийг бүрэн хамарч, иж бүрэн гаргаж чаддаггүй. Иймээс бусад аргуудтай хослуулан хэрэглэхэд илүү үр дүнд хүрнэ. Магадлан жагсаах арга нь мэдээллийг төрөлжүүлж ангилахад хялбар, өгөгдөл цуглуулахад хялбар, үнэлгээний эхний шатны ажлыг гүйцэтгэхэд тохиромжтой, төлөвлөсөн нийт нөлөөллийг урьдчилан харах боломжтой, орон нутгийн нөхцөлд зохицох тэрчилэн нөлөөллийн шалтгааны харилцааг үнэлэхэд дутмаг зэрэг онцлогтой.

 

 

Матрицийн арга нь тухайн төслийн үйл ажиллагаа болон түүнийг хэрэгжүүлэх явцад байгаль орчинд учруулах эерэг, сөрөг нөлөөллийг харилцан уялдаа холбоотойгоор авч үзэж, нөлөөллийг бүрэн тодорхойлох өргөн боломжтой арга юм. Төслийн үйл ажиллагаатай шууд хамааралтай асуудлууд болон байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдтэй холбоотой асуудлыг матрицийн босоо, хэвтээ шугамын дагуу ангилан байрлуулж харилцан үйлчлэлийг нь матрицын хүснэгт дээр тэмдэглэнэ. Матрицыг бүрдүүлэхэд төслийн үйл ажиллагааны жагсаалт болон байгалийн нөхцөл байдлын хүснэгт, картыг ашигладаг. Энэ арга нь нэлээд нарийн үйл ажиллагаа шаарддаг. Ялангуяа нөлөөллийн хэмжээг тогтоохдоо субъектив арга хэрэглэдэг.

Төсөлтэй холбоотой нөлөөллийг тодорхойлоход төслийг хэрэгжүүлэх явцад тухайлбал, барилга байгууламжийг барьж байгуулах үеийн болон тогтмол үйл ажиллагаа явуулах үеийн гэж ялгавартайгаар авч үзэх нь бодит байдалд илүү нийцдэг. Нөлөөллийн зарим хэсгийг чухалчлан авч үзэх тохиолдолд зохих нөлөөллийн хувьд улам нарийвчилсан матриц зохиож үзэх шаардлага гардаг. Аливаа үйлдвэрлэлийн технологийн чухам аль үе шатанд байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд илүү их сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх нөхцөлтэй болохыг тодорхойлох нь энэ аргын гол зорилго болно. Энэ зорилгоор байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүд болон үйлдвэрлэлийн технологийн үе шатууд дахь нөлөөллийн эрчмийг үнэлсэн экспертүүдийн үнэлгээгээр матриц байгуулах аргыг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээнд өргөн ашигладаг.  

 Матрицийн арга нь энгийн харилцан үйлчлэлийн матриц, тоон үнэлгээ бүхий матриц гэх мэт хэд хэдэн янз байна.

 

            Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний компаниуд Леопольдын матрицыг нэлээд өргөн ашиглаж байна. Тоон утгыг тавихдаа урьд өмнөх практик үйл ажиллагаанд үндэслэнэ. Энэ нь зарим талаараа субъектив хандлагыг агуулдаг. Мөр болон баганын нийлбэр тоон үзүүлэлт нь цаашид төслийн аль үйл ажиллагаа эсвэл орчны аль хэлбэрт илүү анхаарал тавихыг тогтооход ашиглагдана. Нийлбэр тоон үзүүлэлтийг зарим тохиолдолд "эзлэх жин" гэж нэрлэдэг. Байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүд (агаар, ус, ургамал, амьтан г.м) нь үйлдвэрлэлийн технологийн чухам ямар үе шатанд сөрөг нөлөөлөл ихтэй байгааг тогтооход уг матрицын аргыг хэрэглэх нь зохимжой байдаг.

           

            Экспертийн үнэлгээг ихэнхдээ 1-10 балл гэж үзнэ. Нөлөөлөл хамгийн бага бол 1, хамгийн их бол 10-аар авна. Энэ арга нь төслийн нөлөөллийг илүүтэй сайн гаргаж чаддагаараа бусад аргуудаас давуутай. 

