/ХХААХҮС-ын 2019 оны А-85 дугаар тушаалаар хүчингүй болсон/

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2010 оны 04 дүгээр сарын 05-ны
өдрийн А/67 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралт

 

 

МАЛ АМЬТНЫ ХАЛДВАРТ ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ ЗААВАР

 

 

 

 

 

 

 

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2010 оны 04 дугаар сарын 05 ны өдрийн А/67 тоот тушаалаар батлав.

 

 

МАЛ, АМЬТНЫ БООМ ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ ЗААВАР

 

1.      Тодорхойлолт: Боом нь үжил болох, хатиг, хаван үүсэх, усавхи болон цусархаг үрэвсэл үүсэх шинж тэмдгээр илэрдэг мал, амьтан, хүн өвчилдөг онц аюултай мал, амьтнаас хүнд халдварладаг өвчин юм.

 

2.      Өвчний үүсгэгч. Боом өвчин нь B. anthracis–ээр үүсгэгдэх бөгөөд  Eubacterialis-ийн бүлэг, Bacillaceae-ийн язгуур, Bacillus-ийн төрөл ба дэд төрөлд хамаарна. B. anthracis нь шулуун, грам эерэг, нэгээр, хосоор болон гинжилсэн байрлалтай, 1–1.5 х 3–5 мкм хэмжээтэй, эс хоорондын нийлсэн хэсэг нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бол чөлөөт төгсгөл нь мөлүү байдаг. Мөн үрэнцэр, бүрээс үүсгэх бөгөөд үрэнцэр нь зууван хэлбэртэй, төвдөө байрласан байдаг бол бүрээс нь бие махбодид байх үед бий болно. Харин агаарын хүчилтөрөгч бүхий нөхцөлд бүрээс үүсгэхгүй. Хоруу чанар бүхий B. anthracis нь pX01, pX02 гэсэн 2 плазмид агуулж байдаг.

 

Тэсвэрт чанар. B.anthracis-ийн ургал болон үрэнцэрт хэлбэр нь харилцан адилгүй тэсвэрт чанартай байна. Ургал хэлбэр нь тэсвэр муутай бол үрэнцэрт хэлбэр нь маш их тэсвэртэй. Задлаагүй хүүрийн зөөлөн эд дэх B.anthracis-ийн ургал хэлбэр нь уураг задлагч ферментүүдийн үйлчлэлээр 2–4 хоногийн дотор задардаг бол харин чөмгөнд амьдрах чадвараа 7 хоног хүртэл хадгалж чаддаг.

Ургал хэлбэр нарны шууд гэрэлд хэдхэн цагийн дотор үхдэг бол 50–550С–д халаахад 1 цагийн дотор, 600С–д 15 мин, 750С–д 1 минутын дараа, буцалгахад тэр даруйдаа үхнэ. Амьтны ходоодны шүүс нь ургал хэлбэрийг 30 минутын дотор үхүүлнэ. –100С–д 24 хоног,  –240С–д 12 хоног амьд байж чадах бөгөөд –150С–д хөлдөөсөн маханд 15 хүртэл хоног хадгалагдана. Төрөл бүрийн химийн бодисуудад тэсвэр муутай бөгөөд спирт, эфир, формалины 2%-ийн уусмал, фенолын 5%-ийн уусмал, хлорамины 5–10%-ийн уусмал, хлорын шохойн 5%-ийн уусмал, устөрөгчийн хэт исэл зэрэг нь 4–5 минутын дотор үхүүлнэ. Шинэхэн сүү нь боомын үүсгэгчийн үржлийг 24 цаг саатуулдаг бөгөөд энэ нь ферментийн исэлдэлтийн бүтээгдэхүүн лизоцим, лактинтай холбоотой.

Үрэнцэр гадаад орчны элдэв нөлөөлөлд онцгой тэсвэртэй байх нь нягт олон давхрагатай, ус бага агуулдаг, ферментийн идэвх бараг байхгүйтэй  холбоотой. Хатаах, давслах нь үрэнцэрт үйлчилдэггүй. Боомын үрэнцэр нь зарим химийн бодисуудад тэсвэртэй бөгөөд тухайлбал этилийн спиртийн 25%-аас дээш өтгөрүүлэгтэй уусмал нь 50 хоногийн дараа,  5%-ийн фенол, 5–10%-ийн хлорамины уусмал нь 2 цагийн дотор үхүүлдэг байна.  Монгол малаас ялган авсан B. anthracis–ийн үрэнцэрт хэлбэр гипохлорит кальци, формальдегид, омносепт, устөрөгчийн хэт исэл, киллса зэрэг халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэл нь богино хугацаанд үхүүлнэ.

 

3.      Халдварын эх үүсвэр. Боом өвчин нь туруутны төрлийн мал, амьтанд өргөн тархсан бөгөөд эдгээрт Cervidae болон Bovidae язгуурын 19 зүйл амьтан хамаарна. Гэрийн тэжээвэр мал, амьтнаас үхэр, хонь, ямаа, адуу, илжиг, луус, тэмээ, цаа буга, гахай өвчилдөг бол хандгай, бор гөрөөс, зээр, аргал, буга зэрэг зэрлэг ан амьтад мөн өвчилнө. Махчин амьтад өвчлөх тохиолдол бий гэж тэмдэглэсэн байдаг. Боомоор туулай, өмхий хүрэн, зурам, огдой, саарал харх зэрэг мэрэгчид өвчилдөг ажээ. Хэвлээр болон газар уснаа явагчид, загас, сээр нуруугүйтнүүд боомын үүсгэгчид тэсвэртэй боловч тээгч байх магадлалтай. Лабораторийн амьтдаас цагаан хулгана, туулай, усан гахай мэдрэг бөгөөд халдвар хийснээс хойш үжил хэлбэрээр өвчилж 24–72 цагийн дараа  үхнэ. Боомын халдварын эх булаг нь өвчилсөн мал, амьтан, өвчилж үхсэн мал, амьтны хүүр юм.

Үжилт хэлбэрийн үед цус, эдэд үүсгэгч ихээр хуримлагдаж үхэхийн өмнөх үед баас, шээс, сүү болон ам, хамраас гоожсон зүйлээр ялгарна.

 

4.      Үүсгэгчийн тархах зам. Боом өвчин тархах үндсэн нөхцөл нь газрын хөрс гэж үздэг. Махчин амьтад нь боомын үүсгэгчийг механикаар тараахад голлох үүрэгтэй юм. Шувуу боомд тэсвэртэй бөгөөд боомыг тараахад механик нөлөөтэй. Цус сорогч шавьжууд өвчний үүсгэгчийг тархахад оролцдог. Өвчтэй мал юм уу үхсэн малын шинэхэн хүүрнээс боомын үүсгэгчийг хөх түрүү (Tabanus), намрын хорсгуур ялаа (Stomoxys calcitrons), шумуул (Culicidae) зэрэг шавж эрүүл малд механикаар дамжуулна.

Үүсгэгчийн хадгалагдах эх уурхай.  Газрын хөрсөнд сапрофит нянгуудтай хамт эмгэг төрүүлэгч нянгууд байдгийн нэг нь боомын үүсгэгч юм. Хөрсний тохиромжтой нөхцөлд боомын үрэнцэр нь хөгжлийн тодорхой мөчлөг ургал эс-үрэнцэр–ургал эс гэсэн хэлбэрээр амьдарна.

 

5.      Өвчний эмнэлзүйн шинж тэмдэг. Өвчний нууц үе нь 1–3 хоног. Боом өвчнийг хэлбэрийн хувьд хэсэг газрын (арьсны, гүйлсэн булчирхайн, уушигны, гэдэсний), үжилт, хэв шинжит бус, явцаар нь цахилгаан, цочмог, цочмогдуу, архаг, хээл хаялтын гэж хувааж үзнэ. Боом өвчин хивэгч мал, амьтан болон адуунд ихэвчлэн үжилт хэлбэрээр, цахилгаан юм уу цочмог явцтайгаар илэрнэ. Харин гахайд голдуу хэв шинжит бус хэлбэрээр илрэх бөгөөд ихэвчлэн архаг явцтай байна.

