ТӨСЛИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НӨЛӨӨЛӨХ БАЙДЛЫН ЕРӨНХИЙ ҮНЭЛГЭЭ ХИЙХ АРГАЧЛАЛ /БОНХС-ын 2014 оны А-117 дугаар тушаалаар хүчингүй/

Хүчингүй эрх зүйн акт

1 ТӨСЛИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НӨЛӨӨЛӨХ БАЙДЛЫН ЕРӨНХИЙ ҮНЭЛГЭЭ ХИЙХ АРГАЧЛАЛ

1.1 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийх нийтлэг шаардлага

Иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага (цаашид "төсөл хэрэгжүүлэгч" гэнэ) нь "Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" хуульд заасны дагуу аливаа төслийг хэрэгжүүлж эхлэхийн өмнө байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ (цаашид "ерөнхий үнэлгээ" гэнэ) хийлгэнэ. Ерөнхий үнэлгээг төслийн төлөвлөлтийн эхний үе шатанд төсөл хэрэгжүүлэгчийн боловсруулсан төсөл, холбогдох судалгааны материал, техник технологи, стандарт, норм норматив, анхдагч мэдээ, тоо баримтад тулгуурлан байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага (цаашид "төрийн захиргааны төв байгууллага" гэнэ)-ын шийдвэрээр томилогдсон төв, орон нутгийн шинжээчид хариуцан гүйцэтгэнэ.

Тухайн төслийн ангилал, техник технологийн шийдэл, газар зохион байгуулалтын болон хот байгуулалтын төлөвлөгөө, холбогдох бусад хууль тогтоомжид нийцэх эсэхийг харгалзан ерөнхий үнэлгээний дүгнэлт гаргахад шаардлагатай судалгаа, шинжилгээний мэдээллийг боловсруулахад мэргэжлийн хүмүүс (тухайлбал, уул уурхайн төсөлд зөвлөх эрх бүхий Монгол Улсын зөвлөх инженер, уул уурхайн үйлдвэрийн экологи, нөхөн сэргээлтийн чиглэлээр судалгаа хийдэг эрдэмтэд г.м)-ийг оролцуулсан ажлын хэсгийг тухайн төслийн ерөнхий үнэлгээний асуудлыг хариуцсан шинжээчээр ахлуулан томилж болно.

Төслийн ТЭЗҮ-г боловсруулах явцад байгаль орчны урьдчилсан буюу суурь судалгааг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ хийх эрх бүхий аж ахуйн нэгжүүд болон мэргэжлийн байгууллага, хүмүүсээр хийлгэж болох бөгөөд мөн дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулалттай стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон төслүүдэд ерөнхий үнэлгээний дүгнэлт гаргах үе шатанд байгаль орчны суурь судалгаа хийлгэж болно.

Төсөл хэрэгжүүлэгч нь ерөнхий үнэлгээ хийлгэх тухай хүсэлтээ байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төв, орон нутгийн байгууллагад гаргах ба дараахь баримт бичгийг бүрдүүлсэн байна. Үүнд:

· аж ахуйн нэгж, байгууллагын улсын бүртгэлийн гэрчилгээний хуулбар;

· газар олгосон захирамж, газар эзэмших гэрчилгээний хуулбар

· төслийн байршил, төсөл хэрэгжих орчны тойм зураг;

· техникийн сонголт;

· хайгуулын ажлын тайлан, нөөц баталсан шийдвэр, холбогдох зураг

(уул уурхайн төслийн хувьд);

· тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөрт

туссан эсэх талаархи тодорхойлолт;

· төслийн товч тодорхойлолт;

· тухайн төсөлтэй холбогдох зөвшөөрөл, гэрээ, санал дүгнэлтийн хуулбар

· ерөнхий үнэлгээ хийлгэхийг хүссэн тухай албан тоот.

Шинжээч төслийн бичиг баримтыг хүлээн авснаар дорхи зүйлийг харуулсан бүртгэл хөтөлнө:

· төслийн нэр;

· төслийг хүлээн авсан он, сар, өдөр;

· төслийн дугаар;

· төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуйн нэгж, байгууллагын нэр;

· төсөл хэрэгжүүлэгчийн хаяг, утас, факс, цахилгаан шуудан;

· төслийн байршил;

· ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтийн төрөл;

· ерөнхий үнэлгээ хийсэн шинжээчийн овог, нэр.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийхэд тухайн төслийн онцлогоос хамаарч, дараахь асуудлуудад гол анхаарлаа хандуулна. Үүнд:

· Төслийн бичиг баримтын бүрдэлт (аж ахуйн нэгж, байгууллагын гэрчилгээ, иргэний баримт бичиг, холбогдох зөвшөөрөл, газар эзэмших, ашиглахтай холбогдсон захирамж, гэрээ хэлцэл, гэрчилгээ г.м);

· Уг төслөөс байгаль орчинд үзүүлж, болзошгүй шууд ба шууд бус сөрөг нөлөөлөл (газрын хэвлий, хөрс эвдрэх, ургамалан нөмрөг устах, зүйлийн бүрэлдэхүүн өөрчлөгдөн ядуурах, бэлчээр талхлагдах, цөлжилт явагдах, амьтны аймгийн зүйлийн бүрэлдэхүүн, тоо толгой, тархац, байршилд үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөлөл, гадаргын ба гүний усны нөөц, чанарт хэрхэн нөлөөлөх нөлөөлөл, агаарт үүсэх бохирдуулагч бодисууд, тэдгээрийн агууламж өөрчлөгдөх, байгаль орчин, биологийн төрөл зүйлд сөрөг нөлөөлөл учруулах хими, физикийн хүчин зүйлс г.м);

· Төслийн сөрөг нөлөөллийн хамрах хүрээ /хязгаарлагдмал хүрээнд эсвэл бүс нутгийн чанартай байх нөлөөлөл үү гэдгийг харгалзана/

· Төсөл хэрэгжих газар нутгийн байгаль орчны төлөв байдал;

· Тухайн төсөл нь байгаль орчны талаархи Монгол Улсын хууль тогтоомж, олон улсын гэрээ, хэлэлцээр, конвенцид хэрхэн нийцэж байгаа;

· Төслийн техник, технологийн хувилбаруудыг хэр үндэслэлтэй сонгосон, холбогдох стандартад нийцэж байгаа эсэх;

· Төсөл хэрэгжсэнээр байгаль орчин, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх эерэг, сөрөг нөлөөлөл, үр дагавар г.м.

Төслийн баримт бичгийг бүрдэл болгож, хүлээн авсан шинжээч ажлын 12 хоногт багтаан ерөнхий үнэлгээг хийж гүйцэтгэн, ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтийг албан ёсны шийдвэрийн хамт төсөл хэрэгжүүлэгчид хүргүүлнэ.

1.2 Дэд бүтцийн төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийхэд анхаарах зүйлс

Орон нутагт дэд бүтцийн хөгжлийн төсөлд ерөнхий үнэлгээг хийхдээ "Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" хуулийн хавсралтын дагуу 1 мВ хүртэл хүчин чадалтай цахилгаан станц, 35 кВ хүртэл хүчдэлтэй цахилгаан дамжуулах шугам, тухайн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд дамжуулах дулааны шугам, орон нутгийн чанартай зам болон холбооны төслүүдэд хийнэ. Эдгээр төслийн ерөнхиий үнэлгээг хийхдээ дараахь хэд хэдэн хүчин зүйлсийг тодруулах шаардлагатай. Үүнд:

Цахилгаан станцын хувьд эрчим хүчний эх үүсвэрийг тодруулах (нүүрс шатаах, усны эрчим хүчээр ажиллах, дизель түлшээр ажиллах, хог шатаах гэх мэт); Тухайн нутагт дэвсгэрт үйлдвэрлэж байгаа дулааны эх үүсвэр, шугам сүлжээний төлөвлөлт, тухайн бүс нутагт хэрэгжүүлэхээр Засгийн газар болон орон нутгийн засаг захиргааны баталсан зам, холбооны нэгдсэн сүлжээ, түүний төлөвлөлт; Дээрх төслүүдэд шаардагдах байгалийн баялгийн нөөц, хэмжээ, төлөвлөж буй төслийн уялдаа холбоог тодорхойлох; Монгол улсын хууль тогтоомж, дүрэм журамд нийцэж буй эсэхийг тодруулах.

Монгол Улсын хууль тогтоомжид нийцсэн, "Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" хуулийн хавсралтад заасан орон нутагт хийх ерөнхий үнэлгээнд хамруулах төслийн ангилалд багтсан, байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл нь онц уршигтай бус гэж үзэх үндэслэлтэй, төсөл хэрэгжүүлэгч нь уг төслийг хэрэгжүүлэх эрх зүйн болон эдийн засгийн чадамжтай бол уг төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээг хийнэ. Дэд бүтцийн төслийн үнэлгээнд ерөнхий үнэлгээний агуулга, арга зүйгээс гадна дараахь зүйлсийг зайлшгүй авч үзнэ. Үүнд:

Тухайн төслийн технологи буюу эрчим хүч үйлдвэрлэх, дамжуулах, дулаан үйлдвэрлэх, дамжуулах, зам гүүр барих, холбооны шугам тавих зэрэг төслүүдийн технологийн ерөнхий схем; Төслийн хүчин чадал, хэрэгжих хугацаа, ач холбогдол, төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах болон төсөл хэрэгжүүлэгч орчны байгалийн нөөц, байгаль орчны өнөөгийн төлөв байдал, бүс нутгийн хэмжээнд баримталж хэрэгжүүлж байгаа хөгжлийн бусад төслүүд, түүний уялдаа холбоо; Төслөөс байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн талаархи урьдчилсан судалгаа, холбогдох зарим судалгааны үр дүн зэрэг болно.

Дээр дурдсан дэд бүтцийн хөгжлийн төслөөс гадна хот байгуулалтын төсөл, өөрөөр хэлбэл 10000-аас доош хүн амтай төв суурин газрын усан хангамж, цэвэрлэх байгууламж, хог хаягдлын нэгдсэн цэг, батлан хамгаалах болон иргэний хамгаалалтын чиглэлээр байгуулах орон нутгийн чанартай барилга байгууламжийн төсөлд ерөнхий үнэлгээг орон нутгийн түвшинд хийнэ. Ийм төрлийн төсөлд ерөнхий үнэлгээ хийхэд доорхи зүйлийг тодруулан авч үзэж, ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтэд тусгана. Үүнд:

Тухайн орон нутагт төв, суурин газрыг байгуулах ерөнхий төлөвлөгөөг авч үзэж, энэхүү төсөл нь уг төлөвлөлттэй нийцэж байгаа эсэхийг тодорхойлох; Төв, суурин газрыг байгуулах нутаг дэвсгэрийн байгалийн ерөнхий төлөв байдал, онцлог, ус хангамжийн эх үүсвэрийн шийдэл, бохир ус цуглуулах систем, цэвэрлэх байгууламжийн төлөвлөлт, хаягдал ус болон хог хаягдлыг зайлуулах систем зэргийг хэрхэн төлөвлөснийг авч үзэх; Батлан хамгаалах болон иргэний хамгаалалтын чиглэлээр байгуулах орон нутгийн чанартай барилга байгууламжийн төслийн хувьд түүний зураг төсөл, ашиглах зориулалт, хугацаа, түүний тоноглол, ашиглалтын горим зэргийг тодруулна. Үүнээс гадна уг барилга байгууламжийн зураг төсөлд байгаль орчин, хүн амын аюулгүй байдлыг хангах талаар тусгасан арга хэмжээг тодруулах; Дэд бүтцийн төсөлд онцгойлон авч үзэх асуудлын нэг нь хот, суурин газрын цаашдын хөгжлийн хэтийн хандлага (ерөнхий төлөвлөгөө)-тай уялдсан эсэхийг тодорхойлох нь чухал.

1.3 Хөдөө аж ахуйн төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийхэд анхаарах зүйлс

Төрийн захиргааны төв байгууллага нь хөдөө аж ахуйн чиглэлийн төслүүдээс усан сан, усжуулалтын систем барьж байгуулах, ашиглах, атар газар эзэмших төслүүдэд, харин аймаг, нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар нь хөдөө аж ахуйн бусад үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх төслүүдэд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийж, дүгнэлт гаргана. Үүнд:

"Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" Монгол Улсын хуулийн дагуу хийсэн ерөнхий үнэлгээгээр "нарийвчилсан үнэлгээ хийлгэх шаардлагатай" гэсэн дүгнэлт гаргах тохиолдолд байгаль орчинд учруулж болзошгүй сөрөг нөлөөлөл, түүнийг багасгах, арилгах арга хэмжээг тоймлон тодорхойлж, байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний чиглэл, хуваарийг тогтоож, уг дүгнэлтэд хавсаргана.

Газар тариалан, мал аж ахуй хосолсон фермерийн аж ахуйгаас байгаль орчинд учруулж болзошгүй сөрөг нөлөөлөл, түүнийг багасгах, арилгах арга хэмжээг тогтооход энэхүү аргачлалын 1.2-т зааснааас гадна анхаарах асуудлуудыг дараахь хүснэгтэд жишиг байдлаар тоймлон үзүүлэв.

Хүснэгт 2. Хөдөө аж ахуйн төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийхэд анхаарах асуудлууд

Болзошгүй сөрөг нөлөөллийн гол хэлбэр	Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга талаар анхаарах асуудал
Байгалийн төрх байдал
Газар тариалан эрхлэх болон хөдөө аж ахуйн чиглэлийн бусад төрлийн төслийг хэрэгжүүлэх явцад ландшафт өөрчлөгдөх	Эвдэрсэн газрыг анхны төрх байдалд нь аль болох ойртуулан нөхөн сэргээх талаар нарийвчилсан үнэлгээний чиглэл, хуваарьт тусгаж өгөх
	Төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны өнөөгийн төлөв байдлыг харуулсан гэрэл зураг авах, дүрс бичлэг хийх асуудлыг чиглэл, хуваарьт тусгах
Хөрс
Хөрсний эвдрэл үүсэх, хөрсний үржил шим алдагдах, хөрс бохирдох	-Газрын элэгдэл, эвдрэлийн өнөөгийн байдлыг тодорхойлж зураглал үйлдэх, тухайн төслийг хэрэгжүүлэх явцад хөрсөнд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл, түүнийг багасгах, арилгах арга зам, шаардагдах хөрөнгө зардлыг тодорхойлох -Үйл ажиллагааны явцад үүсэх газрын элэгдэл, эвдрэлийг тогтоох, зураглал үйлдэх, олон салаа зам гаргах, хөрс бохирдуулах, эвдрэхээс сэргийлэх арга хэмжээ, түүнд шаардагдах хөрөнгө зардлыг төлөвлөх -Төсөл хэрэгжүүлэх явцад өртөж эвдэрсэн хөрсийг нөхөн сэргээх арга замыг тодорхой үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх, шаардагдах хөрөнгө зардлыг төлөвлөх, нөхөн сэргээлтийг зохих шаардлагын дагуу хийх төлөвлөлтийг тусгах -Усалгаатай тариалангийн талбайн хөрсний давсжилтын байдлыг нарийвчлан тогтоож, давсжилтын явцад үнэлгээ өгч сэргийлэх арга хэмжээг тусгах -Төсөл хэрэгжих орчны хөрсний бүтэц, үржил шимийг тодорхойлж, нөхөн сэргээлтийн ажлыг түүнтэй уялдуулан хийх талаар тусгах
	Тариалан эрхлэх талбайн хөрсний арчилгааны дэглэм, горимыг нарийвчлан тогтоож, технологийн дагуу мөрдөх, хяналт, шинжилгээний хөтөлбөр боловсруулах, мэргэжлийн байгууллагаар хөрсний чанар, бохирдлын байдалд шинжилгээ хийлгэх, хяналт тавих
	Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах пестицид, бордооны найрлагад шинжилгээ хийлгэх, химийн бодисын эрсдлийн үнэлгээ хийлгэх, бордоо болон химийн бодисоос хөрс, ус, хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөөллийг тогтоох, хяналт тавих, сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ, шаардагдах зардлыг төлөвлөх
Хог хаягдал үүсэх	-Хог хаягдлыг тусгай цэгт хуримтлуулж, тогтоосон хугацаанд зайлуулах, аюултай хог хаягдлыг саармагжуулж устгах
	-Хог хаягдал цуглуулах түр цэгийг байгуулж, орчныг нь байнга цэвэрлэх, ариутгах
Хөрс, орчны бохирдол	Эрчим хүч, дулааны эх үүсвэр, пестицид, бордоо зэргээс үүсэх бохирдол, утаа, хийн найрлага дахь хорт бодисын хэмжээг стандарт, норм нормативаар тогтоосон хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байх арга замыг тодорхойлох
Үйлдвэр, ахуйн зориулалтаар ашиглах усны хэрэгцээ, хангамжаас шалтгаалах үр дагавар	Бохир усны найрлага дахь органик хаягдлыг саармагжуулж, стандартын дагуу ариутгасны эцэст зайлуулах боломжийг тодорхойлох
	Хөрсөнд нэвчих органик найрлагатай бохир ус, хог хаягдлын хэмжээг тооцож, цэвэршүүлэх арга хэмжээг байнга авч байх
	Үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглаж буй усны нөөц, чанар, горимын талаар мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт гаргуулах, тусгай хөтөлбөрийн дагуу хяналт тавьж байх
Гадаргын болон гүний ус
Гадаргын болон гүний усны нөөц, чанар, горимд өөрчлөлт орох, бохирдол үүсэх	-Газрын дорхи болон хөрсний усны нөхцөл байдлыг тодорхойлж, мэргэжлийн дүгнэлт гаргуулах, ус хэрэглээний хэмжээ, эх үүсвэрийг түүнтэй уялдуулан нарийвчлан тооцох -Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглах усны эх үүсвэрийн байршил, ундарга, хүрэлцээ хангамжийг нарийвчлан тогтоох, газрын доорхи усны хяналт-шинжлэн явуулах нөхцөл бүрдсэн эсэхийг судалж, бүрдээгүй тохиолдолд хэрэгжүүлбэл зохих арга хэмжээг тусгах -Усалгааны технологийн горимыг чанд мөрдөх, усны чанар, шинжилгээний дүгнэлтийг мэргэжлийн байгууллагаар гаргуулах -Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн болон ахуйгаас гарах бохир усыг стандартын шаардлагад хүртэл цэвэршүүлсний дараа усны объектод нийлүүлэх
	-Гадаргын усны эх үүсвэрийн чанар, горимыг судалж, түүний өөрчлөлтөд байнга хяналт тавих, гарсан өөрчлөлтийн талаар холбогдох байгууллагад шуурхай мэдээлж, шаардагдах арга хэмжээг цаг тухайд нь авч хэрэгжүүлэх асуудлыг тусгах
	-Үр, бордоо, түүхий эд, бүтээгдэхүүний агуулах, усан сан, шатах, тослох материалын агуулах, бусад туслах барилга байгууламжийг усны нөөцийг бохирдуулахгүй газарт байрлуулах талаар тусгах
	-Гүний усны түвшин, чанар найрлагад байнгын ажиглалт, хяналт тавьж, өөрчлөлт орсон тохиолдолд мэргэжлийн байгууллагад шуурхай мэдэгдэж, шаардлагатай арга хэмжээг авах талаар тусгах -Төслийн үйл ажиллагаанаас цэвдгийн горимд үзүүлэх нөлөөллийг тогтоох, хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөх шаардлагатай гэж үзвэл цэвдгийн нөхцөл, гүний усны чанар, горимыг мэргэжлийн байгууллагаар тогтоолгох талаар тусгах
Цаг агаар, уур амьсгал, агаарын чанар
Газар тариалангийн үйл ажиллагаанаас хөрс эвдэрч, агаарт тоосжилт үүсэх, пестицид болон бордоо хэрэглэснээс агаарын бохирдол үүсэх, хөдөө аж ахуйн машин механизмын утаанаас хорт бодис агаарт ялгарах	-Цаг агаар, уур амьсгалын олон жилийн мэдээлэлд тулгуурлаж, цаг агаарын талаархи мэдээллийг гаргаж өгөх, түүнийг үйл ажиллагаандаа ашиглах талаар зөвлөмж боловсруулах, шаардлагатай тохиолдолд нэмэлт судалгаа явуулах -Агаарын чанарт шинжилгээ хийж, хяналт тавих асуудлыг нарийвчлан тусгах
Ургамал
Тариалангийн талбайн ургамалан нөмрөг устах, ургамлын бүлгэмдлийн хэвийн байдал алдагдах, тухайн орчны бэлчээрийн ургамлын нөөц багасах	Тухайн орчимд нэн ховор, ховор ургамал байгаа эсэхийг тогтоох, тэдгээрийг хамгаалах арга замыг тодорхойлох
	Бэлчээрийн талхагдлаас урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөж хэрэгжүүлэх, бэлчээрийг нөхөн сэргээх арга замыг тодорхойлох
	Цөлжилтөөс сэргийлэх арга хэмжээг нарийвчлан төлөвлөх
Ой
Ойн нөөц хомсдох, түүнээс үүдэн байгаль орчин, экологийн тэнцвэр алдагдах, усны нөөц, горим өөрчлөгдөх, агаарын чанарт өөрчлөлт орох, хөрсний төлөв байдал өөрчлөлт орох	Төсөл хэрэгжих талбайн ойн нөөц, төрлийг тогтоох, ой модыг огтлох, ашиглах нөхцөлд тусгай төлөвлөгөө боловсруулах, ойг нөхөн сэргээх төлөвлөгөөг боловсруулж хэрэгжүүлэх асуудлыг тусгах
Ан амьтан
Ан амьтны амьдрах орчинд нөлөөлөх, тэдгээрийн тоо толгой өөрчлөгдөх, дүрвэж дайжих, байршил, тархалт нь өөрчлөгдөх	Ан агнуурын хууль тогтоомжийн биелэлтийг хангах удирдлага, зохион байгуулалтын арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх талаар тусгах
	Ховор, нэн ховор ан амьтад байгаа эсэх, тэдгээрийг хамгаалах, нөхөн үржүүлэх арга замыг тодорхойлох
Дэд бүтэц
Хөдөө аж ахуйн салбарын үйл ажиллагаанаас тухайн орчны дэд бүтцийн хөгжил, түүний ачаалалд дагалт нөлөөллийг бий болгох	Дэд бүтцийн өнөөгийн болон ирээдүйн төлөв байдлыг тодорхойлох, шаардлагатай тохиолдолд түүнийг хөгжүүлэхэд зориулж, хөрөнгө мөнгө төлөвлөж зарцуулах асуудлыг тусгах

1.4 Үйлдвэрийн төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийхэд анхаарах зүйлс

Аливаа үйлдвэрийн төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийхэд энэхүү аргачлалын 1.2-т зааснаас гадна дараахь асуудлуудыг хамруулан үзэх нь зүйтэй. Үүнд:

· Үйлдвэрийн байршил;

· Төлөвлөж буй үйлдвэрийн ойролцоо орших объектууд;

· Гадаргын усан сүлжээнд нөлөөлөх байршилд байгаа эсэх;

· Үйлдвэрийн барилга байгууламж барих газрын геологи, гидрогеологи, цэвдгийн нөхцөл;

· Тухайн орчны газар хөдлөлийн эрчим;

· Хөрсний усны түвшин;

· Ажиллах хүчний хангамж, эх үүсвэр;

· Үйлдвэрийн хүчин чадал, тоног төхөөрөмж, технологи;

· Үйлдвэрийн түүхий эд;

· Үндсэн болон завсрын бүтээгдэхүүн;

· Үйлдвэрийн технологид хэрэглэх химийн бодис, түүнийг импортлох, хадгалах, хэрэглэх, тээвэрлэх, устгах үйл ажиллагаа;

· Цэвэр ус хэрэглээ, түүний хэмжээ, хангах эх үүсвэр, цэвэр усыг эргэлтээр ашиглах боломж;

· Уурын хэрэглээ, хэмжээ, хангах эх үүсвэр;

· Эрчим хүчний хэрэглээ, хангах эх үүвэр;

· Үйлдвэрээс гарах хатуу хог хаягдал, түүнийг зайлуулах арга зам, хог хягдлыг эргүүлэн ашиглах боломж;

· Үйлдвэрээс гарах бохир усны чанар найрлага, түүнийг цэвэрлэх, зайлуулах арга зам, бохир усыг эргүүлэн ашиглах боломж;

· Үйлдвэрийн бохир усыг урьдчилан цэвэрлэх барилга байгууламж;

· Үйлдвэрийн орчны цэцэрлэгжилт, тохижилт хийх;

· Үйлдвэрийн барилга байгууламж барихад өртөж эвдэрсэн газрыг засаж тэгшлэх, нөхөн сэргээх асуудал;

· Ажиллагсдын хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааг хангах асуудал;

· Ажлын байрын нөхцөл, тохижилтын байдал;

· Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас ажиллагсдын эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөлөл;

· Үйлдвэрээс агаарт үзүүлэх нөлөөлөл;

· Үйлдвэрээс гадаргын болон газрын дорхи усанд үзүүлэх нөлөөлөл;

· Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас хөрсөнд үзүүлэх нөлөөлөл;

· Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас ургамал, амьтны аймагт үзүүлэх нөлөөлөл;

· Үйлдвэрийн үйл ажиллагааны явцад гарч болзошгүй осол, аюул;

· Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллгааны явцад байгалийн нөөц баялаг ашигласны төлбөр, хураамжийн хэмжээ;

· Үйл ажиллагаа явуулахад шаардлагатай холбогдох газруудын зөвшөөрөл г.м

1.5 Аялал жуулчлалын төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийхэд анхаарах зүйлс

Аялал жуулчлалын бааз байгуулахад ихэвчлэн байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг түшиглэдэг учир одоо манай улсад ажиллаж буй аялал жуулчлалын баазуудын олонхи нь тусгай хамгаалалттай газар нутагт оршдог. Тиймээс аялал жуулчлалын баазын төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийхэд тусгай хамгаалалттай газар нутгийн онцлог шаардлагууд, хамгаалалтын горим, байгаль орчны өвөрмөц байдлыг нь илүүтэй харгалзан үзэх шаардлагатай.

"Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" Монгол Улсын хуулийн хавсралтын дагуу улсын тусгай хамгаалалтад авсан газар нутагт хэрэгжих аливаа төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээг зөвхөн Байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын шинжээчид хийж гүйцэтгэнэ. Харин орон нутагт ажиллаж буй шинжээчид нь аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын орон нутгийн хамгаалалтад авсан газруудын нутаг дэвсгэрт хэрэгжих төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээг хийнэ.

Тусгай хамгаалалттай газар нутагт хэрэгжих төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг хийхэд дараахь асуудлуудыг эн тэргүүнд анхааран үзэх шаардлагатай. Үүнд:

"Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай" болон "Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн орчны бүсийн тухай" Монгол Улсын хууль, бусад хууль тогтоомжийн шаардлагад тухайн төсөл нийцэж байгаа эсэх Тусгай хамгаалалттай газраас тодорхой зориулалт, хугацаа, болзолтойгоор ашиглах гэж буй Монгол улсын иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын баримт бичиг нь хүчин төгөлдөр мөрдөж буй хууль, эрх зүйн шаардлагад хэрхэн нийцэж байгаа эсэх Тухайн төслөөс тусгай хамгаалалттай газар нутгийн байгаль орчны төлөв байдал, биологийн төрөл зүйлд ямар сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх, тусгай хамгаалалттай газар нутгийн байгалийн төрх байдлыг өөрчлөх Дархан цаазат болон байгалийн цогцолборт газрын хязгаарлалтын бүс, байгалийн нөөц болон дурсгалт газрын нутаг дэвсгэрт оршиж буй байгалийн өвөрмөц тогтоц, геологийн хурдас, нэн ховор, ховор ан амьтан, ургамлын зүйл, булш бунхан, хадны сүг зураг, эртний хүмүүсийн бууц, чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн ул мөр, бичээс, буган ба хүн чулуун хөшөө, эртний хот, суурингийн туурь зэрэг түүх соёлын дурсгалт зүйлст тухайн төслийн үйл ажиллагаа хэрхэн нөлөөлөх.

Дээрхээс гадна аялагч, жуулчлагч нарын ая тух, аюулгүй байдлыг хангах, тэднийг аяллаар явах замын маршрутыг тогтоох, ус хангамжийн найдвартай эх үүсвэрийг сонгох, хатуу хог хаягдал болон ахуйн бохир усыг байгаль орчинд халгүйгээр зайлуулах, барилга байгууламж, дамжуулах шугам сүлжээ, зам, бохир усны цооног, бие засах газар, автомашины зогсоол байгуулахад өртөж эвдэрсэн газрыг засч тэгшлэх, нөхөн сэргээх, тэрчилэн бохир усны цооног, хог хаягдлын цэг, бие засах газрын байршлыг зөв тогтоох зэрэг асуудлуудыг онцгойлон харгалзаж үзэх шаардлагатай. Аялал жуулчлалын баазын байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний үед анхаарах гол асуудлуудыг дараахь хүснэгтэд үзүүлэв.

Хүснэгт 3. Аялал жуулчлалын баазын байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний үед анхаарах гол асуудлууд

Барилга байгууламж	-Аялал жуулчлалын баазын барилга байгууламжийг эрх бүхий байгууллагаас баталсан зураг төслийн дагуу барьж байгуулах -Аялал жуулчлалын баазын зэрэглэл бүхий хаяг, үйлчилгээний төрлийг заасан тэмдгийг MNS 4597:98 стандартын дагуу байрлуулсан байх -Аялал жуулчлалын баазын барилга байгууламж нь «Олон нийтийн барилга байгууламж төлөвлөлт» барилгын норм, дүрэм (2.08.02-98)-д заасан шаардлагыг хангасан байх -Аялал жуулчлалын бааз нь зохих шаардлагыг хангасан албан ажлын байр, зочны байр, олон нийтийн буюу мэдээллийн байр, хооллох байр, дэлгүүр, амралт, тоглоомын талбай, угаалгын газар, тээврийн хэрэгслийн зогсоол, агуулах, ариун цэврийн болон бие засах газартай байх
Эрүүл ахуйн талаар	-Зочны байр нь180С-200С-аас доошгүй дулаантай, эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн гэрэлтүүлэгтэй байх -Унд-ахуйн усны эх булгийг «Ундны усны эрүүл ахуйн шаардлага» MNS 900:2005 стандартын дагуу сонгож, ус хангамжийн эх үүсвэрт ариун цэвэр, хамаалалтын бүс тогтоох -Зөөврийн усан хангамжтай үед хүнсний зориулалтын саванд усыг хадгалах, мөн ус хадгалах савыг тогтмол хугацаанд цэвэрлэж, ариутгаж байх -Эдэлбэр газрын талбай, гэр болон барилга байгууламжийн орчинд цэвэрлэгээг тогтмол хийх, хог хаягдлыг гэр, барилга байгууламжаас 50 метрээс ойргүй зайд тогтоосон цэгт хуримтлуулж, тогтмол хугацааанд зайлуулах, бохир усны цооног, бие засах газарт ариутгал, халдваргүйжүүлэлтийг эрүүл ахуй норм, дүрмийн дагуу тогтмол хийх -Бие засах газар, бохир усны цооногийг «Ахуйн бохир усны цооногийг доторлох, ашиглах журам»-ын дагуу байгуулж, баазын захын объектоос 20 метр, ил задгай усны эргээс 30 метрээс ойргүй зайд байрлуулах
Аюулгүй байдал	-Үер усны болон галын аюул, газар хөдлөл, аянга цахилгаан, ой хээрийн түймэр зэрэг гамшгаас сэргийлэх арга хэмжээг зохих заавар, журмын дагуу төлөвлөж хэрэгжүүлэх -«Галын аюулгүй байдал. Ерөнхий шаардлага» MNS 4244:94 стандартын дагуу жуулчид болон ажиллагсдын аюулгүй байдал, эрүүл мэнд, өмч хөрөнгийн хамгаалалтыг бүрэн хангасан байх -Гал унтраах багаж хэрэгсэлтэй байх -Гэр болон бусад байгууламжуудын хоорондын зай 5 метрээс багагүй байх -Нийтэд зориулсан мэдээллийн тэмдгийг зохих газруудад байрлуулсан байх -Тээврийн хэрэгслийн зогсоолыг үзэгдэх орчныг халхлахгүй, саад болохгүйгээр газарт, галын аюулгүйн зайд байрлуулах, таних тэмдэгтэй байх
Эдэлбэр газар	-Аялал жуулчлалын зөвшөөрөгдсөн бүс нутагт ажил үйлчилгээ явуулах -Байгаль орчны холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу байгаль орчныг хамгаалах, үнэлгээ дүгнэлт гаргуулж, хүрээлэн буй орчин, амьтан, ургамлын аймгийг хамгаалах, мөн ус, агаар, хөрсийг бохирдуулахгүй байх - Орчны тохижилтыг зориулалтын дагуу хийсэн байх. Үүнд: · Мод, бут сөөг, зүлэг, цэцгийн мандал тарих, усан оргилуур байгуулах; · Явган хүний зам тавих; · Гэрэлтүүлэг хийх; · Наран шарлагын болон амралт, тоглоомын талбайтай байх; · Мэдээллийн самбар, анхааруулах санамж хуудсуудыг зохих газруудад байрлуулах. -Талбайн гэрэлтүүлгийг гэр болон бусад байгууламжуудыг бүрэн гэрэлтүүлэхүйцээр байрлуулах

1.6 Нефтийн бүтээгдэхүүн, шатахууны төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийхэд анхаарах зүйлс

Нефтийн бүтээгдэхүүн, шатахууны төрлийн бодисууд хөрс, усанд алдагдвал удаан хугацаанд хадгалагдаж, бохирдуулах үйлчилгээтэй. Мөн уурших, нэвчих, нүүж тархах зэргээр бохирдлын цар хүрээ нь байнга нэмэгдэж байдаг. Үүнээс гадна хүний эрүүл мэндэд хортой үйлчлэл үзүүлэх олон тооны бодисууд агуулагдаж байдаг. Иймээс нефтийн бүтээгдэхүүн, шатахууны төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийхэд зайлшгүй онцгойлон анхаарч авч үзэх шаардлагатай дараахь асуудлууд байна. Үүнд:

· Байршил (гэр хороолол, үйлдвэр, аж ахуйн барилга байгууламж, ил задгай усны эх үүсвэр, хүн ам төвлөрсөн газраас ямар зайд байрлах г.м);

· Шатахуун хэрэглэгч авто тээврийн хэрэгслүүдийн орох, гарах зам;

· Шатахуун буулгах хэрэгсэл, шатахуун буулгах талбай;

· Шатахуун түгээх талбай, шатахуун түгээгүүр;

· Дамжуулах шугам хоолой, амьсгалын клапан;

· Шатахуун түгээх станцын үйлчилгээний байр;

· Технологийн худаг;

· Шатахуун нөөцлөх сав;

· Аянга зайлуулагч;

· Гадаргын усан сүлжээнд нөлөөлөх байршилд байгаа эсэх;

· Шатахууны станцын барилга байгууламж барих газрын геологийн тогтоц;

· Шатахууны станцын барилга байгууламж барих газрын гидрогеологийн нөхцөл;

· Шатахууны станцын барилга байгууламж барих газрын геологийн нөхцөл;

· Шатахууны станцын барилга байгууламж барих газрын цэвдгийн нөхцөл;

· Газар хөдлөлийн эрчим;

· Хөрсний усны түвшин;

· Цэвэр ус хэрэглээ, хэмжээ, түүнийг хангах эх үүсвэр;

· Эрчим хүчний хэрэглээ, хангах эх үүвэр;

· Хатуу хог хаягдал, түүнийг зайлуулах арга зам;

· Шатахуун түгээх станцаас гарах бохир усны чанар найрлага, түүнийг цэвэрлэх, зайлуулах арга зам, цэвэрлэх барилга байгууламж;

· Шатахуун түгээх станцын барилга байгууламж барихад өртөж эвдэрсэн газрыг засаж тэгшлэх, нөхөн сэргээх асуудал;

· Ажиллагсдын хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааг хангах асуудал;

· Агаарт үзүүлэх нөлөөлөл;

· Гадаргын болон газрын дорхи усанд үзүүлэх нөлөөлөл;

· Хөрсөнд үзүүлэх нөлөөлөл;

· Ажиллагсдын эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөлөл;

· Ургамал, амьтанд үзүүлэх нөлөөлөл;

· Шатахуун түгээх станцын үйл ажиллагааны явцад гарч болзошгүй осол, аюул;

· Үйл ажиллагаа явуулахад шаардлагатай холбогдох газруудын зөвшөөрөл;

· Бусад нийтлэг асуудлууд г.м

1.7 Уул уурхайн төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийхэд анхаарах зүйлс

Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа явагдах газар нутагт хүрээлэн буй орчны асуудлуудыг зохицуулах анхны алхам нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий болон нарийвчилсан үнэлгээ юм. Нөлөөллийн үнэлгээ нь уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа эхлэхээс өмнө хийгдэх ёстой бөгөөд төсөл хэрэгжүүлэгчдийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчин, нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөл, үр дагаврыг үнэлж, сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг тодорхойлно. Тухайн төслийн геологи, хайгуулын ажлын тайлан, ашигт малтмалын орд, илэрцийн урьдчилсан үнэлгээ хийгдэж, геологийн бодит болон боломжит нөөц нь батлагдсаны дараа орд газрыг ашиглахтай холбоотой байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээг хийх нөхцөл бүрдэнэ.

Уул уурхайн төсөлд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийхэд энэхүү аргачлалын 1.2-т зааснаас гадна дараахь асуудлуудыг хамруулан үзэх шаардлагатай. Үүнд:

Ордын байршил, газар зүйн солбицол; Ойролцоо орших объектуудын байршил, зай хэмжээ; Эдийн засгийн үзүүлэлтүүд; Гадаргын усны эх үүсвэрээс ямар зайд байрлах; Уурхайн хүчин чадал, техник тоног төхөөрөмж, технологи; Геологийн болон ашиглалтын нөөц, дундаж агуулга, м3/м3; Хөрс хуулалт, м3/м3; Хүдэр болон элс олборлолт, мян.м3; Гадаад, дотоод болон шимт хөрсний овоолго; Олборлолт явуулах болон барилга байгууламж барих газрын гидрогеологийн нөхцөл; Олборлолт явуулах болон барилга байгууламж барих газрын геологийн нөхцөл;

· Олборлолт явуулах болон барилга байгууламж барих газрын цэвдгийн нөхцөл;

Тухайн орчны газар хөдлөлийн эрчим; Хөрсний усны түвшин; Ашигт малтмал боловсруулах технологид ашиглах химийн бодис, түүнийг импортлох, хадгалах, хэрэглэх, тээвэрлэх, устгах үйл ажиллагаа; Цэвэр ус хэрэглээ, түүний хэмжээ, хангах эх үүсвэр, цэвэр усыг эргэлтээр ашиглах боломж; Эрчим хүчний хэрэглээ, түүнийг хангах эх үүвэр; Боловсруулах үйлдвэрээс гарах бохир усны чанар найрлага, түүнийг цэвэрлэх, зайлуулах арга зам, бохир усыг эргүүлэн ашиглах боломж; Хатуу хог хаягдал, түүнийг зайлуулах арга зам, хог хягдлыг эргүүлэн ашиглах боломж; Олборлолт, боловсруулалт хийх, барилга байгууламж барихад өртөж эвдэрсэн газрыг засч тэгшлэх, нөхөн сэргээх асуудал, түүнд шаардагдах хөрөнгө, зардал; Хөдөлмөр хамгаалал, эрүүл мэнд, аюулгүй ажиллагаа; Ажлын байрын нөхцөл, тохижилтын байдал; Цаг агаар, уур амьсгалд нөлөөлөх эсэх; Гадаргын болон газрын дорхи усанд үзүүлэх нөлөөлөл; Хөрсний эвдрэл, бохирдол; Ургамалд үзүүлэх нөлөөлөл; Ойн нөөцөд үзүүлэх нөлөөлөл; Амьтанд үзүүлэх нөлөөлөл; Түүх соёлын дурсгалт зүйлс, археологи палеонтологийн олдворт нөлөөлөх эсэх; Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны явцад гарч болзошгүй осол, аюулын эрсдэл; Улс, орон нутгийн төсөвт оруулах орлого; Нийгмийн асуудал; Байгалийн нөөц баялаг ашигласны төлбөр, хураамжийн хэмжээ; Үйл ажиллагаа явуулахад шаардлагатай холбогдох газруудын зөвшөөрөл г.м
1.8 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээний түвшинд гаргах дүгнэлт

Ерөнхий үнэлгээг хариуцан гүйцэтгэсэн шинжээч үнэлгээний ажлын үр дүнг үндэслэн дүгнэлтийг дараахь байдлаар гаргана. Үүнд:

- Төслийн нөлөөлөл нь холбогдох хууль тогтоомж, тухайн үед мөрдөж буй стандарт, норм норматив, дүрэм, журмаар тогтоосон хэмжээнээс хэтрэхгүй, төсөл хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд байгалийн нөөц баялаг ашиглахгүй бол байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ хийлгэлгүйгээр төслийг "шууд хэрэгжүүлэх боломжтой" гэсэн дүгнэлт гаргана.

- Тухайн төслөөс хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд тодорхой хэмжээний сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх нөхцөлтэй боловч удирдлага, зохион байгуулалтын арга хэмжээ авснаар сөрөг нөлөөллийг зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс хэтрэхгүй болтол бууруулах болон арилгах боломжтой бол зайлшгүй авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай арга хэмжээний талаархи нөхцөл болзол, хэрэгжүүлэх хугацааг тодорхойлж өгсний үндсэн дээр "нөхцөл болзолтойгоор хэрэгжүүлэх боломжтой" гэсэн дүгнэлтийг гаргана.

- Төслийн нөлөөлөл нь байгаль орчинд уршигтай байж болзошгүй, тэрчилэн тухайн төслийг хэрэгжүүлснээс үүдэн гарах сөрөг нөлөөллийг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээний түвшинд тогтоох боломжгүй, нэмэлт судалгаа, шинжилгээ хийх зайлшгүй шаардлагатай бол "байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ хийлгэх шаардлагатай" гэсэн дүгнэлт гаргаж, нарийвчилсан үнэлгээний чиглэл, хуваарийг тогтоож өгнө.

- Төслийн байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг урьдчилан хэлэх боломжгүй, эсхүл онц уршигтай байж болох болон хууль тогтоомжид нийцэхгүй, техник технологи нь байгаль орчинд халтай буюу хот байгуулалтын болон газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд тусгагдаагүй, мөн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах боломжгүй болох нь тогтоогдвол төслийг "хэрэгжүүлэх боломжгүй" гэж үзэж, төсөл хэрэгжүүлэгчид нь буцаана.

- Шинжээч байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтийг төсөл хэрэгжүүлэгчид танилцуулж, түүнийг цаг хугацаанд нь хэрэгжүүлэх асуудлыг харилцан зөвшилцөж, гарын үсэг зуруулж баталгаажуулна. Шинжээчийн дүгнэлтийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Ерөнхий шинжээч албан бичгээр албажуулан төсөл хэрэгжүүлэгчид хүргүүлнэ.

- Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээнд заасан нөхцөл болзол, чиглэл, хуваарийг шинжээчийн тогтоосон хугацаанд биелүүлээгүй бол ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтийг хүчингүй болгох бөгөөд "Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" хууль, холбогдох бусад хууль тогтоомжид заасны дагуу хариуцлага тооцно.

2 ТӨСЛИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НӨЛӨӨЛӨХ БАЙДЛЫН НАРИЙВЧИЛСАН ҮНЭЛГЭЭ ХИЙХ АРГАЧЛАЛ 2.1 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний үндсэн үе шат

"Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" Монгол Улсын хууль болон Байгаль орчны Сайдын 2006 оны 119 дүгээр тушаалаар баталсан "Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний аргачилсан заавар"-т төслийн болзошгүй ба гол сөрөг нөлөөллийг шууд, шууд бус, давхардмал шинжээр нь үр дагавар, хамрах хүрээ, сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээний хамт тодорхойлох ёстойг заасан. Энэ нь тухайн төслийг хэрэгжүүлэх эсэх талаар шийдвэр гаргах, байгаль орчныг хамгаалахад гарах зардлын хэмжээг тооцох үндэслэл болох тул тохирох аргазүйг сонгож хэрэглэхэд анхаарах нь чухал.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ нь тухайн төслөөс байгаль орчинд үзүүлж болзошгүй нөлөөллийг тодорхойлж, үнэлгээ өгөх, оновчтой хувилбаруудыг тодорхойлох, сөрөг нөлөөллийг бууруулах зохистой арга хэмжээ, түүний менежментийг төлөвлөх, мониторингийн үзүүлэлтийг тодорхойлох, шийдвэр гаргах шатанд шинжлэх ухааны мэдлэг, мэдээллийг ашиглах боломжоор хангадаг бөгөөд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний явцад төслийн техник, технологийн шийдэл, хүчин чадал, онцлог, нөгөө талаас байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүд, хүний эрүүл мэнд, нийгэм-эдийн засаг, хууль эрх зүйн асуудлыг өргөн хүрээтэй хамрах бөгөөд эдгээрийг цогц байдлаар нэгтгэн үзэж, дүн шинжилгээ хийх үндсэн дээр байгаль орчны нөлөөллийг илрүүлэн тодорхойлдог. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь мэргэжлийн өндөр мэдлэг, туршлага, төрөл бүрийн мэдээлэл, олон талын оролцоог шаарддаг цогц үйл ажиллагаа юм.

БОНБНҮ-ний явцад шаардлагатай мэдээллийг цуглуулах, хээрийн судалгаа, шинжилгээ хийсний үндсэн дээр төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны төлөв байдал, онцлогийг тодорхойлж, төслийн байгаль орчинд учруулах нөлөөллийг тогтоон сөрөг нөлөөллийг бууруулах болон арилгах арга хэмжээний зөвлөмж, байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрийг боловсруулна. Үүнд:

1. Тухайн төслөөс хүний эрүүл мэнд, байгаль орчин, нийгэм-эдийн засагт үзүүлэх шууд ба шууд бус нөлөөлөл, үр дагаврыг илрүүлэн тогтоох, тэдгээрийн жагсаалтыг гаргах;

2. Нөлөөллийн цар хүрээ, эрчим, үргэлжлэх хугацааг тогтоож, тухайн төслийн болзошгүй болон гол нөлөөллийг тодорхойлох;

3. Төслийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээний талаар зөвлөмж боловсруулах, техник технологийн оновчтой хувилбарыг сонгож тогтоох, эдийн засгийн хувьд үр ашигтай байх арга замыг тодорхойлох;

4. Төслийг хэрэгжүүлэх явцад мөрдөх байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөр боловсруулах, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө зардлыг төлөвлөж тусгах г.м.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээг дараахь үе шаттайгаар хийнэ.Үүнд:

1. Мэдээлэл цуглуулах бэлтгэл ажил (судалгааны талбайг тодорхойлох, мэдээллийг нэгтгэх, судалгааны хүрээнд геомодел байгуулах г.м);

2. Хээрийн судалгаа шинжилгээ (хээрийн ажиглалт, судалгаа, сорьц дээж авах, хэмжилт хийх, зураг авах, дүрс бичлэг хийх г.м);

3. Суурин боловсруулалт (цуглуулсан мэдээллийг нэгтгэн дүгнэх, анализ хийх, эцэслэн боловсруулах);

4. Тайлан бичих.

2.2 Мэдээлэл цуглуулах бэлтгэл ажлын үе шат

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээий эхний үе шатанд төслийн үндсэн баримт бичигтэй танилцах, төсөлтэй холбогдолтой бусад асуудлуудыг нарийвчлан тодруулах, мэдээлэл цуглуулах, мөн тухайн төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээний дүгнэлт, нарийвчилсан үнэлгээний чиглэл хуваарьтай нарийвчлан танилцах шаардлагатай. Мэдээллийн гол эх үүсвэрүүдэд дараахь зүйлс хамаарагдана. Үүнд:

1. Орон нутгийн хөгжлийн төлөвлөлт;

2. Байгаль орчны төлөв байдал;

3. Статистик тоо баримтууд;

4. Хайгуул, судалгааны ажлын үр дүн;

5. Урд хийсэн олон жилийн эрдэм шинжилгээ, сэдэвчилсэн судалгааны үр дүн;

6. Фондын мэдээ материал;

7. Засгийн газрын байгууллагуудын мэдээлэл;

8. Төрийн бус байгууллагуудын мэдээлэл;

9. Олон улсын байгууллагуудын мэдээлэл;

10. Шинжлэх ухааны байгууллагуудын судалгаа шинжилгээний үр дүн

11. Эрхзүйн орчны судалгаа г.м

Мэдээлэл нь хэмжилт, тооллого, ажиглалт, судалгаа, лабораторийн шинжилгээний үр дүнгээр баталгаажсан, байр зүйн болон газарзүйн мэдээллийн системийн зураглалд тулгуурласан байх шаардлагатай. Мэдээллийг цуглуулахдаа аль болох бодитой хандаж, орон нутгийн иргэдээс санал асуулга, лавлагаа авах зэргээр тэдэнтэй хамтран ажиллаж, мэдээллийг баяжуулах хэрэгтэй. Мэдээллийг 3 төрөлд хувааж үздэг. Үүнд:

· Байнгын мэдээлэл /олон жилийн судалгааны явцад хуримталсан, албан ёсны эх сурвалжаас цугларсан мэдээлэл/;

· Дунд түвшний мэдээлэл /албан ёсны боловч, хувиран өөрчлөгдөх шинж чанартай мэдээллүүд буюу агаар, ус, хөрсний чанарын талаархи мэдээлэл, байр зүйн болон газарзүйн мэдээллийн системийн зураглалд тулгуурласан г.м/;

· Олон нийтийн үзэл бодол, оролцоо, санал асуулгын үр дүнд хуримталсан мэдээлэл.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний ажлын хүрээнд хуримтлуулсан мэдээлэл болон газарзүйн мэдээллийн системийг ашиглан мэдээллийн сан байгуулж, мэдээллийг нэгтгэн боловсруулж ашиглах нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний ажлыг шуурхай, чанартай болгох ач холбогдолтой.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний хүрээнд байгаль орчны төлөв байдлын суурь судалгаа (геологи, геоморфологи, гидрогеологи г.м)-г хийх бэлтгэл ажлын үед дараахь аргачлалаар мэдээллийг цуглуулах шаардлагатай. Үүнд:

-Топозураг, агаар, сансрын зургийг олж бэлтгэж, тэдгээрийн тайлал хийх;

-Геологи, гидрогеологийн судалгааны тайлан, зураг схемтэй танилцаж, урьдчилсан судалгаа, дүгнэлт хийх;

-Тухайн төслийн технологи, үйл ажиллагаатай холбоотой мэдээ материалыг цуглуулж, байгаль орчны үнэлгээний чиглэлээр боловсруулалт хийх.