 

Матрицийн арга нь янз бүрийн төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчны чухал салбар, бүтцэд учруулах нөлөөллүүдийн харилцан уялдааг харуулдаг ба олон нийтэд нөлөөллийг графикийн аргаар харуулж ойлгоход нь тусалдаг. Уг арга нь нөлөөллийг илрүүлэхдээ сайн бөгөөд магадлах жагсаалтыг бодвол эн тэргүүний үйлчлэл, хамаарлыг төлөөлөн гаргаж чаддаг. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд хэд хэдэн төрлийн матриц хэрэглэдгээс хамгийн энгийн нь харилцан үйлчлэлийн матриц юм. Төслийн үйл ажиллагааны явцад байгаль орчинд учруулах нөлөөллийг тоон үзүүлэлтээр илэрхийлэхэд матрицын аргыг хэрэглэдэг. Леопольдын матрицыг хэрэглэх жишээг хавсралтад харуулав. Матрицын аргын өөр нэг хувилбарыг Фишер, Девис нар гаргасан бөгөөд энэ нь дараахь 3 хэсгээс бүрдэнэ:

а) Нөлөөллийн чанар:

+ эерэг нөлөөтэй;

- сөрөг нөлөөтэй;

б) Нөлөөллийн зэрэг (1-5 оноо):

1- бага нөлөөлөлтэй;

5- их нөлөөлөлтэй;

в) Нөлөөллийн үргэлжлэх хугацаа:

Б - богино хугацааны;

У - урт хугацааны.

 

Гурван хэмжээст матриц нь хэрэглэхэд нэлээд төвөгтэй тул тэр болгон хэрэглэдэггүй. Харин байгаль орчны мэргэжилтнүүд мэдээ судалгаа дутагдалтай үедээ байгаль орчны нөлөөллийн харилцан үйлчлэлийг илрүүлэхэд системчлэх арга болгон хэрэглэдэг байна.

 

 

 

Зураг 3. Нөлөөллийн үнэлгээний гурван хэмжээст матриц[2]

 

Сүлжээ-схемийн арга нь шууд бус нөлөөллийг тодорхойлох талаараа бусад аргуудаас давуутай. Сүлжээний салаа мөчрийг тодорхойлох замаар хоёрдогч болон гуравдагч нөлөөллийг тодруулж болдог. Төслийн үйл ажиллагаатай уялдуулан шууд нөлөөллийг тодорхойлох бөгөөд энэ зорилгод шалгах хуудас болон матрицийн аргыг хослуулан ашиглаж болно. Шууд нөлөөллөө хөтлөгч сүлжээгээр дамжуулан шууд бус нөлөөллийг тодорхойлно. Энэ аргыг тооцоолон бодох хэрэгсэл дээр амжилттай хэрэгжүүлж болдог. Сүлжээг үнэхээр сайн хийсэн тохиолдолд хоёрдогч нөлөөллийн хоорондын холбоо болон эргэх холбоог тодорхойлж болдог.

 

Сүлжээг бий болгоход нөлөөллийн цар хүрээ болон зэрэглэлээр нь (I, II, III г.м) нөлөөллийг ялгах, тэдгээр нь өөр хоорондоо хэрхэн үйлчлэхийг тодруулах, байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд нөлөөлөх эсэхийг тогтоох зэрэг ажил хийгдэнэ. Сүлжээ нь олон хувилбарыг харуулсан тохиолдолд хэмжээний хувьд өргөн хүрээтэй болж, том төлөвлөгөө, бүс нутгийг хамарсан бол зөвхөн судлаачид хэрэглэх боломжтой, харин олон нийтэд ойлгомжтой бус байдаг. Сүлжээ-схемийн аргаар нөлөөллийг үнэлэх бүдүүвчийг Зураг 4-т үзүүлэв.

 

 

Зураг 4. Төслийн нөлөөллийг сүлжээний аргаар үнэлэх бүдүүвч[3]

 

Аргын давуу тал нь:

·        Уг аргаар шууд бус нөлөөллийг тодорхойлох боломжтой. Зарим тохиолдолд шууд бус нөлөөлөл илүү их хортой нөлөөлөл үзүүлдэг тул энэ аргыг хэрэглэх нь илүү зохимжтой байдаг.

·        Шийдвэр гаргагч болон олон нийтэд ойлгоход хялбар, ил тод байдаг.

·        Том цогцолбор төслийн хувьд ашиглахад тохиромжтой.

·        Үндсэн ажлын цар хэмжээг ашиглан харилцан үйлчлэл, нөлөөллийг шинжлэн тогтооход ач холбогдолтой. 

Дутагдалтай тал нь:

·        Цаг хугацаа ихээр шаарддаг.

·        Өргөн цар хүрээтэй нөлөөллийг илрүүлдэг боловч, тэдгээрийн дотроос хамгийн чухлыг нь ялган тодорхойлоход хүндрэлтэй байдаг.