 

Цахилгаан явцтай үед өвчилсөн мал, амьтанд эмнэл зүйн тодорхой шинж тэмдэг илрэлгүйгээр гэнэт үхнэ. Хонь, ямаа үргэмтгий, цочимтгой болох, шүдээ хавирах, явж чадахгүй унах, эргэж тойрох, огцом хөдлөх, биеийн халуун нь гэнэт нэмэгдэх зэрэг шинж тэмдэг ажиглагдана. Үхэр, адуу нь эхлээд мөн үргэмтгий болох, үргэж цочсон байдалтай харах, биеийн халуун нь 40-420С хүрэх, зүрхний цохилт олшрох, амьсгал гүнзгий болох, тасалдах, ил харагдах салст бүрхүүлүүд цайна. Заримдаа сэргэлтийн байдалд орж биеийн янз бүрийн хэсгийн булчингууд таталдах, мөөрөх, янцгаах, хөлөөрөө газар цавчлах, дэвсэх, толгойгоороо хана тулж зогсох, гэдэс дүүрэх, чацга алдах, баас хатах, цустай шээх, амьсгаадах, явж чадахгүй унах, шил нь татах, толгойгоо цээж рүүгээ юм уу хажуу тийшээ нугалах байдал илэрнэ. Ам, хамраас нь хөөстэй цусархаг шингэн гоожно. Мал, амьтан гэнэт юм уу хэдхэн цаг болоод үхнэ.

Цочмог явцтай үед биеийн халуун 41-420С хүрч чичрэх, зүрхний цохилт 80-100 болох, зүрх дэлсэх, амьсгал хурдсах, тасалдах, тэжээл, усандаа дургүй, цангаг болох, хивэхгүй болох, салст бүрхүүл цайх, номойрох, хөл нь саажих, таталдах, хүзүүгээ нугалж хэвтэх зэрэг шинж тэмдгүүд ажиглагдана. Амаа ангайх, хэлээ унжуулах, хамрын нүх сартайх байдал илэрнэ.

Саалийн үнээний сүү татарч, хээлтэй мал, амьтан хээл хаяж болно. Мөн гүзээ, гэдэс дүүрэх, баас хатах юм уу чацга алдах шинжүүд илэрнэ. Заримдаа амны хөндийн салст бүрхүүлд тагтааны өндөгний хэмжээтэй цэврүү үүсэх бөгөөд энэ нь шаргал өнгөтэй шингэнээр дүүрсэн байна. Адуунд дэлүүтэх шинж илрэх бөгөөд цустай чацга алдана. Цустай шээнэ.

Өвчилсөн мал, амьтан сүргээсээ хоцрох, хэвтэж үлдэх, шил нь татах, бөгсөн бие нь саажиж оцойж суух, янз бүрийн байдалтай хэвтэх шинж ажиглагдана. Хамар, чихний үзүүр улайсан байж болно. Үхэх үед ам, хамар, хошногоноос цус юм уу цусархаг шингэн гоожно. Өвчин 2–3 хоног үргэлжилнэ.

 

Цочмогдуу явцын үед цочмог явцын үед илрэх эмнэл зүйн шинж тэмдгүүд илэрнэ. Шинж тэмдгийн илрэх, үргэлжлэх хугацаа арай урт байдаг. Хонь, ямааны цавины дотор талын арьс улайх, гэдэс хэвэл, бэлэг эрхтэн, дэлэн орчимд хаван үүснэ.

Үхэрт янз бүрийн хэлбэр, хэмжээтэй хүйтэн, эмзэглэлгүй хаван үүсч болно. Заримдаа хатиг гарна. Өвчтэй малд эмчилгээ хийхгүй бол үхнэ. Үхэхийн өмнө биеийн халуун буурч мэдрэлийн тогтолцооны эмгэг өөрчлөлт тод илэрч үхнэ. Өвчин 8 хоног хүртэл үргэлжилнэ.

Гахай цочмог юм уу цочмогдуу явцын үед нойрмог, ноомойдуу байдалд орно. Тэжээлдээ дургүй болж ихэвчлэн хэвтэнэ. Босгож туухад явж чадахгүй байна. Өвчилсөн гахай ус уухгүй. Ус уувал бага багаар балгах боловч эргэж гаргана. Тэжээл ч мөн адил. Заримдаа бөөлжих шинж илэрнэ. Баас хатах юм уу чацга алдах шинж ажиглагдахын дээр биеийн халуун 420С хүртэл нэмэгдэх, амьсгаадах, хүзүү, хэнхдэгний орчимд хавагнана. Энэ хаван нь эхлээд улаан өнгөтэй, сүүлдээ хөхөрнө. Хээлтэй гахай хээл хаях юмуу үхсэн торой гаргана. Ийм шинж тэмдэг илэрсэн гахай 2–3 хоноод үхнэ.

Архаг явцын үед өвчин 2 сар гаран үргэлжлэх бөгөөд адуу болон хивэгч мал, амьтны биеийн халуун бага зэрэг нэмэгдэх, маш их эцэж турах, байнга чацга алдах шинж тэмдгүүд илэрнэ. Гахайд хүзүү орчмын тунгалгийн зангилаанууд үрэвсснээс тэр орчимд бага зэрэг хаван үүсэх боловч удалгүй арилж эдгэрсэн мэт болно. Энэ голомт хадгалагдаж нядалгааны дараах үзлэгээр илэрнэ.

Хэв шинжит бус явц нь нилээд түгээмэл тохиолддог тухай дурддаг. Мах болон дайвар бүтээгдэхүүнд лабораторийн шинжилгээ хийх явцад B. anthracis илэрнэ.

Арьсны буюу хатигт хэлбэр нь бие даасан юм уу үжилтэй хавсарч цочмог юм уу цочмогдуу явцтай илэрнэ. Хатиг нь биеийн янз бүрийн хэсэгт гарна. Эхлээд халуун, эмзэглэлтэй, хатуу хавдар үүснэ. Хавдарын гол нь нүүрс шиг хар өнгөтэй байх ба богино хугацаанд үхжиж яршина. Биеийн халуун бага зэрэг нэмэгдэнэ.

Гүйлсэн булчирхайн хэлбэр нь архаг явцаар онцлогтой. Биеийн халуун нэг их нэмэгдэхгүй. Ихэвчлэн эрүүний дорхи, залгиурын арын болон хүзүүний тунгалгийн зангилаа гэмтэнэ. Гүйлсэн булчирхайн үрэвсэл байдлаар эхлэж хүзүү орчимд хаван үүснэ. Хаван нь заримдаа төвөнх, залгиураас эхлээд хүзүү, хэнхдэг хүртэл үргэлжилнэ. Хүзүүний орчмын арьс улаавтар хөх өнгөтэй болно. Мөн хэл, хатуу тагнай хавагнасан байж болно. Залгиур хавагнаснаас толгойгоо хүчлэн өргөх ба тэжээл, ус залгихдаа зовиурлах, ханиалгах, хоолой нь хяхатнах, заримдаа бөөлжинө. Ил харагдах салст бүрхүүлүүд цайсан байна. Гахай ихэвчлэн хэвтэртээ шигдэж хэвтэнэ. Энэ хэлбэрээр өвчилсөн мал, амьтан эцэж турна.

Гэдэсний хэлбэр нь тэжээл боловсруулах эрхтний үйл ажиллагаа алдагдах байдлаар илэрнэ. Эхлээд баас нь хатаж дараа нь чацга алдах ба биеийн халуун өндөр байж 10 хүртэл хоног хадгалагдана.