Топозураг нь төслийн байршил, төсөл хэрэгжихээс өмнөх үеийн газрын гадаргын хэлбэр дүрс, геоморфологийн элемент зэргийг тогтоох аргачлалын нэгэн гол зүйл болдог. Байгаль орчны үнэлгээ хийж буй газар нутагт топозургийн масштаб нь том хураангуйлалтай байх нь чухал. Уул уурхайн үйлдвэрлэл явуулж буй газрын хэмжээнээс хамааруулан топозургийн масштабыг сонгоно. Жишээ нь: карьерын өргөн юмуу урт нь тус бүр 10 м бол топозургийн масштаб 1:5000, карьерын өргөн, тус бүр 100 м бол топозургийн масштаб 1:50000 байх шаардлагатай.

Агаар, сансрын зураг нь карьер, суваг шуудуу далан, хиймэл нуур зэргийн хэмжээ, геоморфологийн элементүүдийн өөрчлөлт зэргийг тогтооход чухал ач холбогдолтой. Агаарын фотозураг (аэрфотозураг) нь цахилгаан станц, үйлдвэрийн бүс нутгийн хаягдал ус зайлуулах суваг шуудууны экологийн байдалд дүгнэлт өгөхөд тус дөхөм үзүүлнэ. Манай орны ихэнх нутаг дэвсгэр 1:32000, 1:45000, 1:63000 масштабтай агаарын хар цагаан өнгийн зургаар бүрхэгдсэн болно. Агаар сансрын зурагт, ажиглалт тайлал хийх замаар төсөл хэрэгжүүлэхээс өмнөх болон төсөл хэрэгжих явцад байгаль орчинд учирч буй геоэкологийн холбогдолтой мэдээ материалыг олж авдаг. Агаар сансрын зурагт гео‎‎экологит учирч буй хохирлыг ажиглан тодорхойлоход хялбар, хямд байна.

2.3 Хээрийн судалгааны үе шат

Байгаль орчны судалгаа шинжилгээний ажил нь өргөн уудам нутагтай Монгол орны хувьд ихээхэн газар нутгийг буюу гол төлөв бүс нутгийн хэмжээний асуудлыг хамарсан байдаг тул тодорхой нэг төслийн хувьд авч үзэхэд байгаль орчны онцлогийг бүрэн тодорхойлох боломж дутмаг байх талтай. Иймд төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны төлөв байдлыг газар дээр нь нарийвчлан судлах шаардлага байнга гардаг. Энэ үндсэн дээр төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны төлөв байдлыг төслийн үйл ажиллагаатай холбон дүн шинжилгээ хийж, төслийн нөлөөллийг илрүүлэх, үнэлэх ажлыг хийх шаардлагатай болдог. Энд байгаль орчны бүрдэл хэсгүүдийг бүрэн хамруулах шаардлагатай бөгөөд хээрийн судалгааны ажлыг тухайн мэргэжлийн мэргэшсэн судлаачид хийх шаардлагатай.

Бэлтгэл ажлын үед шаардлагатай мэдээллийг цуглуулсны дараа хээрийн судалгаа, шинжилгээний ажлыг төлөвлөн, газар дээр нь гүйцэтгэнэ. Аливаа төсөл (уул уурхай, цахилгаан эрчим хүч, дулааны станц, хөнгөн, хүнсний үйлдвэр, шатахуун түгээх станц, агуулах, төмөр замын станц, зөрлөг г.м)-ийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ хийхийн тулд төсөл хэрэгжих нутаг дэсгэрийн газарзүй, геологи, геоморфологи, гидрологи, гидрогеологи, хөрсөн бүрхэвч, геоботаникийн хээрийн судалгааг заавал явуулах шаардлагатай.

Газар доорхи усны урсгал, нөөц, химийн найрлагын гол үзүүлэлтүүд нь уур амьсгал, геологи, геоморфологи, инженер-геологи, гидрологи, геоботаник зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаардаг учраас экологийн өөрчлөлтийг нь үнэлэхэд гидрологи, геологи, геоморфологи, инженер-геологи, геоботаникийн чиглэлээр явуулах ажиглалт судалгааг эдгээр мэргэжлийн хүмүүс нэг зэрэг хамтран явуулбал илүү үр дүнтэй, цогцолбор шинжтэй болно.

Экологийн хувьд геологийн хурдас, чулуулгийг хүний үйл ажиллагаанд хялбар өртөгдөж, өөрчлөгдөх байдлаар нь маш хялбар, хялбар, хялбар биш, үндсэндээ өртөгдөхгүй гэсэн ангиллаар авч үзэх боломжтой. Хурдас, чулуулгийн геологийн насыг өртөмтгий байдалтай нь холбож үзэх хэрэгтэй.

Хүснэгт 4. Хүний үйл ажиллагаанд геологи орчны өртөгдөх байдлын ангилал

Зэрэг	Ангилал	Хурдас чулуулгийн нас (индекс)	Чулуулгийн төрөл
1	Маш хялбар өртөмтгий	Дөрөвдөгчийн үе (Q)	Ялзмагт хөрс, сэвсүүл элс, алтан химэрлэг, элсэнцэр
2	Хялбар өртөмтгий	Дөрөвдөгч (Q) Неоген (N), Цэрдийн (K) үе	Голын хөндий, уулын хормой, бэл, хажуугийн аллюви, пролюви, делювийн гаралтай элс, элсэнцэр, шавар, шавранцар, хайрга, хайргархаг хурдас, эх газрын (терригени) гаралтай элсжин, зануужин, шаваржин, хөрзөн, хайргажин, хүрэн нүүрс, шавар, элс, хайрга
3	Хялбар бус өртөмтгий	Цэрд (К), Юра (J) Триас (Т) үе	Эх газрын гралтай тунамал элсжин, шаваржин, зануужин, хөрзөн, хайргажин, хүрэн ба чулуун нүүрс. Эдгээрийн унал нь 0-350 хооронд байна.
4	Үндсэндээ өртөгдөхгүй	Янз бүрийн настай	Хатуурч хувирсан (ихэвчлэн палеозойн эриний настай) тунамал чулуулаг, бүх төрлийн түрмэл, бялхмал, хувирмал чулуулгууд

2.3.1 Геоморфологийн судалгааны арга

Аливаа төслөөс байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөлд геоморфологийн тогтоц шууд ба шууд бусаар хамааралтай. Үүнээс үндэслэн геоморфологийн ажиглалтыг геологи, инженер-геологийн ажиглалттай хамтран гүйцэтгэж, төрөл бүрийн газар шорооны ажил хийснээс өөрчлөгдсөн, цаашид өөрчлөгдөх геоморфологийн элементийн талбай, эзлэхүүн, чулуун болон шороон овоолгоос шинээр үүссэн рельеф зэргийг зураглан тогтооно. Уул уурхайн үйлдвэрийн нөлөөнд тал газар, голын голдирол, татам, дэнжүүдийн экологийн өөрчлөлтөд орсон талбайг тодорхойлж, хэтийн өөрчлөлтийн прогнозыг гаргах шаардлагатай. Уул уурхай, эрчим хүчний үйлдвэрүүдийн нөлөөгөөр өөрчлөгдөж болох геоморфологийн элементүүдийг хуримтлалын, хуримтлал-идэгдлийн, элэгдэл-идэгдлийн гэсэн 3 үндсэн рельефээр ангилан авч үзээд дотор нь татам, дэнж, хажуу, орой гэж ялган экологийн өөрчлөлтөд өртөгдөх байдлаар зураглаж үнэлгээ өгөх нь зүйтэй.

Рельефийн ажиглалт, шинжилгээг байгаль орчны үнэлгээний хээрийн судалгааны явцад маршрутын аргаар явуулдаг. Геоморфологийн ажиглалт, харьцангуй өндрийн хэмжилт, топозураг, агаар сансрын зургийг ашиглан газрын гадаргын хэлбэр дүрс, геоморфологийн элементүүд, тэдгээрийн өртөмтгий байдлын ангиллыг тогтооно. Рельефийн гарал үүсэл, үүссэн хугацаа, хучаас болон үндсэн чулуулгийн бүрдүүлж буй рельефийг тогтооно.

Алтны шороон орд нь голын хөндий, олон жилийн болон улирлын цэвдэг тархсан бүс нутагт байрладгийг харгалзан голын хөндийн хэлбэр, татам, дэнжийн урт, өндөр, өргөн, талбай, тэгш налуугийн байдал, дэнжийн мөргөцөг, гол, намаг, үлдэгдэл гол, нуурын хэмжээ, бүтэц, цэвдгийн бөөрөг, гидролакколит зэрэг байгалийн төрхөөр байгаа рельефийг зураглаж, экологийн өөрчлөлтөд өртөмтгий байдлаар ангилна.

2.3.2 Гидрогеологийн судалгааны арга

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний хүрээнд гидрогеологийн судалгаа хийхэд геоботаникийн болон гидрологийн ажиглалт судалгааг гидрогеологийн зураглалын явцад тавигддаг шаардлагын дагуу явуулах хэрэгтэй. Гидрогеологийн хээрийн ажиглалт, судалгаа нь тухайн төслийг хэрэгжүүлснээр газар доорхи усны нөөцөд учруулах нөлөөлөлд өртөгдсөн болон өртөмтгий байдлыг үнэлэх гол аргын нэг болно.

Гидрогеологийн хээрийн ажиглалт, судалгааг маршрутын шугам, ажиглалтын цэгийн бичлэг хийх хэлбэрээр голын хөндий, нам дор газар, уулын хажуу, асга зэргийг хамруулан явуулна. Гидрогеологийн маршрутын чиглэл, маршрутын шугамын хоорондох ажиглалтын цэгүүдийн зай нь уул уурхайн олборлолт явуулж буй карьер, овоолгын хэлбэр, хэмжээ, карьерын хана, ёроолд газар доорхи ус илэрсэн эсэх, үүсмэл болон байгалийн рельефийн ээлж дараалан тогтсон байдал зэргээс хамаарна. Маршрутын шугамыг карьер, овоолгыг огтолсон болон дагасан чиглэлээр тогтоож, карьерын ухсан хэсгийн хана, ёроолыг бүрэн хамарч судалж чадсан байхаар сонгох хэрэгтэй. Гидрогеологийн маршрутын судалгааны үр дүнд уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд өртсөн газар доорхи ус шинээр илэрч нуур, гол, горхи, булаг үүссэн эсэх, худаг, цооногийн байршил, усны гидравлик, динамик зүй тогтлын тоон үзүүлэлтүүд, газар доорхи усны найрлага, балансын өөрчлөлт зэргийг нарийвчлан тогтооно.

Карьер, овоолгыг огтолсон болон дагасан маршрут нь газар доорхи усны тэжээл, хуримтлал, хөлийн бүсийг ялган тогтоох, төслийн байрлал аль бүсэд хамаарч байгааг тогтоох, төслийн үйл ажиллагаанд өртөгдөх байдлын зэрэг хэмжээг тогтооход гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Газар доорхи усны хуримтлал, хөлийн бүсийн талбайн экологийн өөрчлөлтөд өртөгдсөн хэмжээгээр их өртөгдсөн (30 ба түүнээс дээш хувь), дунд зэрэг өртөгдсөн (10-30 хувь), бага өртөгдсөн (10 хувиас бага) гэж үнэлэн I, II, III зэрэг гэж ангилна.

Гидрогеологийн маршрутын судалгаанд газрын доорхи усны тархалт, хөдөлгөөний зүй тогтол, тэжээгдлийн нөхцөлийг ажиглан тодорхойлж аль болох төслийн үйл ажиллагааны нөлөөлөлд өртөх бүх талбай, талбайн хэмжээнд байрлах уст цэгүүд, усны илэрцүүдийг хамруулан хийх хэрэгтэй. Гидрогеологийн маршрутын шугамын дагуу тодорхой цэгүүдэд ажиглалт хийж тэмдэглэл хөтлөн ажиглалтыг тасралтгүй маягаар явуулах шаардлагатай.

Булгийн ундаргыг тодорхойлох

Булаг, шанд, намгийн байршлыг топо болон агаар, сансрын зураг, координат тодорхойлогч (GPS), уулын компас зэргийг ашиглаж үнэн зөв тодорхойлох нь чухал. Булаг, шандын усыг цэнгэг, бохирдолтой, халуун, хүйтэн, байнгын юмуу түр урсацтай байдлаар нь ангилж болохуйц хээрийн ажиглалт, судалгааг хийд‎‎эг. Булгийн ундаргыг тодорхойлох олон арга байдгийн зарим хамгийн энгийн аргыг дор үзүүлэв:

1. Шавхалтын аргаар булгийн ундаргыг тодорхойлоход

гэсэн томьёог ашиглана.

Энд: V- шавхалт хийсэн савны эзлэхүүн, л (дотор эзэлхүүн тодорхой буюу шууд хэмжиж тогтоож болох хувин, аяга, консервны хоосон лааз, чанамал жимсний сав г.м гарын дорхи сав суулгыг ашиглаж болно)

n- саваар хутгаж шавхсан тоо,

t- шавхалтын эхнээс дуусах хүртэл нэг ээлжийн хугацаа, сек

2. Ус халиагчаар булгийн ундаргыг хэмжиж тодорхойлоход ус халиагчийг гурвалжин, трапец, тэгш өнцөгт хэлбэрээр модоор хээрийн нөхцөлд хийж ашиглаж болно.

Гурвалжин хэлбэрийн ус халиагчаар булгийн ундаргыг дараахь томъёогоор тодорхойлно.

Энд: h-халиагчаар гарч буй усны зузаан

Трапец хэлбэрийн ус халиагчаар булгийн ундаргыг дараахь томъёогоор тодорхойлно.

Энд: Q-ундарга, м3/с,

b- босгын өргөн, м

h- босгоор урсаж буй усны зузаан, м

Ус халиагчаар булгийн ундаргыг тодорхойлдог арга нь бага ундаргатай булгийн хувьд тохиромжтой, үнэмшил сайтай байна.

3. Хөвүүрийн аргаар булгийн ундаргыг тодорхойлох арга нь хамгийн өргөн хэрэглэгддэг. Голдирлоор урсгал ажиглагдаж буй ундаргатай булгаас эхлээд томоохон (1000 л/с хүртэл) ундаргатай булгийн урсацыг тодорхойлоход ашиглаж болдог энгийн арга бөгөөд мэргэжлийн олон янзын лавлах сурах бичгүүдэд уг аргын аргачлалыг бичсэн байдаг учир мэргэжлийн экспертүүд өргөн ашиглах боломжтой. Эргэлдүүлэгчийн аргыг их ундаргатай булгийн ундарга гол, горхи, мөрний урсац (өнгөрөлт)-ыг тодорхойлоход хэрэглэдэг.

Өмнө хийгдсэн гидрогеологийн хайгуулын үед тогтоосон худаг, цооногийн усны ундарга, түвшингийн бууралтын хэмжээг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний хээрийн судалгааны явцад хийсэн хэмжилтийн үр дүнтэй харьцуулах замаар усны нөөцийн хомсдол, чанар найрлагын өөрчлөлтийг тогтооно.

Гидрогеологийн хээрийн судалгааны ажлын үед уст цэгийн бичиглэл хийх, усны сорьц авах, уст цэгийн туршилт, усзүйн хэмжилт хийхэд ШУТИС-ийн Геологи, газрын тосны сургуулийн профессор Н.Батсүхийн "Хээрийн гидрогеологи" номонд тусгагдсан аргачлалыг мөрдөн ажиллах нь зүйтэй.

2.3.3 Хөрсний судалгааны арга

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний хээрийн судалгааны үед хөрсний морфологи шинж чанарыг тодорхойлох болон хөрсний дээж авах зорилгоор үндсэн ба хагас зүсэлт, ухалт зэргийг хийнэ. Үндсэн зүсэлт нь 1.0-1.5 м хүртэл гүнтэй байдаг бол хагас зүсэлт нь 50-80 см байна. Хөрсний зүсэлт хийх газар нь тухайн газар орны нийтлэг хэв шинжийг бүрэн төлөөлж чадах газар байх ёстой. Жишээ нь: татмын төв хэсэг, хажуугийн дунд хэсэг гэх мэт. Хөрсний морфологи шинжийн бичиглэлийг хийж дууссаны дараа давхарга тус бүрээс дээж авна. Дээжний хэмжээ ойролцоогоор 0.5 кг орчим байх бөгөөд зүсэлтийн дугаар, дээж авсан гүн гэх мэт тэмдэглэл бүхий шошгыг дээжинд хийнэ.

Хөрсний бохирдол болон агрохимийн судалгаанд холимог дээжийг авдаг. Холимог дээж нь тодорхой талбай бүхий дэвсгэр нутгийн төлөөлөл байдаг. Жишээ нь: 10 га тариалангийн талбай, уурхайн хүнд машин механизмын зогсоол талбай, хүчтэй эвдрэлд орсон газар гэх мэт. Тухайн газрын янз бүрийн цэгүүдээс хөрсний дээжийг авч холиод нэг дээж болгосныг холимог дээж гэнэ. Дээж авах гүн 3-5 см эсвэл 0–10 см байх бөгөөд дор хаяж 10–аас доошгүй цэгийн дээжийг нэг холимог дээж болгоно.

Хөрсний зүсэлтийг хийхэд байгаль газарзүйн онцлогоос хамааруулан 5 зэрэглэлд хуваана. Зэрэглэл бүрт хөрсний зүсэлт хийх талбайн хэмжээ янз бүр байдаг. Хээрийн судалгааны үед хөрсний зүсэлт хийхдээ дараахь хүснэгтэд заасан үзүүлэлтүүдийг баримтална.

Хүснэгт 5. Газрын гадаргуугийн төрлөөс хамаарч хөрсний 1 зүсэлт хийх талбайн хэмжээ

Хөрсний зураглалын масштаб	Хөрсний зүсэлт хийх талбайн хэмжээ зэрэглэлээр
Хөрсний зураглалын масштаб	I	II	III	IV	V
1:5000	10	8	6	5	4
1:10000	25	20	18	15	10
1: 25000	80	65	50	40	25
1: 100 000	600	500	400	300	150

I -Хээр болон цөлөрхөг хээрийн бүсийн талархаг газар хамаарна

II - Хээр болон цөлөрхөг хээрийн бүсийн бага зэргийн гадаргуугийн хэрчигдэлтэй талбай хамаарна

III -Ойт хээрийн болон хээрийн бүсийн долгиорхог гадаргуутай, янз бүрийн хурдас чулуулгаас тогтох хөрсний олон янзын хэв шинж хамаарна.

IV -Ойн бүс өндөр уулын болон тэгш гадаргуу багатай хэрчигдэх ихтэй газар орно.

V – Уулархаг газар, ойн бүсийн маш их хэрчигдэл бүхий газрйн гадаргатай нутаг хамрагдана.

Хээрийн судалгааг явуулахдаа тухайн газар нутгийн онцлог, газар ашиглалтын хэлбэр, эдэлбэрийн төрлийг харгалзан мониторингийн цэгүүдийг сонгон авна. Энэ цэгүүд нь үл хөдлөх хатуу цэг бүхий газар байх ба тухайн цэгээс 3 зүгт трансект хэмжилтүүдийг 20 м зайд хийнэ. Суурьшлын бүс нутагт хэмжилт хийх газар нутгийн хүрэлцээ багатай тохиолдолд трансектийг нэг чиглэлийн шулуунд хийх боломжтой. Трансектийн дагуу бичиглэл үйлдэхдээ хөрсний гадаргын байдал, хөрсний өнгө, ургамалан бүрхэвчийн байдал, чулуужилт зэргийг трансектийн дагуу 50 см тутамд тэмдэглэнэ. Үүнд:

· Трансектын дагуу тааралдах хөрсний өнгө, гадаргуугийн төрх байдлыг тодорхойлж тусгай хүснэгтэд бичнэ.

· Ургамлан нөмрөгийн бүрхэц, зүйлийн бүрэлдэхүүн, тусгаг бүрхэц зэргийг хамруулна.

· Хөрсний чулуужилтын байдлыг тодорхойлно.

· Хөрсний эвдрэлийн байдлыг тогтооно.

2.3.4 Ургамлан нөмрөгийн судалгааны арга

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний хээрийн судалгааны үед ургамлан нөмрөгийн тархалт, бүрэлдэхүүн, хэвшинж, төрөл зүйлийн бүтцийг тодорхойлохын тулд ажиглалт, судалгааг хийнэ.

Ургамлан нөмрөгийн хучилтын хэмжээг тогтоох

Ургамлан нөмрөгийн хучилтын хэмжээг тогтоох нүдэн баримжааны, геоботаникийн гэх мэт олон арга байдгаас үйлдвэрлэлийн нөхцөлд нүдэн баримжааны аргыг өргөн хэрэглэдэг. Үүний гол зорилго нь ургамлан нөмрөгийн биомасс үүсгэх чадамж буюу ургамлан нөмрөгийн биет хэмжээг тодорхойлох явдал юм. Тодруулбал, нэгж талбайд бүрэлдэх ургамлын биомассын гарц гэдэг нь үйлдвэрлэлийн утгаараа ургацын хэмжээ бөгөөд биомасс үүсэх хэмжээгээр тухайн орчны бодисын эргэлтийн хэмжээг үнэлэхэд хучилтын проектын аргыг тоо-жингийн аргатай зэрэгцүүлэн хэрэглэх нь тохиромжтой.

А. Ургацыг тодорхойлох хучилтын проектын арга

Энэ нь нүдэн баримжааны арга бөгөөд энэ аргаар нэгж талбай дахь ургамлын биомассын хэмжээг баримжаалан тогтоохоос гадна нийт ургамлан нөмрөгийг бүрдүүлэгч доминант гишүүдийн хувь оролцоог тогтоох боломжтой. Ургамлан нөмрөгийн хучилтыг проектын аргаар тогтооход үнэлгээнд хамрагдах талбайг бүхэлчилсэн байдлаар хяналтад авч зураглал, бичиглэлийг үйлдэнэ. Уг арга үйлдлийн хувьд цөөн, тооцоолол багатай тул үйлдвэрлэлийн нөхцөлд хөдөлмөрийн бүтээмж нь тоо-жингийн аргатай харьцуулбал 10 дахин өндөр болох нь батлагдсан байдгийн зэрэгцээ өөрийн цуглуулсан үр дүнгээр шууд дүгнэлт гаргах чадвартай. Ургамлаар хучигдсан талбайг тодорхойлохдоо ургамлын хөгжлийн үе шатыг ургацын гарцад үзүүлэх харьцаатай хамтад нь илтгэдэг онцлогтой.

Б. Ургацыг тодорхойлох тоо-жингийн арга

Ургамлан нөмрөгийн хучилтыг тоо-жингийн аргаар тодорхойлох нь ажиллагааны үйлдэл, тооцоолол ихтэй ч хэт эмзэг экосистемд хэрэглэхэд биологийн бодгалийг бүртгэх, бүтээгдэхүүнлиг гарцыг тогтооход нарийвчлал сайтай үр дүнг өгдөг. Тухайлбал, судалгааны талбайн хэмжээ бага бол уг талбайд ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүн, бүтээгдэхүүнлэг гарцыг нарийвчлал сайтай тогтооход энэ аргыг хэрэглэх боломжтой. Ялангуяа хээрийн талхлагдаж эмзэгшсэн болон угаас эмзэг экосистем бүхий бүсэд доминант болон тогтсон биологийн хүмүүнсэг төрөл зүйл, угийн тачир сийрэг ургамлан нөмрөгийн ядмаг унаган төрхийн нөхөн сэргэх чадвар сул байх тул хожмын үр дагаврыг сайтар тогтоох үүднээс цөөн нэр төрлийг нарийвчлал сайтай тогтоох шаардлага гардаг. Тийм тохиодолд нэг талаас ургамлан нөмрөгийн нөхөн сэргэх чадварын сул талыг, нөгөө талаас биологийн ховор, эмзэг бодгалийн үүргийг тодотгон үнэлэхэд үр дүнг түлхүү чиглүүлэх зорилгоор хэрэглэхэд тохиромжтой байх талтай.