·        Нөлөөллийг тогтооход тохиромжтой боловч, нийгэм-эдийн засгийн асуудлыг бүрэн хамарч чаддагүй.

·        Сүлжээ нь гол төлөв байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг тооцдог учир тухайн төслийн үр ашиг, зардал зэргийг тооцох боломжгүй.

 

Сүлжээ-схемийн арга нь шууд ба шууд бус нөлөөллийг илрүүлж, эн тэргүүний үйлчлэл ба нөлөөллүүдийн харилцан үйлчлэлийг тодорхойлж, улмаар төслийн төлөвлөлтийн шатанд нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг тогтооход тусалдаг.

 

 

Энэ аргаар газарзүйн мэдээллийн систем (ГМС) ба зургийн тоон боловсруулалтын технологит суурилсан, төрөл бүрийн сэдэвчилсэн зургийг газарзүйн байршлаар нь давхцуулж (Зураг 6) олон шалгуурт шинжлэлийн аргыг хэрэглэн үнэлгээ хийнэ. 

 

Зураг 5. Газрын зургийг давхцуулан өөрчлөлтийг тодорхойлох арга

 

Давхцуулан зураглах арга нь төслийн олон талын үйл ажиллагаатай холбогдон тухайн орчинд гарах өөрчлөлтийг зураг дээр тусган харуулж, түүнийг төсөл хэрэгжихээс өмнөх үеийн зурагтай давхцуулан тавьж үзэх замаар гарч буй өөрчлөлтийг судлан дүгнэлт гаргах арга юм. Энэ аргыг техникийн болон мэдээллийн боломжтой тохиолдолд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ хийхэд ашигладаг. Байгаль орчны өөрчлөлтийг харуулахад дараахь зургууд хамаарна. Үүнд:

·        Газар ашиглалтын өөрчлөлт;

·        Газрын элэгдэл, эвдрэл;

·        Цөлжилт;

·        Ан амьтны байршилт, тархалт, шилжилт;

·        Агаар мандлын өөрчлөлт;

·        Дуу чимээний өөрчлөлт, чиглэл;

·        Гадаргын усны нөөц, горимын өөрчлөлт;

·        Голын голдирлын өөрчлөлт гэх мэт

Зургуудыг давхцуулан үзэж, ямар нөлөөлөл чухал болохыг тодорхойлно. Хүн амын суурьшлын бүстэй хүчтэй дуу чимээний тархалтын чиглэл таарч байвал энэ нь цаашид зайлшгүй анхаарах шаардлагатай нөлөөлөл гэж тооцох жишээтэй. Тухайн орчны зургуудыг бэлтгэхдээ дараахь зүйлсийг юуны өмнө анхааран үзэж, бүрэн хамруулах нь чухал байдаг. Үүнд:

·        Хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар;

·        Ой, биологийн төрөл зүйлийн чухал нөлөө бүхий орчин;

·        Эмзэг мэдрэмтгий орчин /шувуу цуглардаг цөөрөм г.м/;

·        Түүх, соёл, археологи, палеонтологийн хувьд ач холбогдол бүхий орчин;

·        Хүн ам төвлөрөн оршин суудаг газар нутаг;

·        Дэд бүтэц (ус хангамж, эрчим хүчний хангамж, барилга байгууламж, зам, харилцаа холбоо, шугам сүлжээ г.м);

·        Байгалийн үзэсгэлэнт газар;

·        Тусгай хамгаалалттай газар нутаг гэх мэт

 

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ хийхэд төслийн үйл ажиллагаанд хамааралтай бүх төрлийн зургуудыг давхцуулан харж, цогц байдлаар дүгнэлт гаргавал бодит үр дүнд хүрнэ. Сүүлийн жилүүдэд энэ аргыг улам өргөн хэрэглэдэг болж байна.  Бүс нутгийн судалгаа, үнэлгээ, байршил болон чиглэл сонгохтой холбоотой тохиолдолд энэ арга тохиромжтой. Мөн газрын үржил шим, хэрэглээ, замын хувилбаруудыг сонгох, бусад үзүүлэлт, агаарын чанар зэргийг харьцуулан үзэхэд тохиромжтой. 

 

Бүх төрлийн нөлөөллийг тоон үзүүлэлтээр илэрхийлэх, зураглах боломжгүй тул энэ аргыг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний бусад аргуудтай хослуулан хэрэглэдэг. Ялангуяа загварчлалын аргыг чанарын өндөр түвшинд хэрэгжүүлэх боломж олгодог. Мөн хиймэл дагуулын олон сувгийн мэдээлэл болон зайнаас тандан судлалын арга, технологийг хам хэрэглэснээр зөвхөн нөлөөллийн үнэлгээгээр хязгаарлагдахгүй, эмзэг байдал, эрсдэл, экологи-эдийн засгийн үнэлгээ болон хяналт шинжилгээний ажилд өргөн ашиглах боломж бий. Үнэлгээнд газарзүйн мэдээллийн системийг ашиглахад дараахь сайн, муу талтай:

·        Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлыг шийдвэр гаргагч ба олон нийтэд үзүүлж ойлгуулах сайн талтай.