Илжиг цочмог юм уу цочмогдуу явцтай өвчилнө. Эмнэл зүйн шинж тэмдгийн хувьд үхрийнхтэй төстэй боловч ихэвчлэн хатигт хэлбэрээр өвчлөх ба гэдэс, дэлэн, хуухнаг, хэнхдэг, хошногоны ойролцоо гарна. Цочмог явцын үед халуурч салст бүрхүүлд цус харвах ба зовхи хавагнана. Цочмогдуу явцтай үед тэжээлдээ дургүй болж, судасны цохилт олшрох, хүүхэн хараа өргөсөх ба амьсгал гүнзгий болж биеийн халуун 41-420С хүрнэ. Салст бүрхүүлүүд цайж үс нь бүрзийнэ.. Архаг явц нь 30–аас дээш хоног үргэлжилнэ. Эмнэл зүйн тод шинж ажиглагдахгүй ба арьсны дорхи эслэгт нэвчмэл, хатуу, том хэмжээний хаван үүснэ.  Хаван нь эхлээд тодорхой заагтай, хатуу, эмзэглэлгүй байснаа аажим томорч хэвлийн дагуу болж цаашлаад омруу, хүзүү хүрнэ. Халуун нэг их нэмэгдэхгүй, саажилт үүсч ам, хамар, бусад сүвнээс цусархаг шингэн гоожиж үхнэ.

Тэмээ цочмог юм уу цахилгаан явцтай өвчилнө. Амны хөндийн салст бүрхүүл, хуухнаг, дэлэн орчимд хатиг гарна. Дараа нь хатуу хаван үүснэ. Гэдэс гэмтсэн үед гүзээ, гэдэс дүүрэх, чацга алдах, шүлс гоожих шинж ажиглагдана. Булчингийн саажилт болж бүтэж үхнэ.

 

Нохой гэдэс ходоодны хүнд хямрал, залгиурын орчим хавагнах байдлаар өвчилнө. Хоншоор, хэл, уруул үрэвсэж болно. Хаван бараг ажиглагддаггүй.

 

6.      Эмгэг бие бүтцийн хувиралт. Өвчний явц, хэлбэрээс хамаарч эмгэг бие бүтцийн хувиралтууд харилцан адилгүй байхын дээр цочмог юм уу цочмогдуу явцтай үед илүү тод илэрнэ.

Боомоор үхсэн мал, амьтны хүүр амархан хөөж хүүрийн хөшилт сул юм уу илэрдэггүй. Үхсэн мал, амьтны ам, хамар бусад сүвнээс цустай, хөөсөрхөг шингэн юм уу цус гоожно. Цус нь бүлэгнээгүй байна. Үхсэн мал, амьтны хүүр ялангуяа дулааны улиралд маш хурдан өмхийрнө. Боомоор үхсэн гэж сэжиглэж байгаа тохиолдолд үхсэн мал, амьтны хүүрийг задлахыг хориглоно.

Боом өвчний үед эд, эрхтэнд дараах үлэмж болон бичил өөрчлөлт, хувиралт ажиглагдана. Арьсны доорхи эслэгт цэглэг цус ихдэлт, шар өнгөтэй усавхи-цусархаг шингэн хуримтлагдсан байхын дээр цусны судаснууд нь цусаар дүүрсэн байна. Ийм учраас боомоор үхсэн мал, амьтны арьс, ширний дотор тал нь хүрэн улаан өнгөтэй болсон байна.

Булчин мах улаан өнгөтэй, тогтонгинолын цус ихдэлт болсон, цус харвасан байдаг бол хэвлий, чээжний хөндий болон үнхэлцгэнд улаавтар өнгөтэй их хэмжээний булингартай шингэн хуримтлагдсан байна. Цус нь бүлэгнээгүй, гялтганасан, хар хүрэн өнгөтэй, өтгөн байна.

Уушиг цусаар дүүрсэн, тогтонгишнолын цочмог цус ихдэлттэй, хавагнасан, хэлтэрт шигдээс төст хэлбэрийн хар хүрэн өнгөтэй үрэвсэл үүснэ. Цагаан мөгөөрсөн хоолой, гуурсны хөндий хөөсөрхөг шингэнээр дүүрсэн, уушигны цулцан болон гялтан доор цэгэн цус харвалт ажиглагдана.

Зүрхний булчинд цус харвасан, хар хүрэн өнгөтэй болсон байдаг.

Тунгалгийн зангилаанууд томорсон, хүрэн улаан өнгөтэй болж, цус харвасан байна. Элэг томорч цуллагт цус ихдэлт болсноос улаан хүрэн өнгөтэй , ирмэг мохоо, гадна бүрээсний доор цэгэн цус харвалт ажиглагдана. Бөөр хүрэн хар өнгөтэй болж томорсон, тууш зүсэж үзэхэд холтослог, тархилаг давхрагад цус ихдэж тэвш улайсан байна.

Давсагны хана зузаарч, салст бүрхүүлд цус ихдэлт, цэглэг цус харвалтууд байна. Дэлүү 3-5 дахин томорч, зах нь мохоо, бүрээс нь их чинэрсэн, зүсэж үзэхэд  махам нь хар хүрэн өнгөтэй, өтгөн давирхайрхуу байдалтай, цусаар дүүрсэн байна.

Нарийн гэдэс цус ихдэлттэй, цусархаг шингэнээр дүүрэн байна. Бүдүүн гэдэс гэмтэх нь ховор. Хатиг байгаа бол хар хүрэн өнгөтэй тав үүссэн байна. Хэмжээ нь харилцан адилгүй байх ба гэдсийг задлаж үзэхэд амархан олдоно.

Тархи, нугасны бүрхүүлийн цусны судсанд тогтонгинолын цус ихдэлт, хатуу, зөөлөн бүрхүүлийн хооронд цусархаг шингэн хуримтлагдсан байна.

Гахайд ихэвчлэн эрүүний дорхи, залгиурын болон хүзүүний тунгалгийн зангилаа болон заримдаа гүйлсэн булчирхайн цусархаг үрэвсэл байдлаар илэрнэ. Хүзүүний хэсэгт шар ногоондуу өнгөтэй, цэлцгийрхүү шүүрдэс үүссэн байна.

 

7.      Лабораторийн онош. Мал, амьтны боом өвчнийг микроскоп, нян судлал, амь сорилоор оношлох шинжилгээний аргын Монгол улсын MNS 5423:2005 стандартаар гүйцэтгэнэ. Дээж авах, илгээх ажиллагааг лабораторийн шинжилгээнд эмгэгт материалаас дээж бэлтгэх ба илгээх журмын 5.1.9 зүйлд заасны дагуу гүйцэтгэнэ.

8.      Ялгаварлах онош. Боом өвчнийг цусан халдвар, хорт хаван, дуут хавдар, брадзот, ДХХ, гахайн мялзан, адууны халдварт цус багасах өвчин, томуу, бабезиоз, халдварын бус гаралтай залгиурын болон зүрх, ходоод–гэдэсний үрэвслүүдээс ялгаварлан оношлоно.

Цусан халдвар. Энэ өвчний цочмог явц нь боомтой эмнэл зүйн зарим шинж тэмдгээр маш төстэй. Залгиур, амны хөндийн салст бүрхүүл болон арьсны дорхи эслэгт хаван үүснэ. Цусан халдварын үед мал, амьтан сэргэлтийн болон үргэмтгий, айсан байдалтай болох шинж илэрдэггүйгээрээ боомоос ялгагдана. Боомын цочмог явцын үед хаван ажиглагдахгүй бөгөөд цочмогдуу явцын үед хаван үүснэ.