Ургамлан нөмрөгийн төрөл, зүйлийн бүрэлдэхүүнийг бүртгэх

Ажиглалтын цэгүүд нь талбайн үзүүлэлтийг ерөнхийлөн төлөөлж чадахуйц сонголттой байх нь төсөл хэрэгжих талбайн хэмжээнд ургамлан нөмрөгийн гарц, зүйлийн бүрэлдэхүүнийг бүрэн хамарч, судлан тогтооход ихээхэн үүрэгтэй.

Хүснэгт 6. Ургамлан нөмрөгийн гарц, зүйлийн бүрэлдэхүүнийг бүртгэх загвар

№	Ургамлын зүйлийн нэр	Ажиглалтын цэгүүд			Ажиглал-туудын нийлбэр	Цэгийн тоо	Дундаж үзүүлэлт
№	Ургамлын зүйлийн нэр	1	2	......... N	Ажиглал-туудын нийлбэр	Цэгийн тоо	Дундаж үзүүлэлт
Нийт бүрхэц, хувь
1	Юлдэн тарваган шийр
2	Буриад хонин зажлуур
3	................ гэх мэт

Ажиглалтын цэгүүдийг зөв аргачлалаар сонгож, ургамлан нөмрөгийн зүйлийн бүрэлдэхүүн, тэдгээрийн тохиолдцын арвийн хэмжээ, ургацын гарцыг тогтоох арга нь зүйлийн бүрэлдэхүүн, ургамал зүйн бичиглэлийг зөв хийж, нэр төрлийг тодорхойлоход мэргэжлийн хандлагад зайлшгүй тулгуурлана. Ургамлын бүрэлдэхүүний нэр төрлийг судлах, талбайн хэмжээнд гаргахад ажиглалтын цэгүүдийг сонгох дараахь аргуудыг хэрэглэнэ.

А. Санамсаргүй арга

Ажиглалтын цэгүүдийг сонгох санамсаргүй арга нь суурь судалгаа нэлээд сайн хийгдсэн, харьцуулан ашиглах боломжтой орон зайд үйлдлийг багасгаж, хөдөлмөр хөнгөвчлөх зорилгоор ашиглахад тохиромжтой. Энэ арга нь томоохон хэмжээний талбайд цөөн цэг сонгох шаардлагатай тохиолдолд хэрэглэгдэнэ. Экосистемийн бүтэц сул, гишүүдийн нэр төрөл цөөн, элэгдэл, эвдрэлд нэрвэгдэмтгий орон зайд энэ аргаар ажиглалтын цэгүүдийг сонгох нь элбэг байдаг. Судалгааны нийт талбайг ажиглалт хийх нэгж талбайн хэмжээнд харьцуулж ажиглалтын цэгүүдийн тоог гаргана.

N = St / Sa

Энд, N – ажиглалт хийх цэгийн тоо

St – олборлолтын нийт талбайн хэмжээ, га

Sa – ажиглалтын нэг цэгийн төлөөлөх талбайн хэмжээ, га

Хээрийн судалгааны үед санамсаргүй аргаар сонгох ажиглалтын цэгүүдийн тоог байгалийн бүс, газар ашиглалтын нөхцөл, эдийн засгийн бүсчлэлээс шалтгаалан дараахь байдлаар тоолох нь тохиромжтой. Үүнд:

Ойт хээр, хээрийн бүсэд:

а. Унаган төрхөөрөө хадгалагдсан орон зайд 2.0-2.5 га-д 1 цэг

б. Ердийн даацтай бэлчээрийн орон зайд 1.5-2.0 га-д 1 цэг

в. Талхлагдсан, эвдэрсэн орон зайд 2.5-3.0 га-д 1 цэг

г. Судалгааны бага талбайд дунджаар 3-5 цэг

Говь болон цөлийн бүсэд:

а. Унаган төрхөөрөө хадгалагдсан орон зайд 0.5-1.0 га-д 1 цэг

б. Ердийн даацтай бэлчээрийн орон зайд 1.0-1.2 га-д 1 цэг

в. Талхлагдсан, эвдэрсэн орон зайд 1.5-1.6 га-д 1 цэг

г. Судалгааны бага талбайд дунджаар 3-5 цэг

Б. Диагналын арга

Үйлдвэрлэлд харьцуулалт хийх боломж багатай, суурь судалгааны үндсэн мэдээлэл хомс орон зайд экологийн эрсдлийг багасгах үүднээс системтэй үйлдэл бүхий диагналын аргыг хэрэглэх нь оновчтой. Диагналын арга нь судалгаанд хамрах талбайн зураг дээр ажиглалтын цэгүүдийг диагналдан байршуулсан байх ба үйлдлийг тэр төлөвлөлтийн дагуу хийж гүйцэтгэх аргачлал юм. Диагналын арга нь ажиглалтын цэгүүдийг талбайд жигд тараан байршуулснаараа талбайг системтэйгээр хамруулж, үгүйсгэлийг бууруулдаг сайн талтай. Диагналын аргыг хэрэглэж байгаа тохиолдолд ажиглалтын нэг цэгийн төлөөлөх талбайн хэмжээг санамсаргүй аргынхаас 20-50 хувиаар бууруулан тооцоолж болно.

2.3.5 Амьтны аймгийн хээрийн судалгааны арга

Амьтны аймгийн хүрээнд тухайн бүс нутагт оршин амьдарч буй зүйл эсвэл бүлэг (бүлэг гэдэгт нугаламт амьтан, нугаламгүй амьтан гэх мэтээр ангилахын зэрэгцээ, хөхтөн, шувуу, хоёрнутагтан, мөлхөгч, загас гэх мэтээр нугаламт амьтны ангиллын бүлгийг хамааруулан хэлж буй) организмын монгол орны дэвсгэр нутгийн хүрээнд байгаа өнөөгийн тархац, популяцийн тоо толгой, нягтшлын төлөв байдал, шүтэж амьдрах орчин, орших байгалийн бүс, бүслүүр, тухайн экосистемд эзлэх байр суурь зэрэг тулгуур үзүүлэлтийг тойм болон нарийвчилсан түвшинд тодорхойлох нь маш чухал. Биологийн олон янз байдлыг тэтгэх, хамгаалах, түүнд хүний үйл ажиллагаагаар үзүүлэх сөрөг үр дагаврыг сааруулах чиглэлтэй алив менежментийн шинжлэх ухааны үндэслэлийг боловсруулахад амьтны аймаг, тусгайлан сонгосон бүлэг организмын бүлгэмдэл эсвэл популяцийн зүйлийн олон янз байдал, түүний дэлхийн болоод бүс нутгийн ховордлын зэрэг, тоо толгой, нягтшил зэрэг үзүүлэлтийн тоон утга зайлшгүй шаардлагатай.

Монгол орны нугаламт амьтны зүйлийн тархац, идээшил, амьдрах орчин, дэлхийн болон бүс нутгийн ховордлын үнэлгээг Олон улсын байгаль хамгаалах холбооноос эрхлэн гаргасан шалгуураар үнэлж, эмхтгэн хэвлүүлсэн Монгол улсын хөхтөн амьтны Улаан данс болон Монгол улсын хөхтөн амьтны хамгааллын төлөвлөгөөний эмхтгэл зэрэг эх сурвалжийн мэдээллийг ашиглан тогтоох боломжтой юм. Харин тухайн сонгосон уул уурхайн эдэлбэр газрын явцуу хүрээнд байршин амьдарч буй бүх бүлэг амьтдыг нэгдмэл аргаар үнэлэх боломж нэн хязгаарлагдмал, бүр боломж ч үгүй.

Газрын хөрс шүтэж орогнон, харьцангуй суурин амьдардаг жижиг хөхтөн амьтан болох тарвага, зурам, чичүүл, элдэв зүйл оготно, огдой, алагдааганы овгийн зүйл, шишүүхэй гэх мэт зүйлийн олон янз байдлыг цэгэн буюу тодорхой сонгосон нэг га талбайд элдэв төрлийн амьд баригч ашиглан барилт хийх, мөн ялгаатай амьдрах орчныг дамнуулан зурвас газарт шугаман трансектын аргаар амьд баригч байршуулан барих-тэмдэглэх-давтан барих аргаар тус тус судалж болно. Үүний зэрэгцээ, тухайн амьтны амьдралын хэлбэр, үйл ажиллагааны ул мөр зэрэг илрэх шинж, хэлбэрт үндэслэн дам аргаар зарим зүйлийн олон янз байдал, нягтшлыг тоймлон үнэлэх боломжтой. Жишээ нь, үлийн цагаан оготно, дагуур огдой, шар чичүүл, монгол чичүүл, хэргэлзий оготно гэх мэт бүлээр нэг дор хамт амьдардаг жижиг хөхтөн амьтны олон нийлмэл нүхтэй үлийн нэг талбай дахь тоог ашиглан тэдний нягтшлыг үнэлэх жишээтэй. Монгол болон Алтайн тарваганы нэгж талбай дахь ичээ нүхийг тоолох замаар мөн нягтшлыг үнэлж болох юм.

Мах идэшт болон туруутан амьтдын судалгааны арга

Тарваганы орхисон эзэнгүй нүхэнд орогнодог хярс, өмхий хүрэн, мануул, дорго зэрэг мах идэшт амьтдыг бүрэнхий, шөнөөр гөрөөлөх үед нь машин техникт суурилуулсан тусгал сайтай тусгай гэрэл ашиглан тодорхой замнал дагуу илрүүлэн тоолдог. Мөн энэ аргаар үнэг, чоно, бор туулай, алагдааганы олон зүйл, дэлдэн болон дагуур зараа зэрэг бүрэнхий, шөнийн идэвхтэй зүйл амьтдыг зурвас шугаман замналын аргаар тоолоход зохистой байдаг. Ой хөвч, шугуй зэрэг харууц хязгаарлагдмал газар нутагт цасан бүрхүүл тогтсон хүйтний улиралд мөрөөр тандаж, ямар зүйл туруутан, мах идэшт амьтан, ямар нягтшилтайг тоймлон үнэлж болно. Харин дулааны улиралд амьдралын ул мөр болох хоргол, баас, хэвтэр, идэш тэжээлийн үлдвэр, эзэмшил нутгийн хаяг зэргээр дам илрүүлэх боломжтой. Өндөр уулын туруутан аргаль, янгирыг ороо хөөцөө, үржлийн улиралд Х сарын дундаас XI сар шувтрах үе болон амьтад цугларч, бөөгнөрсөн үед шууд ажиглах аргаар судалгаа хийхэд тохиромжтой. Говь, цөлийн туруутан хулан, хар сүүлт зээр, бөхөнгийн популяцийг мөн үржлийн үед харьцангуй бөөгнөрч сүрэглэх хугацаанд ажиглавал зохистой. Харин хулангийн үлэмж том сүрэг бүрэлдэх намрын улиралд ажиглалт хийвэл илүү бодитой судалгаа гарна. Эсвэл хулан усанд орж умдаалдаг говь, цөлийн хайлааст сайрын татаал, задгай булаг, шанд, тойром, нуур орчимд тооллого, ажиглалт хийвэл илүү үр дүнтэй.

Шувууны ажиглалт, судалгааны арга

Тухайн газар нутгийн шувууг мөн адил тодорхой цэгт ажиглах эсвэл зурвас газарт замналаар, явган эсвэл машин техникээр явж, хоёр тал (хоёр ажиглагч нэг нэг талыг хариуцан авч, өөрийн оногдсон талд 0-200 м хүртэлх зайд буй шувууг найдвартай тодорхойлох)-д ажиглагдсан шувууг тоолж, замналын нийт туулсан зайг ажиглалт хийсэн хоёр талын 200 м, нийт 400 м талбайг тооцон харьцангуй нягтшлыг тооцоолно. Ой хөвч, голын шугуй зэрэг харууц хязгаарлагдмал газарт цэгэн байршлын арга тохиромжтой байдаг. Гэвч ажиглагчаас шувууг дуугаар нь яв цав тодорхойлж чадах ур чадвар, туршлага шаарддаг.

Цэнгэг усны загасны судалгааны арга

Тухайн голын голдирлын тодорхой хэсэгт дээж талбай сонгож, "цахилгаан бороохойн арга"-аар тэр орчмын загасыг хүчдэлээр цохиулж, түр муужруулан хөвүүлэн барьж тоолоод буцаан тавьж, зүйлийн олон янз байдлыг илрүүлэх арга маш тохиромжтой.

Нугаламгүй амьтдын бүлэг

Зүйлийн олон янз байдал хамгийн баялаг, тоо толгойн элбэгшил нэн их, амьдралын хэлбэр маш олон янз энэ бүлэгт тохирох нийтлэг арга мөн нэлээд хязгаарлагдмал. Газар, хөрс шүтэж амьдардаг, хамгийн түгээмэл бүлэг хатуу далавчит шавж буюу цохын бүлгийн амьтдыг тухайн эдэлбэр газрын хүрээнд дээж талбайг сонгож, зурвас шугаман болон цэгэн трансектын аргаар жижиг хуванцар аяга газар ухан суулгаж, формалины сулруулсан уусмал хийж, шавж дуудаж барьдаг арга түгээмэл хэрэглэгддэг.

2.4 Боловсруулалтын үе шат

2.4.1 Байгаль орчны төлөв байдлын судалгаа, үнэлгээ

Төсөл хэрэгжих газрын байгаль орчны төлөв байдлыг тодорхойлохоос гадна физик, биологи, нийгэм-эдийн засгийн нөхцөл байдал, түүний дотор төсөл хэрэгжиж эхэлснээр байгаль орчинд гарах аливаа өөрчлөлтүүдийг тогтооно. Түүнчлэн төсөлтэй шууд холбоогүй боловч, төсөл хэрэгжүүлэх газарт одоо явагдаж буй болон цаашид хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй аливаа төслийн үйл ажиллагааг харгалзан үзнэ.

Байгаль орчны суурь судалгааны ажлын хүрээнд байгаль орчны суурь нөхцөл байдлын талаархи мэдээллийг цуглуулж, газар дээр нь ажиглалт, судалгаа хийх, хээрийн болон суурин нөхцөлд лабораторийн шинжилгээ хийж, урьд хийсэн олон жилийн судалгааны материалтай харьцуулан дүгнэлт гаргах ажлууд хийгдэнэ. Байгаль орчны цаашдын төлөв байдлыг тооцон үзэхдээ хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн үргэлжлэх нийт хугацааны туршид гарч болох өөрчлөлтийг байгаль орчны суурь судалгааны үр дүнд тулгуурлан тогтооно. Байгаль орчны төлөв байдлын талаархи мэдээлэл нь түүний эх үүсвэр, олдоц, чанараас хамааран олон янз байдаг.

Уул уурхайн төслийн байгаль орчны суурь судалгааг хийхэд "Байгаль орчныг хамгаалах тухай", "Ашигт малтмалын тухай", "Газрын хэвлийн тухай", "Байгаль орчны нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" хуулиудын шаардлагад нийцүүлэн доорхи судалгаа шинжилгээ, сорилт туршилтуудыг хийж гүйцэтгэнэ.

Ашигт малтмалын олборлолт, боловсруулалтын явцад газар, түүний хэвлийд их хэмжээний эвдрэл үүсгэх, байгаль орчныг бохирдуулах, ландшафтын дүр төрхийг эрс өөрчлөх, экосистемийн хоорондын харилцан уялдаа холбоо, үйлчлэл хамаарлыг алдагдуулах үйл ажиллагаа явуулдаг. Хүний үйл ажиллагааны улмаас байгаль-газарзүйн хам бүрдэл болох геоморфологи, геологи, гидрогеологи, гидрологи, хөрс, цэвдэг, ургамалан бүрхэвч гэмтэж, зохиомол ландшафт үүсгэхийн зэрэгцээ амьтны аймаг, байгалийн болон түүх, соёлын дурсгалт зүйлсийг устгах зэргээр сөрөг нөлөөлөлд өртөх тул дээрх элемент тус бүрийн хувьд нарийвчилсан судалгаа явуулах шаардлагатай байдаг.

Геоморфологи. Төсөл хэрэгжих орчны хотгор, гүдгэрийн үндсэн шинж, хөгжил, төрөл зүйл, үйл явц, хөгжил хувьсал, эерэг, сөрөг хэлбэр, морфологи бүтэц, инженер-геоморфологийн тогтоцод үзүүлж буй аж ахуйн үйл ажиллагаа, үр дагаврыг илрүүлж зураглана.

Геологийн тогтоц. Төслийн үйл ажиллагаанд хамрагдах талбай орчмын геологийн тогтоц, стратиграфи, чулуулгийн бүтэц, түүхэн хөгжил, нас, тектоник структур, ашигт малтмал, геологийн дэлгэрэнгүй зураг, зүсэлтүүдийг харуулсан зураг схемүүд үйлдэнэ.

Гидрогеологийн нөхцөл, газар доорхи усны нөөц, чанар, горим, усны бохирдол. Тухайн төсөл хэрэгжих байршил нь гидрогеологийн региональ зүй тогтлын хувьд аль дүүрэгчлэлд хамаарах, тухайн ай сав, бүс, массивын онцлог, төслийн байршил нь газрын доорхи усны тэжээгдлийн муж, усан хагалбар буюу усны урсац бүрэлдэх эх хэсэгт, усны хуримтлалын бүсэд, хөлийн бүсийн хэсэгт хамаарах эсэх, тухайн орчинд тархсан ус агуулагч тектоник хагарал, үе давхаргуудын геологийн насны дараалал, байршлын зүй тогтол, тэдгээрийн коллектор шинж чанар, агуулагдаж байгаа усны гидравлик шинж чанар, газрын доорхи усны хөдөлгөөний болон нөөцийн тоон үзүүлэлтүүд, химийн найрлага, чанар, төслийн үйл ажиллагаанаас үүсч болзошгүй бохирдол, нөөц горимд үзүүлэх нөлөөллийн нөхцөл зэргийг судалж гидрогеологийн дэлгэрэнгүй зураг, зүсэлтүүдийг харуулсан зураг схемүүд үйлдэнэ. Шаардлагатай тохиолдолд гидроизогипсийн зураг, бохирдлын тархалтын зураг зэрэг тусгай зураг, схем үйлдэнэ.

Гадаргын ба газрын доорхи усны харилцан нөлөөлөл. Тухайн төсөл хэрэгжих байршилд гадаргын ус, газрын доорхи ус хоорондоо шууд болон шууд бус холбоотой байгаа эсэх, төслийн үйл ажиллагаанаас аль нэгэнд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхэд нөгөөдөө хэрхэн нөлөөлөх нөхцөлийг нарийвчлан судлана.

Уур амьсгал, агаар орчин. Нутаг дэвсгэрийн уур амьсгалын үндсэн онцлог, агаарын температурын сар, улирал, жилийн дундаж, хамгийн их, бага температурын дундаж утга, нарны цацраг, инсоляци, үнэмлэхүй ба харьцангуй чийг, хур тунадас, цасан бүрхүүл, түүний жил, улирлын хуваарилалт, салхины эрчим, зонхилох чиглэл, хурд зэрэг үндсэн үзүүлэлтийг олон жилийн ажиглалтын материалд тулгуурлан тодорхойлохын зэрэгцээ цаг уур, уур амьсгалын нөхцөл нь хүн, амьтны аж байдал, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа болон байгалийн бусад хам бүрдэлд хэрхэн нөлөөлөхийг тогтооно. Ялангуяа тухайн орчинд явуулж буй үйл ажиллагааны улмаас агаар мандалд үзүүлэх хортой нөлөөлөл /тоосжилт, хортой хий, утаа, цацраг идэвхт болон химийн хорт бодисын агууламж г.м/-ийг судалж, агаарын бохирдлын тархах орон зайг тогтоон сөрөг нөлөөллийг бууруулах болон арилгах арга замыг тодорхойлно.

Улирлын ба олон жилийн цэвдэг. Төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн улирлын болон олон жилийн цэвдгийн тархалт, физик шинж, дулааны горим, цэвдгийн зузаан, бүтцийг нарийвчлан судалж, төсөл хэрэгжүүлэх явцад цэвдэгт үзүүлэх нөлөөлөл, мөн цэвдгийн нөхцөлөөс аж ахуйн үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөх нөлөөллийг тогтооно. Мөн цэвдэгт үзэгдэл /халиа, тошин, овойлт, суулт, дегретаци г.м/-ийг голлон анхаарч, сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга замыг боловсруулахын зэрэгцээ хайгуулын ажлын болон мониторингийн ажиглалтын үр дүнд тулгуурлан тухайн нутаг дэвсгэрийн геокриологийн зураг зохионо.

Хөрсөн бүрхэвч. Хөрсний тархалт, морфологи хэв шинж, физик-химийн чанар, үржил шим, ялзмагт бодис, төрөл зүйлийг мониторингийн түвшинд судалж, хөрсний дэлгэрэнгүй масштаб бүхий зураг зохион хөрсний эвдрэл, бохирдлоос хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг боловсруулна. Хөрс бохирдох, элэгдэл эвдрэлд нөлөөлж буй хүчин зүйлийг илрүүлж, түүнээс хамгаалах, сэргийлэх арга замыг заана.

Ургамлан нөмрөг. Газрын ургамлан нөмрөгийн тархалт, бүрэлдэхүүн, хэвшинж, төрөл зүйлийн бүтцийг тодорхойлж, үндсэн бүлгэмдлүүд нь устсан талбайн хэмжээг гаргахын хамт, ургамалжилтын дэлгэрэнгүй зураг зохионо. Ургамлан нөмрөг нь талхлагдсан талбайг тодорхойлж, нөхөн сэргээх зөвлөмж боловсруулах, эдэлбэр газрын ургамлын аймгийн жагсаалтыг тайлбарын хамт хавсаргана.

Амьтны аймаг. Тухайн нутаг дэвсгэр дэх амьтны аймгийн төрөл зүйлийн бүрэлдэхүүн, тархалтын хүрээ, байршилт, шилжилт хөдөлгөөнийг тодорхойлж, аж ахуйн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр устаж арилсан буюу дайжиж зайлсан амьтан, хөрсний бичил биетүүд тэдгээрийн тоо толгойн үзүүлэлт, цаашдын төлөв байдлыг тодорхойлох, мөн ан амьдын нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, нутагшуулах талаар зөвлөмж боловсруулна. Амьтны тогтвортой нутагшилтад нөлөөлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга замыг заана. Ялангуяа загас жараахай, тэдгээрийн идэш тэжээлийн нөөц, идэмжийг судлах шаардлагатай. Амьтны аймгийн судалгааг явуулахад дараахь зарчмыг баримтална. Үүнд :

· Тухайн нутаг дэвсгэрийн амьтны аймагт суурь үнэлгээ өгөх үүднээс сээр нуруугүй ба сээр нуруутан амьтдын зүйлийн бүрдлийг тогтоож, тэдгээрийн нягтшил, тоо толгойн хэмжээг тусгай арга зүйн дагуу тодорхойлон гаргах;

· Ховор, ховордож буй, устах аюулд орж болзошгүй амьтдын жагсаалтыг гаргаж, тоо толгой, амьдрах орчны нөхцөл, хамгаалах, өсгөх боломжийг тодорхойлох;

· Орчны бохирдол, хөрсний элэгдэл, ургамалан нөмрөгийн талхагдлын илтгэгч (индикатор) амьтдын зүйлийн бүрдэл, тархалт, нягтшилыг нарийвчлан судалж, орчны өнөөгийн төлөв байдалд үнэлгээ өгөх;

· Байгаль, аж ахуй, хүний эрүүл мэндэд хөнөөлтэй болон ашигтай амьтдын тоо олшрох, цөөрөх үзэгдэл хэрхэн явагдаж байгааг тооцоолон, динамик өөрчлөлтийг тогтоох, аж ахуйн үйл ажиллагааны явцад уг амьтдаас байгаль, нийгэм, аж ахуйд учруулж болох нөлөөллийн чиг хандлагыг урьдчилан тогтооно.