·        Нөлөөллийн байрлал, орон зайн  хэмжигдэхүүнийг тод харуулж чадна.

·        Энэ аргыг хэрэглэх технологи нь өртөг өндөртэй, мэргэжилтнээс тодорхой ур чадвар шаарддаг тул хэрэглээ хязгаарлагдмал байдаг. Гэвч сүүлийн жилүүдэд зураглалын нээлттэй эхийн программ хангамж ихэд хөгжин, хиймэл дагуулын ялгах чадвар сайтай мэдээллийг интернэтээс үнэгүй авах боломжтой болж байгаа бөгөөд энэ чиглэлийн мэдээллийн систем зохион бүтээх үндэсний мэргэжилтнүүд бий болж байгаа зэрэг нь цаашид хэрэглээг улам нэмэгдүүлэх боломж олгож байна. 

·        Үнэлгээний мэргэжилтнүүдийг зураглал, загварчлалын арга технологит сургах шаардлагатай.

 

Энэ нь АНУ-ын Усжуулалтын товчооны Бателлийн лабораторит боловсруулсан байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд ашиглагддаг систем юм. Энэ системийг усны нөөцийг ашиглах төсөлд зориулж анх боловсруулсан боловч, цаашдаа тээврийн болон бусад салбарт хэрэглэж ирсэн. Уг системийг ашиглахдаа нөлөөллийг байгаль орчны бүрэлдэхүүн тус бүрээр тодорхойлж, байгаль орчны үзүүлэлт бүрийг ач холбогдлоор нь жагсаадаг. Харин зарим тохиолдолд шинжээчид нөлөөллийн зэрэглэл, ач холбогдлыг үнэлэхэд санал зөрдөг тул үзүүлэлтүүдийг жагсаахад хүндрэл учрах явдал гардаг.

 

Бателлийн системийн арга нь бусад нэлээд хэдэн аргын үндэс суурь болдог. Бателлийн системээр хийсэн үнэлгээний жишээг хавсралтад харуулав. Энэ жишээн дээр байгаль орчны нөлөөллийн нэгж үзүүлэлт нь "төсөл хэрэгжүүлэхгүй байх", "төсөл хэрэгжих" гэсэн эсрэг хоёр тохиолдолд ямар утгатай болохыг харуулсан. Уг үзүүлэлт хасах утгатай гарсан нь байгаль орчны чанарт сөрөг нөлөөлөл давамгайлж буйг харуулж байна. 

Бателлийн системийг ашиглан үнэлгээг дараахь үе шаттай хийнэ:

·        Байгаль орчны чанар ба үзүүлэлт хоорондын харилцан хамаарлыг харуулсан мэдээллийг цуглуулна.

·        Үзүүлэлтийн түвшинг хэвтээ тэнхлэгт тэмдэглэж, хамгийн бага үнэлгээг "0" гэж авна.

·        Байгаль орчны чанарын түвшинг босоо тэнхлэгт 0-1-ийн хооронд тэнцүү зайнуудад хуваах ба зай тус бүрт үзүүлэлтийн хэмжээг аль болох бодитоор үнэлэн тэмдэглэж муруй шугамаар холбоно.

·        Дээрх 3 хэсэгт дурдсан ажлыг экспертүүдээр гүйцэтгүүлж, дундаж утгаар нь бүлэг шугамыг зурна. Шугамууд давхцах буюу ойролцоо байвал экспертүүдийн ажлын үр дүн бодитой байна гэж үзэх бөгөөд хэрэв үзүүлэлтүүдийг ганцаарчлан хийсэн бол төлөөлөх хөндлөн огтлолын шугамыг хэрэглэх хэрэгтэй.

·        Хэрэв экспертүүдийн зураг өөр хоорондоо их зөрөөтэй бол дахин нягтлах ажлыг давтан гүйцэтгэнэ.

·        Шаардлагатай тохиолдолд дээрх үе шат бүрийг хөндлөнгийн экспертүүдийн багаар дахин хийлгэж, үр дүнг шалгаж болно.

 

 

 

Зураг 6. Байгаль орчны үнэлгээний Бателлийн систем[4]