Гахайн цусан халдварын үед эрүү болон хүзүүний орчимд хавагнаж залгиур үрэвсэж биеийн халуун 410С–ээс дээш нэмэгдсэн байдаг бол боомын үед хүзүү, багалзуурын орчимд хаван үүсэх боловч халуун нь бараг нэмэгддэггүй. Боом, цусан халдварын хам халдвар гахайд тохиолддог. Эцсийн оношийг нян судлалын шинжилгээгээр тогтооно.

Хорт хаван нь Боомтой эмнэл зүйн зарим шинж тэмдгээр төстэй байдаг боловч шархаар дамжин халдвар авдгаараа ялгаатай. Үүсгэгч нэвтрэн орсон хэсэгт хаван үүссэн байна. Хаванг барилж үзэхэд шажигнасан дуутай байна. Хонины хавантай хэсгийн үс амархан зулгарч унана. Боомын үед ийм шинж тэмдэг ажиглагддаггүй.

Дуут хавдар. Энэ өвчний үед үүссэн хаванг барилахад шажигнаж дуугарахын дээр тогшиж үзэхэд тод чанга дуу гарна. Хаванг зүсэхэд бор хүрэн өнгөтэй, хуршсан тосны үнэртэй шингэн, бүлэгнэсэн хар хүрэн цус гоожно.

Брадзот. Боомоос эмнэл зүйн шинж тэмдгээр нь ялгахад амаргүй. Брадзотоор үхсэн хонины үс нь амархан зулгарна. Боомын үед энэ шинж тэмдэг ажиглагддаггүй. Брадзотын үед цорой, өрц, гялтанд цус харвасан байна. Брадзотын цочмогдуу явцын үед салст бүрхүүлүүд шарладаг. Брадзотоор үхсэн малын нэг юм уу хоёр бөөр нь зөөлөрсөн байхын дээр дэлүү өөрчлөлтгүй байна. Боом өвчний үед дэлүү томорсон байна.

Хонины дотрын халдварт хордлого. ДХХ–ын цахилгаан хэлбэрийн үед хамраас нь цустай, салстай нус ихээр гоожихын дээр чацга алдана. Боомын үед энэ хоёр шинж зэрэг ажиглагддаггүй. ДХХ–ын цочмог явцын үед өвчтэй мал орчноо мэдрэхгүй болох, саадыг дайрах, мод, шороо мэрэх шинж үзүүлнэ. Боомын үед ийм шинж ажиглагддаггүй. ДХХ өвчин нь шинэ ногоо гарах юм уу ногоо хэнзлэсэн үед тохиолдоно.

Гахайн мялзан. Боомын үед үүсгэгч нэвтрэн орсон хэсгийн тунгалгийн зангилаа 2–3 дахин томорч огтолж үзэхэд үрэвссэн, хар хүрэн өнгөтэй, цус харвасан байдаг. Мялзангийн үед мөн ийм өөрчлөлт ажиглагдана. Боомын хэсэг газрын хэлбэрийн үед биеийн халуун нэг их нэмэгддэггүй бол гахайн мялзангийн үед маш өндөр халуурна. Мялзан иж балнадаар хүндэрсэн үед чацархайн тунгалгийн зангилаанд үхжлийн өөрчлөлтүүд илрэх бөгөөд энэ өөрчлөлт нь ээзгийрхүү, зөөлөн байдгаараа боомынхоос ялгаатай.

Адууны халдварт цус багасах өвчний цахилгаан явцтай үед боомтой төстэй шинжүүд илэрнэ. Цочмог явцтай үед зүрхний үйл ажиллагаа алдагдаж гэдэс хэвлий, тээрхий, хөлний орчмоор тогтонгиншлын хаван үүснэ. Нүд, хамар, ам, үтрээний салст бүрхүүлүүд цайж хавагнан, олон тооны цэглэг цус харвалт бий болсон байна. Боом өвчний үед дээрхи шинж тэмдэг ажиглагддаггүй бөгөөд боомын цочмогдуу явцын үед хаван үүснэ.

Адууны томуу. Хамрын хөндийн үрэвслээр илэрнэ. Цээж, хэвлийн хэсэг, хөлний орчмын арьсны дорхи эслэгт хаван үүснэ. Нүд, хамрын салст бүрхүүлд цус ихдэлт болсон байх ба гэрэлд мэдрэг болж хамраас нь салслаг, салст идээт шингэн гарна. Боомын үед гэрэлд мэдрэг чанар илрэхгүйн дээр үхэх үед хамраас нь цусархаг шингэн гоожно.

Залгиурын халдварын бус гаралтай үрэвсэл.  Боом өвчний үед үүсэхтэй ижил төстэй шинжүүд илрэх бөгөөд халуурч болно. Гахайн боомын үед ийм шинж илэрдэг учраас онцгой анхаарна. Боом өвчний үед хийх эмчилгээг хийх хэрэгтэй. Амны хөндийн үзлэгийг сайтар хийх бөгөөд зарим тохиолдолд багалзуур, залгиурт гадны бие орсон байдаг.

Үнхэлцэгний үрэвсэл. Үхэр энэ өвчний эхний үед халуурах, эрүүний дор болон омруу орчмоор хавагнах шинж илэрнэ. Энэ хаван нь тогтонгишнолын болон үрэвслийн байж болно. Мөн далны урд тунгалгийн зангилаа томорно. Гүзээ, хэрхнэг, сархинагны үйл ажиллагаа алдагдана. Үнхэлцэгний үрэвслийн өвөрмөц шинж тэмдэг болох судасны лугшилт сул болох, зүрхний орчимд эмзэглэх, хэм алдагдах, гүрээний судас дүүрэх зэрэг нь боом өвчний үед илэрдэггүй. Задлаж үзэхэд үнхэлцэг ширхэгэнцэрт, идээт, салст өнгөрөөр хучигдсан байна.

Миокардоз. Эрүүний дор, омруу, хэвлий, хөл, дэлэн, хуухнаг, шамархай орчмоор хавагнах шинж илэрнэ. Халуурахгүй. Задлаж үзэхэд зүрхний булчин нимгэрсэн, чанасан мэт өнгөтэй болсон байна.

Зүрх тэлэх. Аарцаг болон дэлэн, хуухнаг, шамархай орчмоор хавагнах шинж илэрнэ. Биеийн халуун нэмэгдэхгүй.

Эндокардит. Ихэвчлэн халуурах ба халуун сэлгэх байдалтай байна. Цусны өнгө өөрчлөгдөхгүй.

Гүзээний цочмог цэндэг. Халдваргүй гаралтай бол биеийн халуун нэмэгдэхгүй.

Гэдэс дүүрэх. Боомын үед илрэх шинжтэй төстэй бөгөөд биеийн халуун бага зэрэг нэмэгдэнэ. Адууны боомын үед дэлүүтэх шинж илэрдэг бөгөөд халдваргүй гаралтай дэлүүтэхтэй төстэй байна.

Бабезиоз. Хачигтай холбоотой, улирлын чанартай гарна. Цуснаас түрхэц бэлтгэж дурандаж шинжлэхэд үүсгэгч илэрнэ. Дэлүү нь томорсон байж болох ч зүсэж үзэхэд махам нь зөөлрөөгүй байна.

 

9.      Эмчилгээ. Өвөрмөц эмчилгээнд боомын ийлдсийн эмчилгээ хамаарагдана. Өвчтэй мал, амьтанд ийлдсийг эмчилгээний тунгаар тарьснаас хойш  8–16 цаг дараа мал, амьтны биеийн байдал сайжрахгүй бол дээрх тунгаар давтан тарина. Ийлдсийг өвчний эхний үед хэрэглэвэл илүү үр дүнтэй.