Ландшафт. Байгаль орчны суурь ба нарийвчилсан үнэлгээ хийхэд тулгуур материал нь байгалийн хам бүрдэл, үзэгдэл юмсын уялдаа холбоо, харилцан үйлчлэлийг онолын үүднээс задлан шинжилж, улмаар байгалийн өөрийнх нь болон аж ахуйн үйл ажиллагаанд хялбар өртдөгийг тэргүүлэх үзүүлэлт болгон нэгтгэн дүгнэдэг ландшафт судлал чухал учраас дэвсгэр нутгийн ландшафтын төрөл зүйл, таксономик нэгжүүдийг тогтоож, ландшафтын зураг зохиож, тайлбар хийнэ. Үүний хамт байгалийн төрх байдалд учирч болзошгүй хортой үр дагавраас сэргийлэх онол, аргазүйн нэгдмэл үндэслэл боловсруулна.

Инженер геологийн үйл явц. Аж ахуйн үйл ажиллагааны явцад шинээр бий болох техноген үйл явцыг тодорхойлох, өөрөөр хэлбэл хотгор, гүдгэрийн хажуугийн гулсалт, нуралт, усны нөлөөгөөр идэгдэх зэрэг асуудлуудыг судалж тогтооно. Тухайн үйл явц, үзэгдлүүдийн үүсэх шалтгаан нөхцөлийг тодорхойлж, үнэлгээ таамаглал хийх, нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг боловсруулна. Мөн үйл ажиллагаа явуулж буй нутаг дэвсгэрт хөгжиж буй ба хөгжих геологийн үйл явц, үзэгдлийн судалгааг хийнэ. Жишээлбэл: Уруй, үер, салхины нөлөө, газар дорхи ус шавхах явцад үүсэх суффозийн үйл явц болон олон жилийн цэвдэг чулуулагт явагдах үйл явц, үзэгдлүүдийн эрч хүчийг судлан тодорхойлж, хамгаалах арга хэмжээг боловсруулна.

Төслийн үйл ажиллагааны нөлөөллөөс үүсч болзошгүй инженер-геологийн үзэгдэл, процессийг нарийвчлан судлана.

Байгаль, түүх, соёлын дурсгалт газар. Байгаль, түүх, соёлын дурсгалт газарт элдэв тогтоцтой хад хясаа, уул нуруу, гол горхи, нуур, цөөрөм, хөшөө дурсгал, тусгай хамгаалалттай газар нутаг, байгалийн үзэсгэлэнт газар зэрэг хамаарагдах бөгөөд тэдгээрийг хамгаалах, зохистой ашиглах арга хэмжээг эн тэргүүнд авч үзэх шаардлагатай.

Орчны бохирдлын судалгаа, үнэлгээ. Тухайн орчинд төсөл хэрэгжүүлсний улмаас байгаль орчны төлөв байдалд шууд болон шууд бусаар нөлөөлөх хүчин зүйлийг илрүүлж үнэлгээ, дүгнэлт гаргах шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл хүн, байгалийн харилцаа, харилцан үйлчлэл түүнээс үүсэх сөрөг үр дагаврыг задлан шинжлэхэд оршино. Үүний тулд аж ахуйн үйл ажиллагаанд гол өртөгч байгалийн элементүүд (газрын гадарга, агаар мандал, гадаргын ба гүний ус, хөрс, ургамал г.м.)-ээс сорьц дээж авч шинжилгээ хийлгэх, дүгнэлт гаргах асуудал үүнд хамаарна.

Агаар орчны бохирдол

Тухайн нутаг дэвсгэрийн агаарын чанарыг судлах зорилгоор агаарын сорьц дээж авч, лабораторийн задлан шинжилгээ хийж, дараахь үзүүлэтүүдээс шаардлагатайг сонгож тодорхойлно. Үүнд:

· Азотын ислүүд (NOх);

· Хүхэрлэг хий (SO2);

· Угаарын хий буюу нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (СО);

· Нүүрстөрөгчийн давхар исэл (СО2);

· Хүхэртустөрөгч (H2S);

· Хар тугалга (Pb);

· Бусад хүнд металлууд;

· Шаардлагатай тохиолдолд хүлэмжийн хийн ялгарлын хэмжээг тооцох г.м.

Гадаргын ба гүний усны бохирдол

Тухайн нутаг дэвсгэр дэх гол горхи, нуур цөөрөм, булаг шанд, хур тунадасны усны химийн найрлага, бохирдлын төлөв байдал, цаашдын хандлага, аж ахуйн обьектуудаас ялгарах хаягдал усны чанар, нарйлага, хатуу шингэн хог хаягдал гадаргын болон гүний усанд нөлөөлөх эсэхийг тодорхойлох зорилгоор нуур цөөрөм, гол горхи, булаг шанд, гүний ус, хур борооны ус зэргээс сорьц дээж авч, задлан шинжилгээ хийлгэнэ. Шинжилгээгээр дараахь үзүүлэлтүүдээс аль шаардлагатайг нь сонгож тодорхойлно. Үүнд :

· Эрдсийн бүрэлдэхүүний үзүүлэлтүүд (Ca2+, Mg2+, Na++K+, HCO3/, CO3//, SO4//, Cl/);

· Шим бохирдлын үзүүлэлтүүд (NH4, NO2, NO3, PO4);

· Хүчилтөрөгчийн горимын үзүүлэлтүүд (ууссан хүчилтөрөгч, хүчилтөрөгчийн ханамж, биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч-БХХ5, биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч-БХХ20, перманганатын исэлдэх чанар-ПИЧ, бихроматын исэлдэх чанар г.м);

· Хүнд металлууд: зэс (Cu2+), молибден (Mo2+), марганец (Mn2+), 3 валентттай хром (Cr3+), 6 валентттай хром (Cr6+), мышьяк (As3+), кадми (Cd2+), хар тугалга (Pb2+), никель (Ni2+), мөнгөн ус (Hg2+) г.м;

· Тусгай үзүүлэлтүүд: фенол (С6Н5ОН), хүхэрт устөрөгч (H2S), рН г.м)

· Нефть, нефтийн бүтээгдэхүүн, өөх тос, гадаргын идэвхт бодисууд.

Хөрсний бохирдол

Хөрсний үржил шим, бохирдлыг тодорхойлохын тулд дараахь үзүүлэлтүүдээс шаардлагатайг нь сонгож тодорхойлно. Үүнд:

· Ялзмаг;

· Азот (N2);

· Фосфатууд (PO43-);

· Кали (K+);

· Нефть, нефтийн бүтээгдэхүүн;

· Хүнд металлууд;

· Аммони (NH4);

· Нитрит (NO2);

· Нитрат (NO3);

· рН г.м.

Хөрсний гол бохирдуулагч бодис болох нефть, нефтийн бүтээгдэхүүн, шатах тослох материал, хорт бодисууд, тэдгээрийг хадгалах агуулах, резервуаруудын бүрэн бүтэн байдал, аюулгүй ажиллагааны дэглэм горимыг нарийвчлан тогтооно.

2.4.2 Нийгэм-эдийн засгийн судалгаа, үнэлгээ

· Хөрөнгө оруулалт;

· Үйлдвэрлэлийн зардал;

· Нийт орлого;

· Цэвэр ашиг;

· Байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээний нийт зардал;

· Байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээний тухайн жилийн зардал;

· Байгалийн баялгийг ашигласны төлбөр, хураамж;

· Байгаль орчныг бохирдуулсны төлбөр, хураамж;

· Ажиллах хүчний тоо, эх үүсвэр;

· Ажиллагсдын нийгмийн асуудал;

· Төсөл хэрэгжүүлснээс орон нутгийн иргэдэд нөлөөлөх учруулах нөлөөлөл;

· Ажлын байр нэмэгдэх;

· Ядуурлыг бууруулах;

· Амьжиргааны түвшин дээшлэх;

· Нийгэм, эдийн засагт нөлөөлөх нөлөөлөл;

· Орон нутгийн орлого нэмэгдэх;

· Хүн амын орлого нэмэгдэх;

· Иргэдээс авсан санал асуулгын үр дүн г.м

2.4.3 Төслийн оновчтой хувилбарыг сонгох

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний хүрээнд аливаа төслийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг байгаль орчинд халгүй, дэвшилтэт технологиор явуулах хувилбарыг авч үздэг. Төслийн техник технологийн оновчтой хувилбарыг сонгоход 2 болон түүнээс олон тооны /альтернатив/ хувилбараас сонголт хийх боломжтой болно. Төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний үр дүнтэй холбогдох хувилбарууд нь дараахь хэлбэртэй байж болно. Үүнд:

· Тухайн газар нутагт төсөл хэрэгжих боломжгүй гэж үзэх хувилбар;

· Өөр хувилбар байх боломж /авто замын оронд төмөр замыг сонгох г.м/;

· Байршилтай холбоотойгоор сонгон авах хувилбар;

· Төслийн цар хүрээнээс хамаарч сонгон авах хувилбар;

· Тоног төхөөрөмж, технологийн шийдэлтэй холбоотой хувилбар;

· Төслийн үйл ажиллагааны нөхцөлтэй холбоотой хувилбар г.м

Зарим төслийн хувьд түүнийг хэрэгжүүлэх оновчтой хувилбарыг сонгохдоо төсөл рүү хандах байдлаар авч үзэхээс гадна төслөөс гадуурхи байдлаар авч үзэх шаардлага гардаг. Төслийн хувилбарын жишиг судалгааг хийдэг туршлага гадаад орнуудад байдаг. Жишээлбэл, зам барих төслийг авч үзэхдээ энэ замаас гадна хүмүүс өөр ямар төрлийн замаар зорчдог вэ? өөр ямар төрлийн зам байж болох вэ? гэдэг хувилбаруудыг авч үзэж болох юм. Үүний тулд усан зам, төмөр зам, метро зэргийг харьцуулан үзэх хувилбарууд байж болох жишээтэй. Ийм учраас төслийн үйл ажиллагаанд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг эрт, тухайлбал төслийн байрлал, бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг төлөвлөхөөс өмнө буюу төлөвлөх үед урьдчилсан байдлаар хийлгэж дээрх асуудлуудад хариу авах нь илүү ач холбогдолтой.

2.4.4 Осол, эрсдлийн үнэлгээ

Төсөл хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны явцад аюултай нөхцөл байдал үүсэх, мөн химийн хорт болон цацраг идэвхт бодис, аюултай хог хаягдлаас үүдэн гарч болзошгүй эрсдлийг үнэлэх нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний хүрээнд хийгдэх чухал ажлын нэг юм. 2006 онд Улсын Их Хурлаас баталсан "Химийн хорт болон аюултай бодисын тухай" Монгол Улсын хуульд химийн хорт болон аюултай бодисыг үйлдвэрлэх, хадгалах, ашиглах үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага тухайн бодисын эрсдлийн үнэлгээг "Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай" хуулийн дагуу хийлгэж байхаар тусгасан.

Эрсдлийн үнэлгээнд химийн хорт болон аюултай бодисын хор, аюулын шинж чанар, болзошгүй эрсдлийг судлан тодорхойлох, түүнээс сэргийлэх арга хэмжээ болон хаягдлыг хоргүйжүүлэх, устгах асуудлыг хамруулан хийхээр дээрх хуульд заасан. Эрсдлийн үнэлгээ нь химийн хорт болон аюултай бодисын менежментийн уян хатан арга хэлбэр бөгөөд эрсдэл үүсгэж болзошгүй бодисуудын талаар шинжлэх ухааны үндэслэлтэй мэдээллийг хуримтлуулах, дүн шинжилгээ хийх системчилсэн хандлага юм.

Газар хөдлөлийн эрчим өндөртэй бүс нутаг болон байгалийн бусад гамшигт өртөж болзошгүй газарт химийн хорт болон аюултай бодис материал, аюултай хог хаягдалтай харьцаж ажиллах, тэдгээрийг хадгалах, хуримтлуулах, зайлуулах, устгах, мөн томоохон барилга байгууламжийг барьж байгуулах төслүүдэд эрсдлийн үнэлгээ хийх шаардлагатай бөгөөд эрсдлийн үнэлгээ нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний баримт бичгийн нэг бүрдэл хэсэг болдог. Тухайлбал, уул уурхайн төсөлд эрсдлийн үнэлгээ хийсэн арга зүйн талаар дор товч тайлбарлав. Энэхүү аргачлалын дагуу эрсдлийн үнэлгээг хийхэд дараахь 4 төрлийн аргыг хэрэглэнэ. Үүнд:

1. Уршгийн үнэлгээний шалгуур

2. Магадлалын үнэлгээний шалгуур

3. Эрсдлийн үнэлгээний матриц

4. Эрсдлийн зэрэглэлийн тайлбар

Эрсдлийг уршгийн болон магадлалын үнэлгээний шалгуурын дагуу 5 зэрэглэлээр үнэлдэг. Уршгийн үнэлгээг "ялимгүй", "бага", "дунд", "их", "гамшгийн хэмжээнд хүрсэн" гэсэн шалгуураар үнэлдэг /хүснэгт 8/ бол магадлалын үнэлгээг "бараг болохгүй", "магад болохгүй", "болзошгүй", "магад болох", "лавтай болох" гэсэн шалгуураар тодорхойлно. Уршгийн үнэлгээгээр эрсдэлд өртөгчийг хүн ам, эд хөрөнгө гэж ангилан уршгийг бууруулах, арилгах шийдэл гэсэн үзүүлэлтүүдийг харгалзан үздэг бол магадлалын үнэлгээнд эрсдлийн эзлэх хувийг 5 зэрэглэлээр тогтоож, түүнд тулгуурлан эрсдлийг баримжаалан тодорхойлно. Магадлалын болон уршгийн үнэлгээг нэгтгэн матриц үүсгэж /хүснэгт 9/, эрсдлийг "ялимгүй", "бага", "дунд", "их", "гамшгийн хэмжээнд хүрсэн" гэж үнэлнэ. Эрсдлийн үнэлгээний дүнг технологийн байгууламжаар ба болзошгүй осол, аюултай үзэгдлээр нэгтгэн гаргадаг.

Хүснэгт 7. Уршгийн үнэлгээний шалгуур

Зэрэглэл	Уршиг	Эрсдэлд өртөгч ба эрсдлийн тодорхойлолт		Уршгийг бууруулах, арилгах шийдэл
Зэрэглэл	Уршиг	хүн ам	эд хөрөнгө	Уршгийг бууруулах, арилгах шийдэл
I	ялимгүй	гэмтэлд өртөхгүй	хохиролд өртөхгүй	тусгайлан шийдэл шаардлагагүй
II	бага	гэмтэл анхны тусламжаар эдгэрнэ	хохиролд багавтар өртөнө	газар дээр нь шийдэх шаардлагатай
III	дунд	эмнэлгийн тусламж авах шаардлагатай	хохиролд дунд зэрэг өртөнө	газар дээр нь шийдэх, гадны тусламж авах
IY	их	хүнд гэмтэл авч, хөдөлмөрийн чадвараа алдана	их хохиролд өртөнө	газар дээр нь шийдэх, гадны тусламж авах
Y	гамшиг	амь нас эрсдэнэ	маш их хохиролд өртөнө	газар дээр нь шийдэх, гадны тусламж авах

Хүснэгт 8. Магадлалын үнэлгээний шалгуур

Зэрэглэл	Магадлал	Эзлэх хувь	Эрсдлийн тодорхойлолт
I	бараг болохгүй	<5%	Онцгой нөхцөлд эрсдэлтэй байж магадгүй
II	магад болохгүй	5-20%	Заримдаа эрсдэлтэй байж магадгүй
III	болзошгүй	20-50%	Заримдаа эрсдэл үүснэ
IY	магад болох	50-70%	Бараг бүх нөхцөл эрсдэлтэй байж болзошгүй
Y	лавтай болох	70-100%	Бараг бүх нөхцөлд эрсдэлтэй

Хүснэгт 9. Эрсдлийн үнэлгээний матриц

Магадлал	Үр дагавар
Магадлал	ялимгүй	бага	дунд	их	гамшиг
Бараг болохгүй	L	L	M	H	H
Магад болохгүй	L	L	M	H	E
Болзошгүй	L	M	H	E	E
Магад болох	M	H	H	E	E
Лавтай болох	H	H	E	E	E

Хүснэгт 10. Эрсдлийн зэрэглэлийн тайлбар

Эрсдлийн түвшин	Удирдлага, зохион байгуулалт
L бага эрсдэл	ердийн үйл ажиллагааны журмаар зохицуулах
M дунд эрсдэл	байгууллагын удирдлага хариуцах ба шийдэл нь тодорхой байх шаардлагатай
H их эрсдэл	байгууллагын дээд удирдлага, орон нутгийн захиргаа, хяналтын байгууллагааас анхаарах шаардлагатай
E гамшгийн хэмжээнд хүрсэн эрсдэл	байгууллагын дээд удирдлага, улсын мэргэжлийн хяналт, онцгой байдлын байгууллагаас анхаарч, онцгой арга хэмжээ авах шаардлагатай

2.4.5 Сөрөг нөлөөллийг тодорхойлох, түүнийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ

Байгаль орчны төлөв байдлын суурь судалгаа хийж мэдээлэл цуглуулан дүгнэлт гаргах, төслийн техник технологийн оновчтой хувилбарыг сонгох, нөлөөллийг урьдчилан тодорхойлох, түүний үр дагавар, эрчим, хэмжээг нарийвчлан тогтоох, болзошгүй болон гол сөрөг нөлөөллийг үнэлэх, сөрөг нөлөөллийг бууруулах болон арилгах арга хэмжээний зөвлөмж боловсруулах, төслийг хэрэгжүүлэх нөхцөл, боломжийн талаар олон нийтийн санал авах, байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр боловсруулах зэрэг үе шаттай ажлууд хийгддэг.

Зураг 12. Байгаль орчны нөлөөллийг үнэлэх ажлын үе шат

Тухайн төслөөс байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд учруулах сөрөг нөлөөллийг бүрэн тодорхойлох, түүнийг бууруулах, арилгах арга хэмжээний зөвлөмж боловсруулах нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний нэг чухал хэсэг юм. Тухайн төслөөс байгаль орчинд учруулх сөрөг нөлөөллийг тогтооход дараахь асуудлуудыг харгалзан үзнэ. Үүнд:

Ашиглах аргачлал. Аливаа нөлөөллийг тухайн нутаг дэвсгэр, бүс нутаг, улс үндэстний хэмжээнд үнэлж, ойлгомжтойгоор тодорхой дүгнэсэн байх;

Тодорхой үзүүлэлтүүд. Нөлөөллийг тогтооход заавал хамруулах шаардлагатай үзүүлэлтүүдийг тодорхой тусгасан байх;

Ойлгомжтой байдал. Тухайн төслийн үйл ажиллагаанд хамааралтай болон хамааралгүй нөлөөллийг тус тусад нь гаргаж, шийдвэр гаргагч нарт ойлгомжтой хэлбэрээр дүрсэлсэн байх;

Нэгдмэл чанар. Маш олон төрлийн мэдээлэл болон боловсруулаагүй мэдээ сэлтийг нэгдсэн загварт оруулан хэрэглэх боломжтой байх;

Нөлөөллийн тодорхой бус байдал. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийхэд болзошгүй нөлөөллийн нуугдмал хэлбэр нь хүндрэл учруулдаг тул түүнд онцгойлон анхаарал хандуулах шаардлагатай.

Эрсдэл. Энэ нь хэдийгээр тохиолдох магадлал бага боловч, хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд учруулах хор хохирол их байх тул түүнийг урьдчилан тооцож, нарийвчлан тодруулах;

Судалгаа, шинжилгээний үр дүн. Үнэлгээний явцад гаргасан аливаа үнэлэлт дүгнэлт нь хэрэглэгчид болон олон нийтэд тодорхой мэдээлэл өгч, тэдний мэдлэг, ойлголтыг улам өргөжүүлэх;

Харьцуулалт. Судалж байгаа төслийн хувилбаруудыг хооронд нь нарийвчилсан дэлгэрэнгүй байдлаар харьцуулалт хийх нөхцөлийг бүрдүүлэх;

Олон нийтийн оролцоо. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний үр дүн, түүний ач холбогдлын талаар олон нийтэд ойлгуулах, мэдээлэх, санал авах, харилцан ярилцах замаар тэдний оролцоог хангах зэрэг болно.

Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээний зөвлөмж нь аливаа төслийг хэрэгжүүлэх явцад үүсэх сөрөг нөлөөлөл учруулахаас урьдчилан сэргийлэх, түүнийг бууруулах, арилгахад чиглэсэн арга хэмжээг төлөвлөж хэрэгжүүлэх үндэс болно. Зөвлөмжийг боловсруулахдаа байгаль орчинд халгүй үйл ажиллагаа явуулах боломжит бүх сонголтуудыг харгалзан үзэх шаардлагатай. Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээний зөвлөмжид дараахь асудлуудыг нарийвчлан тусгах шаардлагатай. Үүнд:

· Төсөл хэрэгжүүлэх оновчтой хувилбар;

· Техник технологийн сонголт зөв эсэх;

· Байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй байх арга зам;

· Урьдчилан сэргийлэх болон нөхөн сэргээх үе шат;

· Сөрөг нөлөөлөл нь стандарт, норм нормативаар тогтоосон хэм хэмжээнээс хэтрэхгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх;

· Ажиллагсдын болон төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах, сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхгүй байх;

· Нийгэм, эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх арга зам;

· Төсөл хэрэгжүүлэгчийг болзошгүй алдагдал, хохирлоос сэргийлэх, үйлдвэрлэлийн үр ашгийг нь дээшлүүлэх;

· Үйлдвэрлэлийн аюулгүй ажиллагааг хангах;

· Хөдөлмөр хамгааллын нөхцөлийг сайжруулах;

· Байгалийн нөөцийг зүй зохистой, ариг гамтай ашиглах;

· Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах.

Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг дараахь байдлаар хувааж үзнэ. Үүнд:

1. Урьдчилан сэргийлэх (болзошгүй сөрөг нөлөөллийг учрахаас нь өмнө таслан зогсоох, үйл ажиллагааны чиглэлийг өөрчлөх, төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн оршин суугчид, олон нийтэд сурталчлах ажлыг өргөнөөр зохион байгуулах, байгаль орчинд халгүй бусад хувилбаруудтай харьцуулалт хийх);

2. Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ (байгаль орчны бохирдлыг зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байх, бохирдлыг хянах төхөөрөмж багаж хэрэгсэл суурилуулах, хэмжих хэрэгслээр хангах, барилга байгууламжийг батлагдсан зураг төслийн дагуу чанар сайтай барьж байгуулах, бохирдлыг бууруулахад анхаарал хандуулах, лабораторийн шинжилгээг тогтмол хийлгэж, үр дүнг холбоглох байгууллагуудад мэдээлж байх);

3. Орчныг тохижуулах, нөхөн сэргээх, нөхөн олговор олгох арга хэмжээ (үйл ажиллагааны явцад өртөж эвдэрсэн газрыг засч тохижуулах, зайлсхийх боломжгүйгээс шууд учирсан хохирлыг барагдуулах, хохиролд өртсөн байгалийг нөхөн сэргээх, хохиролд өртөгсдөд нөхөн олговор олгох, мөнгөн бус хэлбэрээр алдагдал хохирлыг барагдуулах, шинээр газар олгох, санхүүгийн тусламж үзүүлэх зэргээр учирсан хохирлыг барагдуулах).

Уул уурхай, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй, үйлдвэр үйлчилгээ, аялал жуулчлалын төслүүдийг хэрэгжүүлэх болон химийн хорт бодис, цацраг идэвхт бодисыг ашиглах, хадгалах, тээвэрлэх, зайлуулах, устгах, тэрчилэн хатуу, шингэн хаягдлыг хуримтлуулах, хадгалах, цэвэрлэх, зайлуулах явцад байгаль орчинд учруулах сөрөг нөлөөллийг тодорхойлох, түүнийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг тодорхой төслүүдээр төлөөлүүлэн үзүүллээ.

Төслийн нөлөөллийг тодорхойлох, сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг тоймлон тогтоохдоо Р.Мижиддоржийн "Орчны үнэлгээний арга зүйн асуудал" (2002 он) номын хавсралт дахь "Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын потенциаль үнэлгээний магадлах жагсаалт"-д нэмэлт, тодотгол хийж засварлан боловсруулж доорхи хүснэгтүүдэд үзүүлэв. Үүнд:

Хүснэгт 11. Уул уурхай

¹	Нөлөөлөл	Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ
Шууд нөлөөлөл
1.	Ашигт малтмалын олборлолтын үед болон олон салаа зам үүссэнээс орчин тойронд тоосжилт үүсэх, хөрс эвдрэх	Хуурайшилт ихтэй үед хөрс, шороо хийсэхийг багасгах, услах, үржил шимт өнгөн хөрсийг хамгаалах, нөхөн сэргээж тэгшилсэн газрыг аль болох богино хугацаанд өнгөн хөрсөөр хучиж ургамалжуулах, зүлэгжүүлэх, нөхөн сэргээх арга хэмжээ авах
2.	Газрын дорхи болон гадаргын усны нөөц, горим, чанар өөрчлөгдөх	Усны нөөцийн хомсдолоос сэргийлэх, ус хэрэглээний хэмжээг нарийвчлан тооцох, усны горим өөрчлөгдөхөөс сэргийлэх арга хэмжээ авах, усны чанарын шинжилгээг тогтмол хугацаанд хийж, хяналт тавьж байх
3.	Ургамлан нөмрөг устах, ургамлын төрөл зүйл хомсдох, бэлчээрийн ургамал хомсдсоноос бэлчээрийн талбай багасах	Ургамлын төрөл зүйл, тархалтыг тогтоох, ургамалан нөмрөг хомсдох, устахаас сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөх, ховор болон нэн ховор ургамал байгаа эсэхийг тогтоож, хэрэв тэдгээр нь байгаа бол хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг иж бүрэн төлөвлөх, бэлчээрийн талбайг багасгахгүй байх
4.	Шатах, тослох материалаар хөрс, ус, агаар бохирдох	Шатах, тослох материалыг зориулалтын саванд хадгалах, орчинд асгарч алдагдахаас сэргийлэх, хаягдлыг цуглуулж цэвэрлэн эргүүлж ашиглах арга хэмжээг төлөвлөх, бохирдсон хөрсийг цэвэрлэх, зайлуулах арга хэмжээ авах
5.	Карьер, ухсан нүх, хонхорт тогтсон тогтоол усанд элдэв шавж өсч үржих, ингэснээр элдэв нянгийн бохирдлын эх үүсвэр бий болох	Төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн ан амьтны тоо толгой, тархалт, байршилт, амьдрах орчныг судлах, болзошгүй нөлөөллөөс сэргийлэх, мөн нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг төлөвлөх
6.	Уул уурхайн олборлолтын явцад шинээр карьер үүсгэснээс газар, хөрс эвдрэлд орох	Карьерыг байгуулахад зохих журмын дагуу БОНБҮ хийлгэх, холбогдох зөвшөөрөл авах, нөхөн сэргээлтийн ажлыг тогтоосон хугацаанд хийж гүйцэтгэх
7.	Ажиллагсдын түр сууц, тосгоны барилга байгууламж байгуулснаар хөрс эвдрэх, ахуйн хатуу, шингэн хаягдлаар байгаль орчин бохирдох, хүний эрүүл мэндэд таагүй нөлөөлөл учруулах	Ажиллагсдын тосгон, орон сууцны цогцолбороос гарах хатуу, шингэн хаягдлыг зориулалтын тусгай цэгт, эмх цэгцтэй хадгалах, зохих цэвэрлэгээ, халдваргүйжүүлэлт хийж, байгаль орчинд халгүй аргаар тогтмол хугацаанд зайлуулж байх
8.	Хөрс хуулалт, олборлолтын ажлын үед болон туслах барилга байгууламж барих, нүх суваг шуудуу татсанаас хөрсний эвдрэл, элэгдэл үүсэх	Газар шорооны болон барилга байгууламжийн ажлын үед эвдэрсэн газрыг засч тэгшлэх, нөхөн сэргээх, ургамалжуулах, мод, зүлэг тарих, тэрчилэн суваг шуудуу татах ажлыг тусгай зураг төслийн дагуу хийх
9.	Хөрс гулсах, нурах зэргээр хөдөлгөөнд орж, ургамлын нөмрөг устахад хүргэх	Хөрсний нуралт, гулсалтаас хамгаалах
10.	эргэлтийн усан сан байгуулснаар ургамлын нөмрөг устах, хөрс эвдрэлд орох	Усны урсцыг гадагшлуулах хоолой, сувгийн тооцоог нарийвчлан хийх, эргэлтийн усан санд хуримталсан усыг эргэлтээр ашиглах, эргэлтийн усан сангийн даланг тодорхой тооцоо, зураг төслийн дагуу хийх, хөрс эвдрэхээс сэргийлэх
11.	Хаягдал усыг гадаргын усанд нийлүүлснээр гол горхийн хагшаас нэмэгдэж, усны чанар муудах, булингартах	Суваг, шуудууны усыг гол, горхи руу нийлүүлэхээс өмнө хагшаас, булингарыг нь багасгах арга хэмжээг төлөвлөх, шаардагдах хөрөнгө зардлыг тооцож тусгах
12.	Байгалийн өнгө, төрх байдал өөрчлөгдөх	Газрын хэрчигдэл, овон товон, нүх, хонхор үүсгэж, тухайн газар нутгийн үзэсгэлэнт байдлыг алдагдуулахаас сэргийлэх
13.	Автомашин, тээврийн хэрэгслийн дуу чимээ нэмэгдсэнээс ан амьтан дайжих, байршил тархалт нь өөрчлөгдөх, амьтдын амьдрах орон зай нь хумигдах	Тухайн нутаг дэвсгэрт байгаа ан амьтны тоо толгой, байршилт, тархалтыг тогтоох, тэдгээрийг үргэж дайжихаас сэргийлэх арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөх
14.	Усыг эргүүлж ашиглах боломжгүй буюу уурхайн хаягдал усыг унд-ахуй, соёл ахуйн болон загасны аж ахуйн зориулалтаар ашиглах усны объектод нийлүүлэх тохиолдолд усны бохирдол үүсэх, бусдын хэрэглээг хязгаарлах	-Усыг эргүүлж ашиглах боломжгүй буюу үйлдвэрийн хаягдал усыг унд-ахуй, соёл-ахуйн болон загасны аж ахуйн зориулалтаар ашиглах усны объектын усанд нийлүүлэх тохиолдолд умбуур бодисын хэмжээг ус ашиглалтын I төрөлд 0.25 мг/л, II төрөлд 0.75 мг/л-ээс илүүгээр нэмэгдүүлэхгүй байх
Шууд бус нөлөөлөл
15.	Уул уурхайн олборлолт явуулснаар тухайн орчинд хүмүүсийн хөдөлгөөн ихэсч, хууль бусаар мод огтлох, бэлтгэх, тээвэрлэх үйл ажиллагаа явагдах	"Ойн тухай" хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх, зөрчил гаргахаас урьдчилан сэргийлэх
16.	Уурхайн тосгон барьж байгуулснаар дэд бүтэц хөгжин хүн амын төвлөрөл ихэсч, урьдчилан төлөвлөгдөөгүйгээр буюу хууль бус газар ашиглах үйл явц эрчимжих	"Газрын тухай" хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх, газар зохион байгуулалтын төлөвлөлтийг сайжруулах
17.	Уурхайн үйл ажиллагааг дагалдаж, хууль бус ан агнуур хийх, ан амьтны нөөц хорогдох, амьдрах орчин нь өөрчлөгдөх	Ан амьтны тоо толгой, байршилт, тархалтыг тогтоох, тэдгээрийг хамгаалах арга хэмжээ авах, холбогдох хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх
18.	Биологийн төрөл зүйл өөрчлөгдөх, нөөц нь хомсдох	Тухайн нутаг дэвсгэрийн биологийн төрөл зүйлийн нэр төрөл, нөөцийг тогтоох, тэдгээрийг хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөх, холбогдох хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх
19.	Урьдчилан төлөвлөөгүй эмх замбараагүй хөдөлгөөн үүсч, хөрс эвдрэлд орох	Олон салаа зам гаргахаас сэргийлэх, холбогдох хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх

Хүснэгт 12. Замын барилга байгууламж

¹	Нөлөөлөл	Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ
Шууд нөлөөлөл
1.	Зам барилгын ажлын улмаас болон орчин тойронд нь олон салаа зам үүссэнээс тоосжилт үүсэх, хөрс эвдрэх	Хуурайшилт ихтэй үед хөрс, шороо хийсэхийг багасгах, услах, үржил шимт өнгөн хөрсийг хамгаалах, нөхөн сэргээж тэгшилсэн газрыг аль болох богино хугацаанд өнгөн хөрсөөр хучиж ургамалжуулах, зүлэгжүүлэх, нөхөн сэргээх
2.	Газрын дорхи болон гадаргын усны нөөц, горим, чанар өөрчлөгдөх	Усны нөөцийн хомсдолоос сэргийлэх, ус хэрэглээний хэмжээг нарийвчлан тооцох, усны горим өөрчлөгдөхөөс сэргийлэх арга хэмжээ авах, усны чанарын шинжилгээг тогтмол хугацаанд хийж, хяналт тавьж байх
3.	Ургамалан нөмрөг устах, ургамлын төрөл зүйл хомсдох, бэлчээрийн ургамал хомсдсоноос бэлчээрийн талбай багасах	Ургамлын төрөл зүйл, тархалтыг тогтоох, ургамалан нөмрөг хомсдох, устахаас сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөх, ховор болон нэн ховор ургамал байгаа эсэхийг тогтоож, хэрэв тэдгээр нь байгаа бол хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг иж бүрэн төлөвлөх, бэлчээрийн талбайг багасгахгүй байх
4.	Битум, шатах, тослох материалаар газар, хөрс, ус бохирдох	Шатах, тослох материалыг зориулалтын саванд хадгалах, орчинд асгарч алдагдахаас сэргийлэх, хаягдлыг цуглуулж цэвэрлэн эргүүлж ашиглах арга хэмжээг төлөвлөх, бохирдсон хөрсийг цэвэрлэх, зайлуулах арга хэмжээ авах
5.	Карьер, ухсан нүх, хонхорт тогтсон тогтоол усанд элдэв шавж өсч үржих, ингэснээр бохирдлын эх үүсвэр бий болох	Төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн амьтны тоо толгой, тархалт, байршилт, амьдрах орчныг судлах, болзошгүй нөлөөллөөс сэргийлэх, мөн нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг төлөвлөх
6.	Зам байгуулах явцад шинээр карьер үүсгэснээс газар, хөрс эвдрэлд орох	Карьерыг байгуулахад зохих журмын дагуу БОНБҮ хийлгэх, холбогдох зөвшөөрөл авах, нөхөн сэргээлтийн ажлыг тогтоосон хугацаанд хийж гүйцэтгэх
7.	Ажиллагсдын түр сууц, тосгон, түүний цогцолбороос байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд таагүй нөлөөлөл учруулах	Ажиллагсдын тосгон, орон сууцны цогцолбороос гарах хатуу, шингэн хаягдлыг зориулалтын тусгай цэгт, эмх цэгцтэй хадгалах, зохих цэвэрлэгээ, халдваргүйжүүлэлт хийж, байгаль орчинд халгүй аргаар тогтмол хугацаанд зайлуулж байх
8.	Газар шорооны ажлын үед болон замын байгууламж байгуулах, нүх суваг шуудуу татсанаас газрын эвдрэл үүсэх	Газар шорооны болон замын барилга байгууламжийн ажлын үед эвдэрсэн газрыг засч тэгшлэх, нөхөн сэргээх, ургамалжуулах, мод, зүлэг тарих, тэрчилэн суваг шуудуу татах ажлыг тусгай зураг төслийн дагуу хийх
9.	Хөрс гулсах, нурах, урсах зэргээр хөдөлгөөнд орж, замын ховилд орох, замыг эвдрэлд оруулах	Замыг тогтворжилт сайтай хөрс бүхий газарт барьж байгуулах, замын суваг, шуудууг татахдаа гадаргын урсцын нөхцөлийг харгалзан тооцох
10.	Замын урсац зайлуулах хоолой, шуудуугаар урсах усны урсгалын нөлөөгөөр замын байгууламж болон ойр орчмын газар, хөрс эвдрэлд орох	Усны урсцыг гадагшлуулах хоолой, сувгийн тооцоог нарийвчлан хийх, усны хоолойг байрлуулахдаа жижиг хүрхрээ үүсэхээс зайлсхийх, ус зайлуулах суваг, шуудууг чулуу болон бетоноор доторлож бэхжүүлэх
11.	Замын байгууламжаар ус зайлуулснаас гол горхийн хагшаас нэмэгдэж, усны чанар муудах, булингартах	Суваг, шуудууны усыг гол, горхи руу нийлүүлэхээс өмнө хагшаас, булингарыг нь багасгах, бууруулах арга хэмжээг төлөвлөх, шаардагдах хөрөнгө зардлыг тооцож тусгах
12.	Байгалийн өнгө, төрх байдал өөрчлөгдөх (замаар хэрчигдэх, хөрс урсах, гулгах)	Газрын хэрчигдэл, овон товон, нүх, хонхор үүсгэж, тухайн газар нутгийн үзэсгэлэнт байдлыг алдагдуулахаас сэргийлэх, замын дагуух ургамлыг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээг төлөвлөх
13.	Автомашин, тээврийн хэрэгслийн дуу чимээ нэмэгдсэнээс ан амьтан дайжих, байршил тархалт нь өөрчлөгдөх, амьдрах орон зай нь хумигдах	Замыг төлөвлөх, барьж байгуулахад тухайн нутаг дэвсгэрт байгаа ан амьтны тоо толгой, байршилт тархалтыг тогтоох, тэдгээрийг үргэж дайжихаас сэргийлэх арга хэмжээг урьдчилан төлөвлөх
14.	Хуучин замыг шинэчлэх, засварлах ажлын үед олон салаа зам үүсч, орчны хөрс эвдрэх, ургамалан нөмрөг устах	Хөрс эвдрэх, ургамалан нөмрөг устахаас сэргийлж, түр хугацааны зэрэгцээ замыг тавьж, замын ажил дууссаны дараа түүнийг хааж, нөхөн сэргээх арга хэмжээ авах
Шууд бус нөлөөлөл
15.	Зам барьж байгуулснаар тухайн орчинд хүмүүсийн хөдөлгөөн ихэсч, хууль бусаар мод огтлох, бэлтгэх, тээвэрлэх үйл ажиллагаа явагдах	"Ойн тухай" хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх
16.	Зам барьж байгуулснаар дэд бүтэц хөгжин хүн амын төвлөрөл ихэсч, урьдчилан төлөвлөгдөөгүйгээр буюу хууль бус газар ашиглах үйл явц эрчимжих	"Газрын тухай" хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх, газар зохион байгуулалтын төлөвлөлтийг сайжруулах
17.	Зам, дэд бүтцийн хөгжлийг дагаж хууль бус ан агнуур хийх явдал ихсэх, ан амьтны нөөц хорогдох, амьдрах орчин нь өөрчлөгдөх	Ан амьтны тоо толгой, байршилт, тархалтыг тогтох тэдгээрийг хамгаалах арга хэмжээ авах, холбогдох хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх
18.	Биологийн төрөл зүйл өөрчлөгдөх, нөөц нь хомсдох	Тухайн нутаг дэвсгэрийн биологийн төрөл зүйлийн нэр төрөл, нөөцийг тогтоох, тэдгээрийг хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөх, холбогдох хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх
19.	Урьдчилан төлөвлөөгүй эмх замбараагүй зам үүсч, ус намгархаг газрын экосистемийг гэмтээх	Олон салаа зам гаргахаас сэргийлэх, холбогдох хууль тогтоомжийг сурталчлах, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих ажлыг эрчимжүүлэх

Байгаль орчны чанарын өөрчлөлт

Зам барилгын ажлын үед гадаргын болон гүний усны горим, чанарт өөрчлөлт орох, хөрсний элэгдэл, эвдрэл үүсэх, агаарын бохирдол ихсэх зэрэг шууд нөлөөлөл ажиглагдана.

Байгалийн өнгө төрх, түүх соёлын дурсгалт зүйл, археологи, палентологийн олдвор

Зам барилгын ажлын үед байгалийн өнгө төрх өөрчлөгдөх, карьер, нүх үүсгэх, овоолго шороо бий болох, ойр орчмын газрын хөрс эвдрэлд орох зэргээр шууд бөгөөд урт хугацааны нөлөөлөл бий болж, хүчтэй нөлөөл үүснэ. Түүх, соёлын дурсгалт зүйл, археологи, палентологийн олдвор илрэх тохиолдолд холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу хамгаалалтад авах шаардлагатай.

Эдийн засаг, нийгмийн асуудал

Шороон болон хатуу хучилттай засмал зам байгуулах нь улс, орон нутгийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулаад зогсохгүй төв, орон нутгийн ачаа эргэлтийг сайжруулах, хүн амыг зах зээлд ойртуулах, тээврийн хэрэгслийн эвдрэл, саатлыг багасгах зэрэг олон эерэг талтай. Эдгээр нь шууд бөгөөд урт хугацааны эерэг нөлөөлөлд хамаарна.

Бусад нөлөөлөл

Энэ төрлийн нөлөөлөлд газар ашиглалт болон ахуйн хаягдалтай холбогдолтой зүйлүүдийг оруулав. Газар ашиглалттай холбоотой нөлөөлөлд хөрсний элэгдэл, байгалийн гамшгийг (хүчтэй салхи, үер, газар хөдлөлийн нөлөө г.м) оруулдаг байна (R.K.Jain, et all, 1993 USA). Зам барьж байгуулах явцад олон салаа зам гарснаас орчны хөрс эвдрэх, агаарын тоосжилт ихсэх, ургамлын бүрхүүл хомсдох зэрэг нөлөөлөл үүснэ. Хүчтэй аадар бороо орж, карьер усанд автах, уруйн үерт автах зэрэг тохиолдол гарч, байгаль орчинд хүчтэй нөлөөлөх, уруйн үерийн гүнзгий гуу жалга үүсэх, зам барилгын ажил, болон байгаль орчинд ихээхэн хохирол учруулж болох талтайг анхаарч, түүнээс урьдчилан сэргийлэх буюу усны хамгаалалтын суваг, даланг байгуулж ажиллах нь зүйтэй юм.

Түүнчлэн ахуйн бохир ус, нефтийн бүтээгдэхүүн хөрсөнд нэвчих, хог хаягдал хадгалах цэгт ариутгал, халдваргүйжүүлэлт хийхгүй байх, ариун цэврийн дэглэмийг сахиагүйн улмаас халдварт өвчин гарах, тархах нөхцөлтэй.

Хүснэгт 13. Бохир ус цэвэрлэх байгууламж /ариутгах татуурга/

¹	Сөрөг нөлөөлөл	Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ
Шууд нөлөөлөл
1.	Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн барилга байгууламжийг барьж байгуулах явцад хөрс эвдрэх, ургамлан нөмрөг устах	Барилга байгууламж барихад өртөж эвдэрсэн газрыг засч тэгшлэх, нөхөн сэргээлт хийх, тухайн орчны ургамлын төрөл зүйл, тархалтыг тогтоож, хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөх
2.	Цэвэрлэх байгууламжаас гарч буй хаягдал усыг нийлүүлснээр гол горхийн усны чанар, усны ургамал, амьтанд сөрөг нөлөөлөл учруулах	Цэвэрлэх байгууламжид хүлээн авч буй бохир усыг зохих түвшинд хүртэл цэвэрлэсний дараа гадаргын усанд нийлүүлэх, эсвэл хөрсөнд зайлуулах, хаягдал усны чанарт тогтмол шинжилгээ хийж хяналт тавих, усны ургамал, амьтныг хамгаалах арга хэмжээг төлөвлөх, ариутгах татуургын шугам хоолойг усны судал бүхий газраар дайруулахгүй байх
3.	Бохир усыг дээд урсгалаар зөөж доод урсгалд нийлүүлэх үед ус хагалбарын ус зүйн тэнцвэр өөрчлөгдөх	Усны нөөц хомс газар нутагт хаягдал усанд зохих цэвэрлэгээ, халдваргүйжүүлэлт хийсний дараа хөдөө аж ахуйн зориулалтаар болон зарим үйлдвэрийн техникийн ус хангамжийн хэрэгцээнд ашиглах боломжийг судалж хэрэгжүүлэх
4.	Ариутгах татуургын шугам хоолой хагарах, зохих цэвэрлэгээ хийгээгүй бохир усыг аваарийн шугамаар хаях, цэвэрлэх төхөөрөмжид халилт үүсэх зэргээс орчны хөрс, усанд бохирдол үүсэх	Бохир усыг зохих түвшинд хүртэл цэвэрлэхгүйгээр хөрс, усанд хаяхаас сэргийлэх, бохир ус цуглуулах системийн хэвийн ажиллагааг хангах, бохир усны цэвэрлэгээг зохих үе шаттайгаар явуулах тохиромжтой технологийг сонгох
5.	Бохир усны цэвэрлэгээг зохих түвшинд хүртэл хийгээгүйгээс хөрс, усны чанар муудах, бохирдлын цар хүрээ тэлэх	-Бохир ус хүлээн авах байгууламжийн хүчин чадал болон бохир усны үзүүлэлтүүдийн талаархи хангалттай мэдээлэл дээр тулгуурлан бохир усыг цэвэрлэх, зайлуулах, түүнийг дахин ашиглах асуудлыг шийдвэрлэх -Гадаргын усны урсац, бохир усны холилдон шингэрэх нөхцөл, цэвэрлэгээний түвшинг тодорхойлоход математик загварчлалыг ашиглах
6.	Ариутгах татуургын байгууламж, тунгаагуурууд, лагийн талбайн орчимд амьдарч буй хүн амын эрүүл мэнд, амьтанд нөлөөлөх сөрөг нөлөөлөл	-Бохир ус цэвэрлэх дэвшилтэт технологийг ашиглах -Хүн ам, тэжээвэр амьтдын эрүүл мэндийг хамгаалахтай холбогдсон газар ашиглалт, хаягдал усыг цэвэрлэх, эргүүлэн ашиглах системүүдийн ашиглалтын өмнөх үеийн бэлэн байдлыг хангах, бохир усны цэвэрлэгээ, тоног төхөөрөмжийн ашиглалтын зааврыг баталгаажуулж мөрдөх -Хүн амын эрүүл мэндэд бохир усны тунгаагуурууд, далан суваг, хаягдлын болон лагийн талбайгаас нөлөөлөх нөлөөллийг хязгаарлах
7.	Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн орчны талбайн хөрс, ургамал хорт бодис, элдэв төрлийн өвчин үүсгэгч нянгаар бохирдох, мөн газрын дорхи болон гадаргын усанд хорт бодис, азотын бохирдол үүсэх	-Бохир усны үзүүлэлтүүд болон газар ашиглалтын талаархи мэдээлэл дээр тулгуурлан бохир ус цэвэрлэх, зайлуулах, эргүүлэн ашиглах системийг төлөвлөж байгуулах -Хаягдал усны цэвэрлэгээний түвшин, чанар найрлагад мониторингийн хяналтыг тогтмол хийх
8.	Бохир ус цэвэрлэх байгууламжид хүлээн авч буй усыг зохих шаардлагын түвшинд хүртэл цэвэрлээгүйгээс үүдэн бий болох сөрөг нөлөөлөл	-Бохир ус цэвэрлэх төхөөрөмжийн бодит хүчин чадлыг тогтоосны үндсэн дээр хүлээн авах бохир усны хэмжээ, чанар найрлага, шалгуур үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох -Бохир ус цэвэрлэх байгууламжаас гарсан хаягдал ус нь цэвэрлэгээний норм, стандартын шаардлагыг хангаж байгаа эсэхийг тогтоох
9.	Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн хүлээн авах камер, тунгаагуурууд, лагийн талбайгаас үүсэх үнэр, мөн тоног төхөөрөмжийн дуу чимээ	-Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн байршлыг зөв тогтоох -Дэвшилтэт технологийг сонгох -Ажиллагсдад хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааны талаар заавар зөвлөлгөө өгөх, сургалт зохион байгуулах -Лагийг тогтоосон хугацаанд цэвэрлэж зайлуулах
10.	Цэвэрлэх процессын үед үүсэх дулаан ялгаруулалт	-Цэвэрлэгээнээс гарсан хаягдал усны температурыг зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байхад анхаарах, хаягдал усыг гадаргын усанд нийлүүлэх тохиолдолд дулааны бохирдол үүсгэхгүй байх нөхцөлийг хангах
11.	Цэвэрлэх байгууламжийн барилга байгууламжийг барьж байгуулах, тоног төхөөрөмжийг ажиллуулах явцад ажиллагсдад тохиолдож болзошгүй үйлдвэрлэлийн осол гэмтэл, өвчлөл	-Хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааны дүрэм, журмыг боловсруулж мөрдөх -Ажиллагсдад хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааны талаархи сургалтыг зохион байгуулах, тэднийг эмнэлгийн урьдчилан сэргийлэх үзлэгт тогтмол хамруулж байх
12.	Ариутгах татуургын сүлжээ болон бусад хаалттай хэсэгт хорт хий хуримтлагдах, мөн шугам хоолойд химийн хорт бодис бүхий бохир ус оруулснаас ажиллагсад хордох, осол гэмтэлд өртөх	-Ажиллагсддад хөөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааны талаархи сургалт зохион байгуулах -Үйлдвэрээс гарч буй бохир усыг төвлөрсөн шугамд нийлүүлэхийн өмнө урьдчилан цэвэрлэх -Найдвартай тоног төхөөрөмж болон мониторингийн хэрэгслээр хангах
13.	Савласан хлорыг ашиглах, хадгалах, тээвэрлэх болон ашиглалтын шаардлага хангахгүй болсон хлорыг устгах, зайлуулах үйл ажиллагааг зохих журмын дагуу явуулаагүйгээс ойролцоо орших хүн ам, ажиллагсдын эрүүл мэндэд ноцтой аюул учруулах	-Савласан хлортой харьцах үеийн хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааны горимыг чанд мөрдөх -Савласан хлортой зөв харьцаж ажиллах талаар ажиллагсдад заавар зөвлөгөө өгөх, анхааруулга санамж хийж зохих газарт байрлуулах, сургалт зохион байгуулах -Болзошгүй ослоос урьдчилан сэргийлэх, осол тохиолдох үед түүнийг арилгах арга хэмжээний төлөвлөгөө, хөрөнгийн баталгаатай байх
14.	Ариутгах татуургын шугам хоолойд гэмтэл гарах, бохир ус халих, цахилгааны гэмтэл гарах зэргээр цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаа доголдох үед бохир ус зайлуулах аваарийн шугамыг зохих зураг төслийн дагуу байгуулах лт болон буцаж урссанаас хүн амын эрүүл мэндэд учрах нөлөөлөл	-Ариутгах татуургын шугам хоолойд гэмтэл гарах, бохир ус халих, цахилгааны гэмтэл гарах зэргээр цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаа доголдох үед бохир ус зайлуулах аваарийн шугамыг зохих зураг төслийн дагуу байгуулах -Ариутгах татуургын шугам хоолойг тогтмол цэвэрлэх -Мониторингийн хяналтыг тогтмол хийх -Цахилгааны аваарь ослын үед цахилгаан хангамжийн эх үүсвэрийн нөөц хувилбартай байх -Ариутгах татуургын хоолойд хатуу хог хаягдал оруулахаас сэргийлэх
15.	Цэвэрлэх байгууламжийн ойр орчмын оршин суугчдад таагүй нөлөө үзүүлэх	-Сөрөг нөлөөлөлд өртөж болзошгүй айл өрх, иргэдийг нүүлгэн шилжүүлэх, тэдэнд хөрөнгө санхүүгийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх -Оршин суугчдын орчин тойрныг тохижуулах, өнгө үзэмжийг сайжруулах
Шууд бус нөлөөлөл
16.	Дэд бүтцийн хөгжилд дагалт ачаалал үүсгэх	-Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн байршлыг хот төлөвлөлттэй нарийн уялдаа холбоотойгоор тогтоох -Хот, суурин газрыг хөгжүүлэх болон дэд бүтцийн төлөвлөлтийн асуудалтай уялдуулах
17.	Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн лаг зайлуулах үйл ажиллагаа нь тухайн орон нутгийн хатуу хог хаягдлын зохицуулалтад сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх	-Бохир усны системийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулахад тухайн орон нутгийн хог хаягдлын зохицуулалтын төлөвлөлтийг харгалзан үзэх -Лагийг байгаль орчинд халгүйгээр зайлуулах болон түүнийг өмхрүүлэх /исэлдэх/ процессын талаар тусгах
18.	Гадаргын усанд хаягдал ус нийлүүлснээр загасны аж ахуй байгуулах боломж хязгаарлагдах	-Цэвэрлэх байгууламжаас гарч буй усны голын устай холилдон шингэрэх нөхцөлийг нарийвчлан тооцох -Загасны аж ахуйн I, II төрөлд ашиглах усны объектын усанд агуулагдах хорт бодисын концентрацийг зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байх -Хаягдал ус нийлүүлснээр загасны аж ахуйн зориулалтаар ашиглах усны температурыг түүний ердийн температураас 50С-аас илүүгээр нэмэгдүүлэхгүй байхаар тооцох