Эмчилгээнд антибиотикуудыг хэрэглэнэ. Энэ бичил биетэн нь пенициллинд мэдрэг тул эмчилгээнд хэрэглэнэ. Пенициллины хамгийн тохиромжтой тун нь мал, амьтны 1 кг массад 10000 нэгж, биеийн халуун бууж хэвийн болсон ч эмчилгээг 7 хоногийн турш үргэлжлүүлнэ. Мөн ципрофлоксацин, гентамицин, доксициклин, канамицин, стрептомициныг хэрэглэнэ. Өвчилсөн мал, амьтанд өвчний сэжиг илэрч биеийн халуун нэмэгдэж эхлэсэн даруйд эмчлэх нь илүү үр дүнтэй, өвчний төгсгөл юм уу үжил болсон үед үр дүн муутай.

 

10. Тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ: Боом өвчин гарсан хот айл, фермд мал эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн дүүрэг, сумын засаг даргын захирамжаар хорио цээрийн дэглэм хэрэгжүүлнэ.

 

10.1   Төрийн захиргааны байгууллагын гүйцэтгэх үүрэг:

 

10.1.1  Хорио цээрийн дэглэм тогтоосон үед малын шилжилт, хөдөлгөөнийг зогсоож үзэсгэлэн зохион байгуулах, сааль сүү, ашиг шим ашиглах зорилгоор нэг дор олноор бөөгнөрүүлэхийг хязгаарлах;

10.1.2  Тогтоосон хязгаарлалтын дэглэмийг өвчилсөн сүүлчийн мал эдгэрсэн юм уу үхсэн, сэргийлэх вакцин таригдснаас хойш 15 хоногийн дараа бүх малд мал эмнэлгийн үзлэг хийж өвчтэй малд хэрэглэж байсан тоног хэрэгсэл, хашаа, байр зэрэгт эцсийн халдваргүйжүүлэлт хийж хорио цээрийн дэглэм тогтоосон байгууллага, албан тушаалтны шийдвэрээр татан буулгана.

 

10.2 Улсын мэргэжлийн хяналтын байгууллага, улсын байцаагчийн гүйцэтгэх үүрэг:

10.2.1   Засаг даргын захирамжийн биелэлт, хорио цээрийн дэглэмийн хэрэгжилт, зааврын биелэлтэнд хяналт тавих ;

10.2.2   Захирамж болон бусад холбогдох хууль эрх зүйн актыг зөрчсөн этгээдүүд хариуцлага тооцох ;

10.2.3   Өвчтэй малын эмчилгээ, арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцөлд хяналт тавих ;

10.2.4   Малын арьс, шир, үс, ноос бэлтгэх, боловсруулах, хадгалах байгууллага, газруудад байнгын хяналт тавих ;

10.2.5   Боомын голомтын бүртгэлжүүлэлт, тэмдэгжүүлэлтэнд хяналт тавих ;

 

10.3         Мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн үүрэг:

 

10.3.1   Засаг даргын захирамжийн дагуу хорио цээрийн дэглэмийг хэрэгжүүлэх, аж ахуйн нэгж, мал бүхий иргэд, малчдад анхааруулга, сэрэмжлүүлэг өгөх, хил залгаа аймаг, сум, баг, айл өрхөд мэдэгдэх ;

10.3.2   Бүх малд нэг бүрчлэн эмнэл зүйн үзлэг хийж өвчтэй малыг ялган тусгаарлаж малын эмийн улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн эм, бэлдмэлийг ашиглан ийлдсийн болон шинж тэмдгийн эмчилгээ хийх ;

10.3.3   Эмнэл зүйн үзлэгийг тогтмол хийж байх ;

10.3.4   Эмнэл зүйн шинж илрээгүй, халуунгүй эрүүл малд сэргийлэх вакцин тарих;

10.3.5   Дулааны улиралд цус сорогч шавж, шумуул, хөх түрүүнээс сэргийлж боловсруулалт хийх ;

10.3.6   Өвчин гарсан хот айл, фермд тээврийн хэрэгсэл, хүн, малын шилжилт, хөдөлгөөн хийлгэхгүй байх, мал нядлах, хүнсэнд хэрэглэх, худалдаалахыг хориглох ;

10.3.7   Малын боом өвчин гарсан тухай орон нутгийн Байгалийн голомт халдварт өвчинтэй тэмцэх газар болон эрүүл мэндийн байгууллагад мэдэгдэх ;

10.3.8   Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцлийг сайжруулах ;

10.3.9   Өвчтэй мал байсан хашаа саравч, байр, хэрэглэсэн ус, тэжээлийн онгоц, тоног хэрэгслийг малын эмийн улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлүүдийг ашиглаж халдваргүйжүүлэх ;

10.3.10     Өвчний улмаас үхэж хорогдсон малын хүүр, сэг зэмийг халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлээр халдваргүйжүүлж булах юм уу шатааж устгах ба голомтын байрлалыг албан ёсоор бүртгэлжүүлэх, голомтыг тусгай пайз бүхий шонгоор тэмдэгжүүлэх ;

10.3.11    Өвчний эпизоотологи, тархалтыг үндэслэн урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөж вакцин ийлдсийг захиалж байх ;

 

10.4         Мал бүхий аж ахуйн нэгж, иргэн, малчны гүйцэтгэх үүрэг:

 

10.4.1   Хариуцсан мал эмнэлгийн байгууллага болон малын эмчид өвчний шинж тэмдэг, сэжиг илэрсэн тухай албан ёсоор мэдэгдэх ;

10.4.2   Дүүрэг, сумын засаг даргын захирамж, мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн шаардлагыг бүрэн биелүүлэх ;

10.4.3   Мал сүрэгт тарга хүч сайн авахуулах, тарга хүчийг тогтоох, хашаа, хороо, байрны ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэглэмийг сахих ;

10.4.4   Малын эмчийн зааварчлагын дагуу өвчтэй малын бууц, баас, тэжээлийн үлдэгдлийг шатааж устгах ;

10.4.5   Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцлийг сайжруулж өдөр тутмын арчилгаа, маллагаа, сувилгааг гардан гүйцэтгэх ;

10.4.6   Эрүүл, өвчтэй малыг хооронд холих, малын эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр шилжилт, хөдөлгөөн хийхгүй байх ;

10.4.7   Өвчтэй, өвчний сэжигтэй мал, амьтан болон үхсэн малын хүүр сэгтэй харьцахдаа хамгаалах хувцас хэрэгслийг байнга өмсөж байх, хүн эмнэлгийн байгууллагад хандаж үзлэг, шинжилгээнд хамрагдах

 

10.5         Мал нядлах болон мах боловсруулах үйлдвэрт авах арга хэмжээ:

 

10.5.1   Малд нядлахын өмнөх болон нядласны дараах гулууз, дотор эрхтнүүдэд хийх мал эмнэлэг ариун цэврийн үзлэгийг зааврын дагуу хийж гүйцэтгэх ;

10.5.2   Үзлэгээр сэжигтэй зүйл илэрвэл дээж авч лабораторид илгээж оношийг батлагаажуулах ;

10.5.3   Боом өвчний сэжиг илэрвэл мал нядлах болон мах боловсруулах ажиллагааг шууд зогсоож хорио цээрийн арга хэмжээ авах ;

10.5.4   Дурандах шинжилгээгээр сэжигтэй гулууз, дотор эрхтнүүдээс боом өвчний үүсгэгч илэрвэл нян судлалын шинжилгээний дүнг хүлээлгүйгээр гулуузыг арьс, дотор эрхтэн, бусад дагалдах зүйлсийн хамт устгаж халдваргүйжүүлэх ;

10.5.5   Нядлагаанд оруулахаар бэлтгэсэн бүх малд мал эмнэлгийн эрүүл мэндийн үзлэг хийж биеийн халууныг үзэх, биеийн халуун нэмэгдсэн малыг эмчилгээ хийх ;