Хүснэгт 14. Хатуу хаягдлыг цуглуулах, зайлуулах

¹		Нөлөөлөл		Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ
Шууд нөлөөлөл
1.		Хатуу хог хаягдал хуримталсны улмаас үерийн ус зайлуулах суваг, түүний сараалжин шүүлтүүр бөглөрөх		Хот, суурин газарт хог хаягдал цуглуулах иж бүрэн систем байгуулах, үерийн далан, суваг, шүүлтүүрийг тогтмол цэвэрлэж байх
2.		Хог хаягдлыг эмх замбараагүй хаяснаас орчны өнгө төрхийг алдагдуулах, бохирдол үүсгэх		-Хатуу хаягдлыг цуглуулах, ангилах, тээвэрлэх, зайлуулах үйл ажиллагааг "Үйлдвэрийн болон ахуйн хог хаягдлын тухай" хуулийн дагуу явуулах -Орчны хөрсийг тогтмол цэвэрлэх, нөхөн сэргээх, зүлэгжүүлэх, мод тарих, асфальтаар хучих зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх
3.		Хог хаягдлыг ил задгай шатааснаас утаа гарах, агаарын бохирдол үүсэх		-Хог хаягдлыг зориулалтын бус газарт шатаахыг хориглох
4.		Хог хаягдлыг ил задгай хаях, хог хаягдлын цэгт ариутгал, халдваргүйжүүлэлт хийхгүй байх, түүнийг тогтмол хугацаанд зайлуулаагүйгээс элдэв шавж өсч үржих, халдварт өвчин тархах		Хог хаягдлын цэгт ариутгал, халдваргүйжүүлэлтийг тогтмол хийх, айл өрх, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд хог хаягдлыаа зориулалтын тусгай цэгт хадгалах, тогтоосон хугацаанд төвлөрсөн цэгт зайлуулж байх
5.		Хогийн савыг оновчгүй газарт байрлуулах, мөн хогийн савны тоо цөөн байх зэргээс оршин суугчид түүнд хүрэхээс төвөгшөөж, хогийг ил задгай хаях, орчныг бохирдуулах		Оршин суугчдын байнга явдаг гол маршрутыг судалж, тэдний хог асгахаар явахад хамгийн тохиромжтой газарт хогийн савыг байрлуулах, хогийн савны тоог шаардлагатай газруудад хүрэлцэхүйц тоогоор тавих, хогийг ангилан ялгаж хийх боломжтойгоор савуудыг төрөлжүүлэн тавих, хаягжуулах
6.		Айл өрхүүдийн хогийг цуглуулах, зайлуулах систем нь оршин суугчдын орчин, ахуйн нөхцөлтэй нийцэхгүй бол хог бүрэн зайлуулагдахгүй үлдэж, орчинд тархах, бохирдол үүсгэх, элдэв халдварт өвчин тархах		Оршин суугчдын орчин, ахуйн нөхцөлийг судлах. Үүнд: -Хэдий хэмжээний хогийг ямар хугацаанд гаргадаг -Хэн голдуу хогоо гаргаж хаядаг -Хэдийд гэртээ байдаг -Хог хаягдлыг зайлуулахад өөрсдийн хүч боломжоор ямар зүйл хийх боломжтой г.м
7.		Хогийн бункерээс болон гадаа овоолсон хогийг ачих үед тоос гарах, агаарын бохирдол үүсэх		Хогийг ил задгай байдлаар гараар ачих, буулгахыг зогсоох, битүү уут саванд хийж, далд хэлбэрээр ачих аргыг их хэрэглэх, тоосжилтыг дарах арга хэмжээ авах
8.		Хогийн сав, бункер дүүрч, хог хаягдал асгарч тарах, тээвэрлэх явцад хог хаягдал хийсэх, асгарах зэргээс орчныг бохирдуулах		-Оршин суугчдыг нэгдсэн журмаар хог ачих графикт хугацаанд хогоо гадагш гаргадаг болгож хэвшүүлэх -Хогийг ил задгай хаяулахгүй байх -Хогийн бункерийн дундаж эзэлхүүнийг 0.08-0.1 м3 орчим багтаамжтай байхаар тооцох -Хогийг битүүмжлэл сайтай машинаар тээвэрлэх, задгай машинаар тээвэрлэх бол түүнийг бүтээлгээр битүү хучих
9.		Эмнэлгийн хог хаягдлыг эмх замбараагүй хаях, тээвэрлэх, зайлуулах үед ойр орчны хүмүүс аюултай хаягдлаар хордох, элдэв төрлийн өвчлөл үүсэх, байгаль орчны бохирдол бий болох		-Эмнэлгийн хог хаягдлыг мэргэжлийн байгууллагын тогтоосон тусгай цэгт хадгалах -Эмнэлгийн хаягдлыг зориулалтын машинаар, ахуйн болон үйлдвэрийн хог хаягдлаас тусад нь тээвэрлэж, тогтоосон хугацаанд зайлуулж байх -Эмнэлгийн хаягдлыг зайлуулах, устгах ажлыг байгаль орчны болон эрүүл ахуй, халдвар судлалын хяналтын байгууллагын тогтмол хяналтын дор гүйцэтгэх
10.		Хог хаягдлыг төвлөрсөн цэгт зөөвөрлөж буулгах үед шороо тоос дэгдэх, хог хаягдлын шаталтаас агаарын бохирдол үүсэх, хогийн талбайн цар хүрээ тэлж орчныг бохирдуулах		-Хог хаягдлыг зориулалтын битүүмжлэл сайтай машинаар тээвэрлэх -Хог хаягдлыг хадгалах, тээвэрлэхэд агаар шүүгч буюу агааржуулалттай байлгах -Хог хаягдлыг ил задгай шатаахгүй байх -Хог хаягдал зайлуулах төвлөрсөн цэгийн эргэн тойронд хашаа хамгаалалт хийх, хогийг тогтмол шууж бөөгнүүлэн түүний эзлэх талбайг нь багасгаж байх
11.		Хоёрдогч түүхий эд боловсруулах үйлдвэрийн үйл ажиллагаа саатсанаас хаягдлын хэмжээ ихэсч, орчны бохирдол үүсгэх		-Хоёрдогч түүхий эдийг цуглуулах, боловсруулах системийг тасралтгүй ажиллаж байхаар тооцож, үйлдвэрийн зураг төслийг боловсруулах -Хог хаягдлыг цуглуулах болон хоёрдогч түүхий эдийг боловсруулахын өмнө ангилан ялгалт хийж байх
12.		Төвлөрсөн цэгт хуримталсан хог болон компостын системээс эвгүй үнэр тархах, хорт хий ялгарах		Төвлөрсөн цэгт зайлуулж буй хогийг анилан ялгаж байх, компост хийх үед агааржуулалтын системийг хэвийн ажиллуулах, хий зайлуулах систем байгуулах
13.		Хогийг газарт булж зайлуулснаас газрын дорхи болон гадаргын усны нөөц бохирдох		-Хог булах нүхийг ус үл нэвтрүүлэх материалаар доторлох, мөн ёроолд нь шар шавар зэрэг ус нэвчүүлэхгүй материал дэвсэх -Хог зайлуулах газар буюу хог булах нүх нь газрын дорхи усны түвшнээс болон гадаргын ил задгай уснаас тодорхой хэмжээний зайтай байх
14.		Газрын дор хог хуримталснаас хорт хий үүсч, дэлбэрэлт болох		-Хог булах газарт хорт хий зайлуулах систем байгуулах -Хог булах газрын ойролцоо барилга байшин барихгүй, хүн ам төвлөрөн суурьшихүй байх -Эргэн тойронд нь ажиглалт, хяналтын цооног өрөмдөх
15.		Хог шатаах болон боловсруулах үйлдвэрийн үйл ажиллагааны явцад агаарын бохирдол үүсэх		-Агаараас сорьц дээж авч, шинжилгээ хийж байх -Агаарын чанарт тогтмол хяналт тавих
16.		Хогийг дарж булсан газрыг нөхөн сэргээж, ургамалжуулахад органик бордоо /компост/ хэрэглэснээс хөрс, ус бохирдох, биологийн өөрчлөлт гарах		-Органик бордоо хэрэглэх газрын ургацын тооцоог хийж, бордоонд агуулагдах химийн бодисын концентрацийг нарийвчлан тогтоох -Хэрэглэх органик бордоонд агуулагдах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ /ЗДХ/-г хатуу мөрдөх -Органик бордоонд агуулагдаж байгаа химийн бодисын бүтэц найрлагыг тогтоож, түүнийг ургамалжуулалт хийхдээ нарийн тооцох
Шууд бус нөлөөлөл
	17.		Хог хаягдлыг эмх замбараагүй хаяснаас хотын өнгө үзэмжид муугаар нөлөөлөх	-Хог хаягдлыг цуглуулах, зайлуулах талаархи байгаль орчны хууль тогтоомжийг олон нийтэд сурталчлах, хэрэгжүүлэх ажлыг эрчимтэй зохион байгуулах -Хог цуглуулах, боловсруулах, зайлуулах тохиромжтой системийг бий болгох -Төв, суурин газрын хог хаягдлыг тогтмол хугацаанд цэвэрлэж зайлуулж байх
	18.		Хатуу хог хаягдлыг цуглуулах, боловсруулах болон түүнийг зайлуулах төхөөрөмжийн сонголт оновчтой биш, үр ашиг муутайгаас тухайн орон нутгийн төсөвт хохирол учруулах	-Хог хаягдлыг цуглуулах, боловсруулах, зайлуулах системийг хэрэгжүүлэхээс өмнө туршилт хийж, үр ашгийг нь тодорхойлох -Төрөл бүрийн төхөөрөмжийг туршиж, зардлыг харьцуулан үр ашгийг тооцож байх -Хог цуглуулах, тээвэрлэх хамгийн ашигтай маршрутыг сонгож тогтоох -Хог хаягдлыг шууд зөөж тээвэрлэх нь эдийн засгийн хувьд ашиггүй (тээвэрлэх үед 1.5 цагаас их хугацаа зарцуулах, эсвэл 15 км-ээс хол зайд тээвэрлэх) байвал шилжүүлэн дамжуулах системийг ашиглах -Хог хаягдлыг цуглуулах үйл ажиллагааны бүтээмжийг дээшлүүлэх талаар судалгаа, хяналт явуулах -Тоног төхөөрөмжийн запас сэлбэгийн хэрэгцээг зөв тооцоолж бэлтгэснээр сул зогсолтыг багасгах
	19.		Хатуу хаягдлыг боловсруулах, зайлуулах газруудын байршилтай холбоотойгоор газар эзэмшлийн маргаан зөрчил үүсэх	-Хог хаягдлыг зайлуулах газар, боловсруулах үйлдвэрийн байршлыг газар эзэмшил, хот төлөвлөлтийн өнөөгийн болон хэтийн төлөвтэй нягт уялдуулах -Үйлдвэрийн гаднах өнгө үзэмжийг сайжруулах, эрүүл ахуйн хамгаалалтын бүс байгуулах -Хог хаягдлыг тээвэрлэхэд хүн ам төвлөрсөн төв зам ашиглахыг аль болох хязгаарлах
	20.		Хог хаягдал зайлуулах, боловсруулах газар байгуулахад олон нийтийн эсэргүүцэлтэй тулгарах	-Одоо ажиллаж байгаа газруудад тохиромжтой үйл ажиллагаа явуулах, олон нийтэд сурталчлах -Ижил төрлийн үйлдвэрүүдийн ашигтай ажиллагааны талаар олон нийтэд танилцуулах, сурталчлах
	21.		Аюултай хаягдлыг зайлуулах, түүнийг аюулгүй болгох үйл ажиллагааг зохистой явуулаагүйгээс үйлдвэрийн үйл ажиллагаа доголдох, санхүүжилтийн хувьд бэрхшээл учрах	-Аюултай хог хаягдалд зориулж, тусгай үйлдвэр байгуулах, мөн хаягдлыг зайлуулах тусгай цэг тогтоох -Байгаль орчны хууль тогтоомжийг чанд мөрдөх
	22.		Хог хаягдал боловсруулах үйлдвэрийн үйл ажиллагаа зохисгүй байх, эсвэл үйлдвэрийг зохих журмын дагуу барьж байгуулаагүйгээс олон нийтийн төр засагт итгэх итгэл алдрах	-Хог хаягдлыг боловсруулах, зайлуулахтай холбоотой томоохон төслүүдийн техник, эдийн засгийн зорилтыг хэрэгжүүлэхэд санхүүжилтийн асуудлыг зохистой шийдвэрлэх, төр засгийн байгууллагуудыг татан оролцуулах -Хог хаягдлыг боловсруулах, зайлуулах асуудлаар томоохон төслийг хэрэгжүүлэхээс өмнө түүнээс байгаль орчин, эдийн засагт нөлөөлөх эерэг, сөрөг нөлөөллийг үнэлэх, дүгнэлт гаргах асуудлыг хариуцах бие даасан байгууллагыг ажиллуулах
	23.		Хог хаягдал, хоёрдогч түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрлэлийн бүтээмж буурснаас эрчим хүчний хэрэглээ ихсэх	-Хоёрдогч түүхий эдийг дахин боловсруулах ажлыг эрчимжүүлэх, төрөөс дэмжих бодлого баримтлах -Дахин боловсруулсан материалын зохистой хэрэглээг дэмжсэн урамшууллын механизм бий болгох -Дахин боловсруулж болох хаягдлыг ялгах, цуглуулах ажлыг шаардлагатай техник тоног төхөөрөмжөөр хангах -Эрчим хүчний хэрэглээг зохистой төлөвлөх

Хүснэгт 15. Цементийн үйлдвэр

¹	Нөлөөлөл	Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ
Шууд нөлөөлөл
1.	Цементийн үйлдвэрийг голын татам, чийглэг газар, хүн ам төвлөрсөн газар нутаг зэрэг эмзэг газар нутагт байрлуулснаас орчиндоо сөрөг нөлөөлөл үүсгэх	-Үйлдвэрийг хүн амын суурьшлын бүсээс алс байгуулж, бохирдлын агууламжийг ЗДХ-нд байлгах, гарч буй хаягдалд хяналт шинжилгээг тогтмол хийж байх -Байгалийн бусад нөөц баялгийн хүчин зүйлүүдтэй уялдуулан альтернатив арга замыг судлах, үйлдвэрийн байршлыг сонгох асуудлыг иж бүрнээр шийдвэрлэх
2.	Үйлдвэрийг усны нөөц бүхий газарт ойролцоо байгуулснаас бохирдол, хомсдол үүсгэх	-Үйлдвэрийн байршлыг сонгохдоо холбогдох хувилбаруудыг сайтар судлан үзсэний үндсэн дээр усыг үр ашигтай, ариг гамтай ашиглах, усны нөөцөд бохирдол, хомсдол үүсгэхгүйгээр, орчны нөлөөллийг хамгийн бага байлгах арга хэмжээ авах -Үйлдвэрийн ус хэрэглээг зохистой шийдвэрлэх, усны чанар найрлагат тогтмол хяналт тавих
3.	Цементийн үйлдвэрээс тухайн орчинд агаарын бохирдол ихээр үүсгэх	-Үйлдвэрийг байгуулахад агаарын бохирдол нь инверсийн давхаргад баригдахааргүй, салхины зонхилох чиглэлийн доод талд байхаар тооцож, байршлыг тогтоох
4.	Цементийн үйлдвэр байгуулснаар хатуу хог хаягдлын зохицуулалтад хүндрэл учрах, орчны бохирдол үүсэх	Байршлыг сонгохдоо дараахь асуудлыг анхаарах. Үүнд: -Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа явуулахад хүрэлцэхүйц хэмжээний газартай байх -Хог хаягдлыг зориулалтын тусгай цэгт хадгалах -Хог хаягдлыг цуглуулах, тээвэрлэх, боловсруулах, зайлуулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллагуудад тохиромжтой байршлыг сонгох -Үйлдвэрийн хаягдлыг тогтоосон хугацаанд цэвэрлэж, зайлуулж байх
5.	Хатуу хаягдлын овоолгоор дамжин гарсан ус, хөргөлтөд ашигласан ус болон үйлдвэрийн шингэн хаягдал халих, хаягдал ус зайлуулах зэргээс ус, хөрсний бохирдол үүсэх, хатуу хагшаас (TSS), усанд ууссан хатуу бодис (TДС)-ын хэмжээ ихсэх, мөн ойролцоох гадаргын ил задгай усны температур, рН нь өөрчлөгдөх	-Шингэн хаягдал дахь умбуур бодис, давс, шүлтлэг чанар, хүчиллэг чанар зэрэг үзүүлэлтүүдийг лабораторийн шинжилгээгээр тодорхойлж байх, мөн рН, температурыг газар дээр нь тодорхойлох хяналт шинжилгээг хийж байх -Усыг эргүүлж ашиглах боломжгүй буюу үйлдвэрийн хаягдал усыг унд-ахуй, соёл-ахуйн болон загасны аж ахуйн зориулалтаар ашиглах усны объектын усанд нийлүүлэх тохиолдолд умбуур бодисын хэмжээг ус ашиглалтын I төрөлд 0.25 мг/л, II төрөлд 0.75 мг/л-ээс илүүгээр нэмэгдүүлэхгүй байх -Цементийн үйлдвэрийн хаягдал ус оруулснаас усны объектын температур нь сүүлийн 10 жилийн зуны хамгийн халуун байх үеийн сарын дундаж температураас 30С-аас илүүгээр нэмэгдэхгүй байхаар тооцох -Усны объектод цементийн үйлдвэрийн хаягдал усны хамт орж байгаа хор нөлөөг хязгаарлах ижил үзүүлэлт бүхий хорт бодис тус бүрийн агууламжийг тэдгээрийн ЗДХ-нд харцуулсан харьцааны нийлбэр нь нэгтэй тэнцүү буюу түүнээс бага байхаар тооцох -Унд-ахуй, соёл-ахуйн болон загасны аж ахуйн зориулалтаар ашиглах усны объектын усанд цементийн үйлдвэрийн хаягдал усыг нийлүүлэх тохиолдолд ус ашиглалтын I ба II төрөлд рН-ийн хэмжээ 6.5-8.5 байхаар тооцох -Цементийн үйлдвэрийн хаягдал усыг унд-ахуй, соёл-ахуйн зориулалтаар ашиглах ил задгай усны объектод нийлүүлэх тохиолдолд жилийн аль ч улиралд өдрийн 12 цагаас өмнө авсан сорьцонд ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ 4.0 мг/л-ээс багагүй байхаар тооцох -Цементийн үйлдвэрийн хаягдал усыг загасны аж ахуйн зориулалтаар ашиглах ил задгай усны объектод нийлүүлэх тохиолдолд дулааны улиралд өдрийн 12 цагаас өмнө авсан сорьцонд ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ 6.0 мг/л-ээс багагүй байх, харин өвөл мөстсөн үед загасны аж ахуйн ус ашиглалтын I төрөлд 6.0 мг/л, II төрөлд 4.0 мг/л-ээс багагүй байхаар тооцох
6.	Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны явцад болон бутлах, шигших зэрэг механик процессын дүнд агаарт тоосжилт үүсэх, шаталтын явцад хорт хий ялгарах	-Даавуун шүүр-цуглуулагчийг ашиглан тоосыг сорж цуглуулах -Шаталтын явцад үүсэх хорт бодисын хэмжээ, чанар найрлагат хяналт тавих -Үйлдвэрийн процессын явцад дараахь үзүүлэлтүүдийг харгалзан хяналт тавих. Үүнд: Ш Шаталтаас үүсэх хаягдал 150г/т Ш Хөргөх системээс алдагдах хаягдал 50г/т Ш Үйлдвэрийн хашааны гаднах хөрсөнд байх бохирдлын түвшин 80 мкг/м3
7.	Түлшний шаталтаас агаарт хаягдах хорт бодисууд: хүхэрлэг хий (SO2), хүхрийн ангидрид (SO3) зэрэг ялгарч, агаарын бохирдол үүсэх	-Шүлтлэг материалыг нойтон цэвэрлэгээний аргаар цэвэрлэх, пийшинг урьдчилан халаах процессын үр нөлөөг сайжруулах, буталсан болон хуурай материалыг шатахад хий шахах буюу хийгээр үлээлгэх -Боловсруулаагүй материал (үйлдвэрийн түүхий эд)-ын хэрэглээний үеийн турш анализ хийж байх, хяналт хэмжилтийн төхөөрөмжийн эдэлгээний түвшинг зохих ёсоор тогтоож байх Үйлдвэрийн хашаан дотор: Жилийн дундаж утга 100мг/м3 Хоногийн доторхи хамгийн их хэмжээ 100 мг/м3 Үйлдвэрийн хашааны гадна: Жилийн дундаж утга 100 мг/м3 Хоногийн доторх хамгийн их хэмжээ 100 мг/м3
8.	Түлш шаталтаас агаарт ялгарах азотын ислүүд: азотын дутуу исэл (N2O), азотын исэл (NO), азотын давхар исэл (NO2)-ээс агаарын бохирдол үүсэх	-Түлшний шаталтаас гарах NOx-ийн хэмжээг багасгах -Үйлдвэрт ургамлын гаралтай материал хэрэглэх, химийн бодисын хольцтой хог хаягдал гаргах, агаар дахь NOx-н хэмжээг нэмэгдүүлэх зэргийг анхаарч, хамгаалах арга хэмжээ авах
9.	Шатаах зуух халж эхлэх үеийн агаарын бохирдол (электростатик тунгаагуур хэрэглэдэггүй бол) буюу дутуу шаталттай хорт хий ялгарах	-Хүн ам төвлөрөн суурьшсан болон экологийн эмзэг нутаг руу салхилахааргүй нөхцөлд шатаах процессыг явуулах -Шаталтын процессыг аль болох бүрэн гүйцэд явуулах
10.	Электростатик цэвэрлэгээ дутуу ажилласнаас (гэмтэлтэй байх) агаарын бохирдол үүсэх	-Тунгаагуур (шүүлтүүр)-ыг камертай параллель байдалтай байрлуулж гэмтсэн хэсгийг нь засч байхад, нөгөө хэсгийг нь ашиглах боломжтой байлгах -Шатаах зуухны ажиллагааг тогтворжуулах, зуухыг зогсоохдоо шүүлтүүрийг бүрэн салгах
11.	Аюултай хог хаягдал, эсвэл хаягдал нефтийн бүтээгдэхүүн зэрэг нэмэгдэл түлшийг шатаах, металл хайлах болон ямар нэг түлшний дутуу шаталтаас агаарт хорт хольц дэгдэх, агаарын бохирдол үүсгэх	-Ихэнх органик материал 99.99 хувийн магадлалтайгаар шатдаг нь судалгаагаар тогтоогдсон бөгөөд металл цементийн тоосыг шингээдэг зэргийг харгалзан агаарын бохирдлын хяналтын системийг тогтмол ажиллуулах -Аюултай хог хаягдлыг зориулалтын бус газарт шатаахгүй байх -Шатаах зуухны хэвийн ажиллагааг хангах
12.	Шатаах зуухны тоос, үйлдвэрийн түүхий эд материал, нүүрс болон газар дээр удаан овоолж хадгалдаг бусад материалаас үүссэн бодисоор гадаргын ус бохирдох, гүний усанд шүүрч алдагдах	-Хур тунадасны ус, хатуу материал, түлш, хогийн овоолгоос усаар дамжин бохирдол үүсэх эсэхэд хяналт тавих -Гадаргын ус болон гүний усанд бохирдол үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, үүссэн бохирдлыг таслан зогсоох -Үерийн усны суваг шуудууг хүрэлцэхүйц хэмжээтэй барьж, дунджаар 24 цагийн борооны усыг нэвтрүүлж байхаар тооцож байгуулах
Шууд бус нөлөөлөл
13.	Тоосжилт, нунтаг материалн тээвэрлэлт эсвэл үйлдвэрлэлийн бусад үйл ажиллагаанаас үүсэх ажилчдын мэргэжлийн өвчин	Аюулгүйн болон эрүү мэндийн хөтөлбөрийн хэрэгжүүлэх арга хэмжээг дор дурдсанаар тусгаж өгнө: -Өвөрмөц түвшин бүрийг нарийвчлан тогтоож, аюулгүйн болон эрүүл мэндийн нөхцөлийн тодорхойлолт, үнэлгээ, хяналт шинжилгээ явуулах -Ажилчдын эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд нөлөөлөх осол эрсдлийг илрүүлэх -Ажилчдыг авран хамгаалах нөхцөлийг бүрдүүлэх -Аюулгүй ажиллагааны сургалт зохион байгуулах
14.	Хог хаягдлыг зохисгүй байдлаар хадгалснаас тухайн орон нутгийн хог хаягдлын зохицуулалтад хүндрэл учрах	-Хог зайлуулах, устгах зохистой газрыг тогтоох, орон нутгийн байгаль орчны болон эрүүл ахуй, халдвар судлалын хяналтын байгууллагатай хамтарч ажиллах -Шүлт бүхий хаягдал гарах нөхцөлд саармагжуулалт хийж, хортой нөлөөллийг бууруулах -Хөрс бохирдуулахаас сэргийлэх
15.	Замын хөдөлгөөнийг тасалдуулж, чимээ шуугиан болон бөөгнөрөл үүсгэх, түлш, цемент, түүхий эд зэргийг хүнд даацын ачааны тэргээр нааш цааш тээвэрлэх явцад явган зорчигчдод осол, эндэгдэл учруулах	-Талбайн сонголт нь эдгээр нөлөөллийг бууруулж чадахаар байх, замын хөдөлгөөнд дагалт ачаалал үүсгэхгүй байх -Тусгай (онцгой) тээвэрлэлтийн хэсгийн судалгаагаар нөлөөллийг бууруулах хамгийн тохиромжтой маршрутыг сонгох боломжийг бүрдүүлэх -Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд ашиглах техник хэрэгсэл нь хэрэглээний шаардлагыг бүрэн хангасан байх
16.	Цементийн үйлдвэрийн эрдэс түүхий эд болох шохойн чулууг олборлох явцад газрын эвдрэл үүсэх, ургамалан нөмрөг устах, байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлөх	-Шохойн чулуу олборлох үйл ажиллагааг зохих технологи, шаардлагын дагуу гүйцэтгэх -Олборлолтын ажил явуулахдаа тухайн орон нутгийн засаг захиргааны болон байгаль орчны хяналтын байгууллагатай нягт хамтран ажиллах -Шохойн чулуу олборлоход өртөж эвдэрсан газрын нөхөн сэргээлтийн ажлын төлөвлөгөөг боловсруулж мөрдөх -Нөхөн сэргээлтийн ажлыг тогтоосон хугацаанд хийж, орон нутгийн байгууллагад хүлээлгэн өгөх

Хүснэгт 16. Дулааны цахилгаан станц

¹	Нөлөөлөл	Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ
Шууд нөлөөлөл
1.	Хүн амын эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй, байгаль орчинд бохирдол үүсгэх	-Агаарын бохирдлыг бууруулах арга хэмжээ авах -Газрын түвшний агаарын бохирдлын концентрацийг бууруулах зорилгоор яндангийн өндрийг нэмэгдүүлэх -Цэвэр түлшийг хэрэглэх (жиш: хүхэр багатай нүүрс г.м) -Агаарын бохирдлыг хянах тоног төхөөрөмж суурилуулах
2.	Дуу чимээ болон доргион чичиргээний ихсэлтийн нөлөөлөл	-Чимээ шуугиан багатай тоног төхөөрөмжийг ашиглах -Ослын үеийн дуу чимээ болон доргионы үргэлжлэх хугацааг багасгахад хяналт тавих -Дуу шуугианы халхавч болон бууруулагчийг суурилуулах
3.	Гадаргын болон газрын дорхи усны нөөц, чанарын өөрчлөлт	-Усыг нефтийн бүтээгдэхүүнээр бохирдохоос сэргийлэх -Механик хольцоор ус бохирдохоос сэргийлэх -Усыг химийн бодисоор бохирдуулахаас сэргийлэх -Гүний усны бохирдлыг багасгах зорилгоор үнсэн сангийн доторлогоог ус үл нэвчүүлэх материалаар хийх -Хуурай хог хаягдлыг хадгалах, зайлуулахад усны нөөцийг бохирдуулахгүй газрыг сонгох -Усыг нефтийн бүтээгдэхүүнээр бохирдуулахгүй байх -Үнс зайлуулах усыг гадаргын усанд нийлүүлэхдээ байгалийн хэвийн хэмжээтэй нь харьцуулахад умбуур бодисын хэмжээг I төрлийн усанд 0.25 мг/л, II төрлийн усанд 0.75 мг/л-ээс илүүгээр нэмэгдүүлэхгүй байх -Гадаргын усанд хаягдал ус нийлүүлснээр рН-ын хэмжээг (6.5-8.5)-г өөрчлөхгүй байх -Гадаргын болон газрын дорхи усанд тогтмол шинжилгээ хийж, чанар найрлагад нь хяналт тавьж байх
4.	Химийн бодисын ялгаралт болон алдагдлаас үүсэх хортой нөлөөлөл	-Химийн бодисын бохирдол болон түүнийг алдагдахаас сэргийлэх төлөвлөгөө боловсруулах -Химийн бодисыг цуглуулах болон зайлуулах системийг боловсронгуй болгох -Химийн бодис ашиглах үйл ажиллагааг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу хэрэгжүүлэх
5.	Хөргөлтөд ашигласан усыг гадаргын усанд нийлүүлснээс дулааны бохирдол үүсч, усны амьтан, бичил биетэд нөлөөлөх нөлөөлөл	-Хөргөлтийн оновчтой хувилбарууд ашиглах (жиш: битүү цикл хөргөлт буюу хөргөлтийн битүү системийг ашиглах) -Дулааныг багасгах зорилгоор их хэмжээний усыг эргэлтээр ашиглах -Механик сарниулагчийг хэрэглэх -Өндөр температуртай усыг хаяхын өмнө хөргөлт хийх -Хаягдал дулааныг ашиглах боломжийг судлах
6.	Гадаргын болон газрын дорхи усны нөөц хомсдох	-Хаягдал усны эргэлтийн системийг боловсронгуй болгох, -Эргүүлэн ашиглах усны хэмжээг нэмэгдүүлэх талаар үр дүнтэй арга хэмжээг төлөвлөж хэрэгжүүлэх
7.	Үнсэн сан байгуулснаас ургамлын нөмрөг устах, ургамал ургах талбайн хэмжээг багасгах, үнс хийсч агаарын бохирдол үүсгэх	-Үнсэн сангийн талбайн байршлыг зөв сонгох -Үнсээр дүүрсэн картын талбайд нөхөн сэргээлт хийх -Ургамалжуулах арга хэмжээ авах -Үнсэн сангийн гадаргад байнгын устай байлгаж, хуурайшиж, үнс хийсэхээс сэргийлэх
8.	Яндан, цамхаг болон дамжуулах шугам онгоцны нислэгт нөлөөлөл үзүүлэх	-Яндан болон цамхгийг нислэгийн шугамаас алс зайд байрлуулах -Дефлектор, гэрэлтүүлэг болон бусад харагдахуйц төхөөрөмж, хэрэгслийг суурилуулах
9.	Хүн амын нүүлгэн шилжүүлэлт	-Дулааны цахилгаан станцын байршлыг зөв сонгох -Хүн амыг нүүлгэн шилжүүлэхээс зайлсхийх, бусад оновчтой хувилбарыг сонгох -Хүн амын төвлөрөл, нийгэм, соёл, дэд бүтцийн хөгжлийг харгалзан үзэж, түүнд нийцүүлэн үйл ажиллагаагаа явуулах
10.	Түүх, соёлын зүйлс, дурсгалт газрын орчны өнгө төрхийг муутгах	-Өөр хувилбаруудыг тооцож сонгох -Далдлах халхавч, буферуудыг байгуулах (мод тарих г.м)
11.	Үнс болон нүүрсний тоос ажиллагсдын эрүүл мэндэд нөлөөлөх	-Тоос цуглуулах тоног төхөөрөмжөөр хангах -Тоосны түвшинг 10 мг/м3-ээс хэтрүүлэхгүй байх -Чөлөөт цахиурын хэмжээг тогтмол хянах -Тоосны түвшин зохих хэмжээнээс хэтрэх тохиолдолд ажиллагсдыг хошуувч, маск зэрэг амьсгалын хамгаалах хэрэгслээр хангах
12.	Бойлеруудаас алдагдсан хорт хий ажиллагсдын эрүүл мэндэд нөлөөлөх	Бойлеруудыг зохих горимоор ажиллуулах, хорт хийн хэмжээг дор дурдсан хязгаараас хэтрүүлэхгүй байх. Үүнд: SO2 5 ppm CO 50 ppm NO2 5 ppm
13.	Их дуу чимээ ажилчдын эрүүл мэндэд нөлөөлөх	90 дба-аас хэтрэхгүйгээр шуугианы түвшинг хянах буюу ажиллагсдыг чихэвч, чихний хамгаалалтаар хангах
Шууд бус нөлөөлөл
14.	Эрчим хүчний болон дулааны нэмэлт хэрэглээг шаардах нөхцөл үүсэх	-Өсч буй хэрэглээг хангахуйцаар үйл ажиллагаагаа төлөвлөж хэрэгжүүлэх -Хэрэглээг аль болохоор багасгах нөхцөлийг бүрдүүлэх
15.	Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны талаар олон нийтийн дунд таагүй ойлголт бий болж, эсэргүүуэлтэй тулгарах	-Мэдрэмж сайтай хэмжигдэхүүнээр хэмжсэн үр дүнгийн талаар ажилчдыг сургах төслийг боловсруулах -Хэв журам болон сэтгэл зүйг төлөвшүүлэх сургалтын хөтөлбөр боловсруулах, үйлчилгээг хэрэгжүүлэх -Үйл ажиллагааныхаа талаар олон нийтэд сурталчлах

2.4.6 Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө

Аливаа төслийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны явцад байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөц баялгийг зохистой ашиглах үйл ажиллагааг зохистойгоор шийдвэрлэх арга зам, түүнд шаардагдах зардлыг хамруулан тусгасан баримт бичгийг байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө гэнэ. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө нь тухайн төслөөс байгаль орчинд учруулах гол нөлөөлөл болон болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг тодорхойлж, түүнд шаардагдах хөрөнгө зардлыг баталгаатай байлгах үндэслэл болдог. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөг боловсруулахад байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайланд тусгасан байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх хугацаа, хөрөнгө зардал, удирдлага, зохион байгуулалтын арга хэмжээ болон сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээг бодитойгоор тооцож тусгах шаардлагатай.

Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлыг төсөл хэрэгжүүлэгч нь тухайн жилийн үйл ажиллагааныхаа зардалд тусган төлөвлөж зарцуулна. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөнд тухайн төслийг хэрэгжүүлэх явцад байгаль орчныг хамгаалах талаар авах удирдлага, зохион байгуулалтын арга хэмжээг тусгахаас гадна хийх ажлын нэр төрөл, хэрэгжүүлэх хугацаа, хариуцах эзэн, шаардагдах зардал болон нөхөн сэргээлтийн арга хэмжээ, зардлыг нарийвчлан төлөвлөж тусгана.

Аж ахуйн нэгж, байгууллагууд нь байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг хангах, байгаль орчны менежментийн асуудал хариуцсан ажилтан, нэгж, алба зэрэг бүтцийг бий болгож, холбогдох ажилтнуудыг сургалтад хамруулах талаар байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөнд тусгаж өгөх нь зүйтэй. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөг бүрэн хэрэгжүүлсэн нөхцөлд төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд учруулах сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах, байгалийн нөөц баялгийг зүй зохистой ашиглах боломж бүрдэхээс гадна төслийн хэрэгжих чадварыг дээшлүүлж, эдийн засгийн үр ашиг нэмэгдэнэ.

Хүснэгт 17. Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ

¹	Сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ	Хугацаа	Зардал, мян.төг	Баримтлах эрх зүйн баримт бичиг
1.	Агаарын бохирдол
2.	Газар, хөрсний эвдрэл, бохирдол
3.	Ус ашиглалт, усны нөөц, горим, чанар -гадаргын ус -газар доорхи ус
4.	Ургамалан нөмрөг
5.	Амьтны аймаг
6.	Хог хаягдлыг бууруулах
7.	Нөхөн сэргээлт -техникийн нөхөн сэргээлт -биологийн нөхөн сэргээлт
8.	Хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагаа
9.	Удирдлага зохион байгуулалт
10.	Бусад

2.4.7 Орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөр

Төслийг хэрэгжүүлснээс үүдэн байгаль орчинд учруулах сөрөг нөлөөллийг тухай бүр илрүүлэх, түүнийг бууруулах, арилгах зорилгоор байгаль орчны төлөв байдалд тодорхой орон зайд, тодорхой хугацааны дотор, тодорхой давтамжтайгаар ажиглалт, хэмжилт, хяналт явуулах үйл ажиллагааны удирдамжийг орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөр гэнэ. Тухайн төслийг хэрэгжүүлэх явцад ус, хөрс, агаарт үүсэх бохирдол, байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсэг бүрт орох аливаа өөрчлөлтийг хянах шинжилгээний арга аргачлал, хяналт-шинжилгээ хийх хугацаа, сорьц дээж авах болон хэмжилт хийх цэгийн байршил, шинжилгээгээр тодорхойлох үзүүлэлтүүд, шинжилгээний үр дүнг нэгтгэх, тайлагнах хэлбэр зэргийг орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрт нарийвчлан тусгана.

Төсөл хэрэгжүүлэгч нь үйл ажиллагааныхаа явцад байгаль орчинд учруулж буй нөлөөлөл, түүний хэмжээ, цар хүрээ, байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд гарч буй өөрчлөлтийг хянаж, байгаль орчныг хамгаалах ажлын үр дүнд тулгуурлан цаашид авах арга хэмжээг нарийвчлан төлөвлөх зорилгоор орчны хяналт, шинжилгээний хөтөлбөрт тусгасан арга хэмжээг бүрэн хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад байгаль орчны төлөв байдалд өөрчлөлт орох, бохирдлын хэмжээ байгаль орчны стандарт, норм нормативаар тогтоосон хэмжээнээс хэтэрч илрэх тохиолдолд мэргэжлийн байгууллагад яаралтай хандаж, холбогдох арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх асуудлыг хөтөлбөрт тусгаж өгнө.

Хүснэгт 18. Хяналт шинжилгээ хийх үзүүлэлтүүд

ДД	Хяналт шинжилгээ хийх үзүүлэлтүүд	Хяналт шинжилгээ хийх байршил	Хяналт шинжилгээ хийх хугацаа, давтамж	Хяналт шинжилгээ явуулах аргачлал	Зардал, мян.төг
1.	Агаарын бохирдол - тоос - хүхэртустөрөгч (H2S) - нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (CO) - хүхэрлэг хий (SO2) - азотын давхар исэл (NO2) г.м
2.	Гадаргын ус - мэдрэмжлэгдэхүй чанар, физик үзүүлэлтүүд - хүчилтөрөгчийн горим - эрдсийн бүрэлдэхүүн - шим бохирдлын үзүүлэлтүүд
3.	Газар доорхи ус - мэдрэмжлэгдэхүй чанар, физик үзүүлэлтүүд - эрдсийн бүрэлдэхүүн - хүнд металл, тусгай үзүүлэлтүүд - нян судлалын үзүүлэлтүүд -усны горимын судалгаа
4.	Хөрсний чанар ба бохирдол а) -усан хандмалын шинжилгээ; - азот; - фосфор; - кали; - хүнд металлууд (Zn, Pb, Ni, Cr, Cd) б) - нефтийн бүтээгдэхүүн в) - агрохимийн үзүүлэлтүүд
5.	Ургамлан нөмрөг - зүйл -бүрхэц -бодгалийн тоо -дундаж өндөр - биомасс
6.	Амьтны аймаг -зүйлийн бүрэлдэхүүн -тоо, толгой -тархалт
7.	Цацрагийн хэмжилт - гамма цацрагийн тун - радон
8.	Дуу чимээ ба доргио, чичиргээ -тэсэлгээний дуу чимээ, чичиргээ, доргио -ажлын байрны дуу чимээ

Дээрх үзүүлэлтүүдээс тухайн төслийн онцлогийг харгалзан сонгож тодорхойлно.

2.5 Тайлангийн агуулга

Тайлангийн товч танилцуулга (үнэлгээний гол үр дүнгүүдийг оруулсан)

Бүлэг 1. Төслийн тодорхойлолт, холбогдох мэдээлэл

1.1 Төслийн ерөнхий мэдээлэл

1.2 Төслийн хүчин чадал, техник, технологи

1.2 Төслийн төлөвлөлтийн үндсэн үзүүлэлтүүд

1.3 Түүхий эд, туслах материал, завсрын болон эцсийн бүтээгдэхүүн, хог

хаягдал

1.4 Төслийн эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд

1.5 Төслийн хувилбарууд ба хэрэгжүүлэх үе шат

1.6 Төсөл хэрэгжих орчны газар ашиглалт, дэд бүтцийн хөгжил

1.7 Төслийн орчны нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн түвшин

1.8 Төслийн нийгэм, эдийн засгийн үр өгөөж

1.9 Стратеги болон ерөнхий үнэлгээний үндсэн шаардлага

Бүлэг 2. Төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдал, түүний үнэлгээ

2.1 Цаг уур, уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлтүүд

2.1.1.Төсөл хэрэгжих орчны цаг уур, уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлтүүд

2.1.2 Төслийн төлөвлөлтөд авч үзэх уур амьсгалын хүчин зүйлс

2.2 Агаарын чанарт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.2.1 Төсөл хэрэгжих орчны агаарын бохирдлын өнөөгийн түвшин

2.2.2 Төслөөс агаарын чанарт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.2.3 Агаарын чанарт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах

2.3 Газрын гадарга, хэвлийд нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.3.1 Төсөл хэрэгжих орчны газрын гадарга, хэвлийн тогтоц, онцлог

2.3.2 Газрын гадарга, хэвлийн эвдрэл, бохирдлын өнөөгийн түвшин

2.3.3 Төслөөс газрын гадарга, хэвлийд нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.3.4 Газрын гадарга, хэвлийд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах

2.4 Хөрсөн бүрхэвчид нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.4.1 Төсөл хэрэгжих орчны хөрсөн бүрхэвч, түүний онцлог

2.4.2 Хөрсөн бүрхэвчийн элэгдэл, эвдрэл, бохирдлын өнөөгийн түвшин

2.4.3 Төслөөс хөрсөн бүрхэвчид нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.4.4 Хөрсөн бүрхэвчид үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах

2.5 Гадаргын болон газрын доорхи усанд нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.5.1 Төсөл хэрэгжих орчны гадаргын болон газар доорхи усны нөөц, онцлог

2.5.2 Усны нөөцийн хомсдол, барагдалт, чанарын өөрчлөлт

2.5.3 Төслөөс усны нөөц, чанарт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.5.4 Усны нөөц, чанарт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах

2.6 Ургамлан нөмрөгт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.6.1 Төсөл хэрэгжих орчны ургамлан нөмрөг, түүний онцлог

2.6.2 Ургамлан нөмрөгийн, ашиглалт, доройтлын өнөөгийн түвшин

2.6.3 Төслөөс ургамлан нөмрөгт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.6.4 Ургамлан нөмрөгт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах

2.7 Амьтны аймагт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.7.1 Төсөл хэрэгжих орчны амьтны аймгийн зүйлийн бүрдэл, тоо толгой,

тархалт

2.7.2 Төслөөс амьтны аймагт нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.7.3 Амьтны аймагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах

2.8 Түүх, соёлын дурсгалт зүйлст нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.8.1 Төсөл хэрэгжих орчны түүх, соёлын дурсгалт зүйлс

2.8.2 Түүх, соёлын дурсгалт зүйлсийн хадгалалт, хамгаалалт

2.8.3 Төслөөс түүх, соёлын дурсгалт зүйлст нөлөөлөх байдал, үнэлгээ

2.8.4 Түүх, соёлын дурсгалт зүйлст үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах

2.9 Нийгэм, эдийн засагт нөлөөлөх байдал түүний үнэлгээ

2.9.1 Төсөл хэрэгжих орчны нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, онцлог

2.9.2 Төслөөс нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд үзүүлэх нөлөөлөл

2.9.3 Нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах

2.9.4 Нутгийн оршин суугчид болон ажиллагсдын эрүүл мэндэд учруулах

сөрөг нөлөөллийг бууруулах, арилгах арга хэмжээ

Бүлэг 3. Төслийн болзошгүй болон гол сөрөг нөлөөллүүд

3.1 Болзошгүй нөлөөлөл, үргэлжлэх хугацаа, эрчим

3.2 Гол сөрөг нөлөөлөл, үргэлжлэх хугацаа, эрчим

3.3 Хуримтлагдах нөлөөлөл

Бүлэг 4. Төслийн эрсдлийн үнэлгээ, менежмент

4.1 Химийн хорт болон аюултай бодисын эрсдлийн үнэлгээ

4.2 Болзошгүй аюул, ослын үнэлгээ

Бүлэг 5. Төслийн хаалт, нөхөн сэргээлт, экологи-эдийн засгийн үнэлгээ

5.1 Төслийн хаалт, нөхөн сэргээлт

5.2 Төсөл хэрэгжих орчны экологи-эдийн засгийн үнэлгээ

Бүлэг 6. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө

Бүлэг 7. Орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр

Бүлэг 8. Эрхзүйн орчин (холбогдох хууль, дүрэм, журам, стандартуудын жагсаалт)

Ашигласан материалын жагсаалт

Хавсралт: Хавсралт зургууд, фото зургууд

Талбайн судалгааны анхдагч хээрийн бичиглэл, экспертийн дүгнэлт

Холбогдох лабораторийн туршилт, шинжилгээний үр дүнгүүд

Шүүлтүүр

Сонсох:

Эрх зүйн актууд

Санал хүсэлт