10.5.6   Өвчний эмнэлзүйн шинж тэмдэг илрээгүй, халуураагүй малд ийлдэс тарьж өдөр бүр эрүүл мэндийн үзлэг хийж  халууныг нь үзэх ;

10.5.7   Эмчилгээ хийсэн, вакцин, ийлдэс тарьсан малыг хорио цээрийг татан буулгасны дараа ариун цэврийн нядлагаанд оруулах ;

 

10.6          Хүнсний зах, мах худалдаалдаг газарт авах арга хэмжээ:

 

10.6.1   Хүнсний захад худалдаалагдах бүх малын гулууз, дотор эрхтэнд мал эмнэлэг ариун цэврийн үзлэг заавал хийх, гулууз, толгойн тунгалгийн зангилаанууд болон цуллагийн эрхтэнд үзлэг хийх

10.6.2   Худалдаалагдах гулууз нь заавал толгой, дотор эрхтнүүдийн хамт байна. Толгой, дотор эрхтэнгүй гулуузыг лабораторийн шинжилгээнд оруулсны дараа худалдаалахыг зөвшөөрөх

10.6.3   Гулуузтайгаа үзлэг ороогүй толгой, дотор эрхтнийг худалдаалахыг хориглох

10.6.4   Хүнсний захад худалдаалагдаж байгаа мах, дотор эрхтэн нь тайван бүс нутгаас бэлтгэгдсэн болохыг батласан гарал үүслийн гэрчилгээтэй байх

10.6.5   Үзлэгээр боом өвчний сэжиг илэрвэл хүнсний захын ажиллагааг зогсоож хорио цээрийн арга хэмжээ авах

10.6.6   Лабораторийн шинжилгээгээр онош батлагдвал халдваргүйжүүлэлтийн арга хэмжээ хэрэгжүүлэх

 

 

 

 

 

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2010 оны 04 дугаар сарын 05 ны өдрийн А/67 тоот тушаалаар батлав.

 

 

 

МАЛ АМЬТДЫН ГАЛЗУУ ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ ЗААВАР

 

1.            Тодорхойлолт: Бүх төрлийн бүлээн цуст амьтдын төв мэдрэлийн системийг гэмтээгч вирусээр үүсгэгддэг, үхлээр төгсдөг, цочмог явцтай, хүнд халдварладаг зооантропоноз өвчин юм.

 

2.            Үүсгэгч: Галзуугийн вирус нь Мононегавиралес бүлгийн Рабдовириде язгуурын Лиссавирусын төрөлд хамаарагдана. Галзуугийн вирус нь мэдрэлийн тогтолцоог гэмтээж тархи, нугас, шүлсний булчирхайд ихээр хуримтлагдана. Энэ вирус РНХ агуулсан, бөөрөнхий буюу теннисний цохиур хэлбэртэй бөгөөд дунджаар 180 нм урт, 75 нм өргөн, мал амьтдын мэдрэлийн эд эсэд сонгомол байдлаар үрждэг вирус юм.

 

Үүсгэгчийн тэсвэрт чанар: Галзуугийн вирус нь гадаад орчинд тэсвэргүй. Халаалт, нарны шууд тусгал, хэт ягаан туяаны үйлчилгээ, хлорамин, лизол, сод, марганц хүчлийн кали, 0,1%-ийн давсны хүчлийн, 4%-ийн борын хүчлийн, 0,1%-ийн формалины уусмалд нэг минутын дотор үхнэ. Мөн эфирт маш мэдрэмтгий болно. Түүнчлэн 230С–д 28–53 өдөр, 500С–д нэг цаг, 600С–д 5–10 мин харин 700С–д хоромхон зуур халдварлах чанараа алдана. Үхсэн малын хүүр, сэг, зэмэнд 5–90 хоногийн турш халдварлах идэвхээ хадгална.

 

3.            Халдвар дамжих зам: Халдварын эх үүсвэр нь галзуурсан чоно, нохой, тэдэнтэй хавьталд орж хазуулсан гэрийн тэжээвэр болон зэрлэг амьтад болно. Галзуугийн вирус нь Carnivora (зэрлэг болон гэрийн тэжээмэл чонын төрлийн махчин амьтад) болон Microchiroptera (шавьж идэгч болон цус сорогч нисдэг багваахай) төрөлд хамаарах амьтдын дунд нэгээс нөгөөд дамжин байгалийн голомт үүсгэн оршино. Ялангуяа хярс, үнэг, чоно, мануул зэрэг амьтад тал хээрийн бүсэд галзуугийн байгалийн голомт болно. Гэрийн тэжээвэр амьтдаас галзуу өвчинд хамгийн их мэдрэмтгий нь нохой, үхэр, хонь, адуу, гахай болон бусад амьтад бол шувуу нэлээд тэсвэртэй. Галзуугийн гаралт намар махчин амьтдын үр төл томорч сүрэг шинээр бий болох, тэжээлийн хомсдол бий болсон өвөл хаврын улиралд ороо нь орж олноороо бөөгнөрөн сүрэглэх үед ихэснэ. Харин суурин газрын хувьд өвчний эпизоот нь золбин нохой, муурны дунд явагдана.

 

4.            Өвчний эмнэлзүйн шинж тэмдэг: Галзуурсан амьтны хазсан шарх нь толгойноос хэр зэрэг хол байгаа, аль хэр гүнзгий хазсан зэргээс шалтгаалан нууц үе нь хэдэн долоо хоногоос жил хүртэлх хугацаанд үргэлжлэх боловч дунджаар 2–8 долоо хоногийн дотор эмнэлзүйн шинж тэмдэг илэрнэ. Өөрөөр хэлбэл төв мэдрэлийн тогтолцоонд ойр байх тусам нууц үе богино байна. Өвчний явцыг номойрол, сэрлийн ба саажилтын гэж 3 хувааж үзнэ. Эхний үе шатанд мал амьтан дуу чимээ, гэрлийн нөлөөнд хэт мэдрэмтгий болох, залгиурын саажилтын улмаас тэжээлийн дуршил буурч хүүхэн хараа өргөсөх, зовхинд цус хурах, биеийн халуун нэмэгдэнэ. Энэ үе  12 цагаас 3 хүртэл хоног үргэлжилнэ. Сэрлийн шатанд мэдрэлийн эрхтний үйл ажиллагаа алдагдан залгиур, завжны булчингийн тал саажилт үүсснээр шүлс их хэмжээгээр гадагшлах, мал, амьтны зан төрх өөрчлөгдөн догшин болох, бусад мал, хүн рүү дайрах, хүүхэн хараа нарийсан биеийн халуун улам нэмэгдэнэ. Цусны эргэлт болон амьсгалын төвийн үйл ажиллагаа алдагдана.

Саажилтын үе шатанд өвчтэй сүргээсээ хоцрох, шүлс ялгаралт, хэрхнэгийн хөдөлгөөн зогсох, амьсгалахад бэрхшээлтэй болж, залгиурын саажилтаас шалтгаалан тэжээлээ залгиж чадахгүй болж биеийн булчин чичрэх, хөдөлгөөний хэмнэл алдагдах зэрэг шинж тэмдэг үзүүлэн 3–6 хоногийн дотор үхнэ.

 

5.            Эмгэг бие бүтцийн хувиралт: өвөрмөц эмгэг бие бүтцийн хувиралт ажиглагдахгүй. Үхсэн малын хүүр нь туранхай, нүд ширгэсэн, ам, залгиур нь шүлсээр, ходоод нь гадны биетээр дүүрсэн, хивэгч малын сархинаг хуурай, тэжээлийн хатуу хэсгүүд хуримтлагдах, зарим тохиолдолд нарийн гэдэс үрэвсэж, цус харвалт бий болсон байна.

 

6.            Онош: Эпизоотологийн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувиралт зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтоох бөгөөд оношийг лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулна. Лабораторид эмгэгт материалыг "Мал эмнэлгийн лабораторийн шинжилгээнд зориулсан дээж авах, бэлтгэх, илгээх журмын" 5.1.5–д заасны дагуу авч хүргүүлнэ. Лабораторид ирүүлсэн эмгэгт дээжийг вирус ялган авах, дархан туяралтын арга, ЭЛИЗА, иммунохроматографын  түргэн оношшлуур зэргийг ашиглаж шинжилгээ хийнэ.

Ялгаварлан оношлох: Ауески, нохойн гударга, адууны энцефалит зэрэг өвчнөөс ялгаварлан оношлоно. Ауески өвчний үед өвчтэй амьтанд хэрцгий зан авир ажиглагдаггүй байна.

 

7.            Тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ:  Галзуу өвчин гарсан үед мал эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн аймаг, нийслэл, дүүрэг, сум болон хот айлд аймаг, нийслэл, дүүрэг, сумын Засаг даргын захирамжаар хязгаарлалтын дэглэмийг хэрэгжүүлнэ.

 

7.1 Төрийн захиргааны байгууллагын гүйцэтгэх үүрэг:

 

7.1.1       Галзуу өвчний хязгаарлалтын дэглэм тогтоосон үед орон нутгийн чанартай харуул хамгаалалт гаргах, малын шилжилт, хөдөлгөөнийг хязгаарлах, нэг дор олноор бөөгнөрүүлэхийг хязгаарлах;

7.1.2       Чоно, нохойд ноцуулсан өвчтний талаарх мэдээллийг хүлээн авсан бол хүн эмнэлгийн байгууллагад яаралтай мэдэгдэж, хүн хүчийг дайчлан галзуурсан нохой, чоно, үнэгийг олж, устгах арга хэмжээг цаг алдалгүй авч хэрэгжүүлэх;

7.1.3       Хот суурин газарт харьяалах эзэнгүй, золбин нохой, муурыг устгах ажлыг зохион байгуулах;

7.1.4       Тогтоосон хязгаарлалтын дэглэмийг өвчилсөн сүүлчийн мал эдгэрсэн буюу мэдрэмтгий сүрэгт вакцин таригдснаас хойш 14 хоногийн дараа бүх мал ‎эмнэ‎л зүйн үзлэг хийж өвчтэй малд хэрэглэж байсан тоног хэрэгсэл, хашаа, байр зэрэгт эцсийн халдваргүйжүүлэлт хийсний дараа мал ‎эмнэ‎лгийн байгууллагын дүгн‎элтийг үнд‎эслэ‎н, хязгаарлалтын дэглэм тогтоосон байгууллага, албан тушаалтны шийдвэрээр татан буулгах;

 

8.2 Улсын мэргэжлийн хяналтын байгууллага, улсын байцаагчийн гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.2.1 Засаг даргын захирамжийн биелэлт, хязгаарлалтын дэглэмийн хэрэгжилт, өвчинт‎эй тэ‎мц‎эх зааврын биелэлтэнд хяналт тавих;

8.2.2 Захирамж болон бусад холбогдох хууль эрх зүйн актыг зөрчсөн этгээдэ‎д зохих хариуцлага тооцох;

8.2.3       Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцөлд хяналт тавих;

 

8.3             Мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн үүрэг:

 

8.3.1       Орон нутгийн Засаг даргын захирамжийн дагуу хязгаарлалтын дэглэмийг хэрэгжүүлэх, аж ахуйн нэгж, мал бүхий иргэд, малчдад өвчний талаар анхааруулга, сэрэмжлүүлэг өгөх ажлыг зохион байгуулах, өвчний тархалт, хүрээ‎‎, авч х‎эр‎эгжүүлж байгаа арга х‎эмж‎‎‎ээний талаар хил залгаа аймаг, сум, багийн малын ‎эмч нарт  мэдэгдэх, харилцан м‎эдээ‎‎л‎эл солилцох;

8.3.2       Хүн эмнэлэг, байгалийн голомтот халдварт өвчин судлалын төвтэй хамтран галзуу өвчнөөс сэргийлэх, тэмцэх чиглэлээр хүн амын дунд сургалт, сурталчилгааг хийх;

8.3.3       Хот, суурин газрын нохой, муурыг бүртгэл, гэрчилгээ, пайзтай болгох; сэргийлэх тарилганд бүрэн хамруулах;

8.3.4       Галзуугийн халдвар орсон /галзуу нохой, чононд хазуулсан буюу галзуурсан мал, амьтан бүхий/ суурийн бүх малд толгой дараалан үзлэг хийж шархтай мал, амьтдыг ялган 3 хоногийн дотор нядлуулах, галзуурсан буюу галзуу чонотой ноцолдсон, шарх авсан нохой, муурыг устгах;

8.3.5       Эмнэл зүйн шинж илрээгүй, ямар нэгэн байдлаар халдлагад өртөөгүй, шарх шалбархайгүй, халуунгүй эрүүл малд сэргийлэх вакциныг зааврын дагуу тарих;

8.3.6       Өвчин гарсан аймаг, хот, сум, дүүрэг, хот айл, малын байранд тээврийн хэрэгсэл, хүн, малын шилжилт, хөдөлгөөнийг хязгаарлах;

8.3.7       Өвчтэй мал байсан хашаа саравч, байр, хэрэглэсэн ус, тэжээлийн онгоц, тоног хэрэгслийг малын эмийн улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлүүдийг ашиглаж халдваргүйжүүлэх;

8.3.8       Өвчний улмаас үхсэн малын хүүр, сэг зэмийг халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлээр халдваргүйжүүлж булах юм уу шатааж устгах;

8.3.9       Гаднаас ирсэн малыг 21 хоногийн хугацаанд тусгай хорионд байлгаж шаардлагатай шинжилгээг хийлгэж ямар нэгэн өвчний шинж тэмдэг илрээгүй тохиолдолд үндсэн сүрэгт нийлүүлэхийг зөвшөөрөх;

 

8.4             Мал бүхий аж ахуйн нэгж, иргэн, малчны гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.4.1       Чоно, үнэг мал руу дайрч ноцсон тохиолдол гарсан, галзуу өвчний шинж тэмдэг, сэжиг илэрсэн талаар өөрийн харьяалах мал эмнэлгийн байгууллага болон малын эмчид албан ёсоор мэдэгдэх;

8.4.2       Дүүрэг, сумын Засаг даргын захирамж, мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн шаардлагыг бүрэн биелүүлэх;

8.4.3       Малын эмчийн зааварчлагын дагуу өвчтэй малын бууц, баас, тэжээлийн үлдэгдлийг шатааж устгах буюу биотермийн аргаар халдваргүйжүүлэх;

8.4.4       Эрүүл, өвчтэй малыг хооронд холих, малын эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр шилжилт, хөдөлгөөн хийхгүй байх;

8.4.5       Нохой, муурыг тогтмол уяатай байлгах, тогтоосон хугацаанд галзуугаас урьдчилан сэргийлэх вакцинжуулалтанд хамруулах;

 

 

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2010 оны 04 дугаар сарын 05 ны өдрийн А/67 тоот тушаалаар батлав.

 

ЦУСАН ХАЛДВАР ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ ЗААВАР

 

1.      Тодорхойлолт: Цусан халдвар нь пастереллийн нянгийн үйлчлэл дор мал амьтны эд, эрхтэнд цусархаг болон үжилт үрэвсэл үүсгэдэг халдварт өвчин юм. Энэ өвчнөөр үхэр, хонь, ямаа, адуу, гахай, тахиа, шувуу зэрэг гэрийн тэжээвэр болон зэрлэг ан амьтад өвчилдөг.

 

2.      Үүсгэгч: Төрөл бүрийн мал амьтны цусан халдварын үүсгэгч Pasteurella multocida нь пастереллийн төрлийн эмгэг төрүүлэх бичил биетний бүлэгт хамаарах бөгөөд грам сөрөг будагддаг, хөдөлгөөнгүй, 0,3-1,5 мкм урт, 0,15-0,3 мкм өргөн зуйвандуу бөөрөнхий савханцар юм.

Үүсгэгчийн тэсвэрт чанар: Pasteurella multocida нь харьцангуй тэсвэр муутай нян бөгөөд амьдрах чадвар нь улирал, цаг уур, хөрсний бүтэц зэрэг бусад олон хүчин зүйлээс шалтгаална. Малын баас, хэвтэр, бууц, хүүр сэг, хөрсөнд 12 өдрөөс 5 сар хүртэл, усанд 6–35 хоног, өвчтэй малын гэдэс ходоодонд 6–10 хоног, цусанд 10–190 хоног амьд байдаг. Пастерелла нь 45-550С–д 45 минут, 630С–д 10 минут тэсвэрлэх бөгөөд, 70–900С–д 5-10 минут буцалгахад хоромхон зуур үхнэ. Pasteurella multocida нь үрэнцэр үүсгэдэггүй мөртлөө хүйтэнд тэсвэртэй байдаг онцлогтой нян юм. Пастереллууд халдваргүйжүүлэх бодисууд тухайлбал 3%-ийн карболын хүчил, креолин, лизол ба хлорын шохойн 10%-ийн уусмалд амархан үхнэ. Хүчиллэг орчинд тэсвэр муутай бол сул шүлтлэг орчинд амьдрах чадвараа хадгална.

 

3.      Халдвар тархах зам:  Халдварын эрчимжилт, тархалтын хэмжээ нь зөвхөн эпизоотын хэлхээний харилцан үйлчлэлээр тодорхойлогдоно. Цусан халдварын үүсгэгч бие махбодид нэвтрэхдээ ус, тэжээлээр буюу тэжээл боловсруулах замаар, агаараар буюу амьсгалын замаар, цус сорогч шавьжаар буюу завсрын эзнээр, мөн ихсээр дамжин халдварлаж болно. Мөн шинээр суурь зохион байгуулах, мал шилжүүлэх, нэгтгэн тууварлах үед халдвар тээгч мал өвчний үүсгэгчийг нэгээс нөгөөд халдааж өвчин тархана. Халдвар тээгч мал нь өвчний ямар нэг шинж тэмдэг үзүүлэхгүйгээс өвчин амархан тархана. Өвчний үүсгэгч нь өвчилсөн малын ялгадас, шүлс, нулимс зэргээр гадагшилж орчин тойрныг бохирдуулахаас гадна өвчтэй малд өгч байсан тэжээл, усны үлдэгдэл нь өвчин тараах эх уурхай болдог. Амьсгалын дээд замд өвчин үүсгэгч нь сапрофит хэлбэрээр шимэгчлэх ба энэ нь идэвхжин малын биеийн эсэргүүцлийг даван цусан халдвар үүсэх нөхцлийг бүрдүүлдэг байна. Pasteurella multocida нь халдвар авсан малын цусанд хэсэг хугацаанд үржин үжил болгож улмаар эд эрхтэнд тархаж биеийн эсэргүүцэл болон өөрийн бодис солилцооны бүтээгдэхүүн агрессины нөлөөгөөр залгиур эсийн үйлчлэлийг дарамтлаж дотор хор ялгаруулна. Ус, тэжээлийн хамт малын амаар орсон пастереллын нэг хэсэг ходоодны шүүсний нөлөөгөөр үхэж нөгөө хэсэг нь баасаар гадагшлах бол үлдсэн хэсэг нь ходоод нарийн гэдэсний салст бүрхүүлд наалдан үлдэж тэндээ үржин дотор хор ялгаруулснаар чацархай, булчирхайн эд эс үрэвсэж томрох ба цаашлаад цус, тунгалаг, хялгасан судсанд орно. Цусанд орсон үүсгэгч олширч өвчний эхний үед залгиур эсэд баригдахын хамт зарим нь цааш цусаар тээгдэх бөгөөд залгиур эсийн идэвхи суларсан үед цусанд үржиж үжил үүсгэхээс гадна элэг, бөөр, дэлүүнд очин үхжлийн голомт үүсгэнэ. Ингэж идэвхжсэн пастереллууд цус,тунгалгийн шингэнээр тархан цуллагийн эрхтнүүдийг гэмтээж 12-36 цагийн дотор үхүүлнэ.

 

4.      Эмнэлзүйн шинж тэмдэг: Өвчнийг явцаар нь цочмог, цочмогдуу, архаг гэж хуваадаг бөгөөд үрэвсэ‎лийн байдал, байршил, эмнэл зүйн шинж тэмдгээр үжилт, цээжний, хавангийн, гэдэсний гэж ангилна.  Цочмог явцтай үед шинж тэмдэг ажиглагдахгүйгээр гэнэт үхнэ. Өвчилсөн малын биеийн халуун огцом нэмэгдэж, үжлийн ерөнхий шинж ажиглагдана. Өвчилсөн малын хөдөлгөөн багасаж ус тэжээлээс гарч чичирч зогсоно. Зүрхний цохилт амьсгалын тоо түргэсэж, зүрхний хэм алдагдана. Өвчний ил шинж тэмдэг илэрснээс хойш 3–4 цагийн дотор үхнэ. Цочмогдуу явцтай үед тэжээлийн дуршил буурч, сүргээс хоцорно. Гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөн, гүзээний агшилт удааширч гүзээ, гэдэс хийгээр дүүрэх, салс, цусны хольцтой чацга алдана. Ил үзэгдэх салст бүрхүүлүүд улайж чих унжих ба нүд үрэвсэж нулимс гоожно. Биеийн халуун 40,50С, амьсгалын тоо н‎эг минутад 26–60, судасны лугшилт 82–140 хүрнэ. Үхэхийн өмнө биеийн халуун буурч судасны лугшилт өнгөц болж олширно.Архаг явцтай үед гэдэсний үйл ажиллагаа хямарч чацга их алдснаас турж эцнэ.Хавангийн хэлбэр нь нас гүйцсэн үхэрт тод илэрнэ. Өвчний нууц үе 2–3 хоног үргэлжлэх бөгөөд өвчилсөн үхрийн биеийн халуун 40-420С хүртэл нэмэгдэнэ. Өвчилсөн мал номойрох, тэжээл, усанд дуршилгүй болох, заримд нь чацга алдах шинж тэмдэг ажиглагдана. Өвчилсөн үхрийн эрүүний доод хэсэг, хэл, хэвлий, бэлэг эрхтэн, үеийн орчмоор цусан халдварын хэв шинжит эмзэглэл ихтэй  халуун хаван үүсэж хурдан тархана. Эрүүний доод хэсэг, багалзуур, төвөнх, хэл орчим хавагнасан тохиолдолд амьсгал боогдож хяхтнах, өвс тэжээл идэж чадахгүй, ус залгих ажиллагаа хүндэрч амнаас нь унжралдсан шүлс их гарна.Цээжний хэлбэрийн үед цээжний гялтан, уушгинд ширхэнгэнцэрт ба сахуулайт үрэвсэл үүсч, чагнахад хэржигнүүр сонсогдож хамраас нь шаравтар шингэн, идээрхэг зүйл гарч эмзэглэлтэй, хуурай ханиалгах ба хаа гуя нь чичрэх, амьсгал нь давхцан тоо нь олшрох зэргээр биеийн ерөнхий байдал доройтно. Ийм үед хивэхээ больж чацга алдана. Гэдэсний хэлбэрийн үед чацга алдана. Энэхүү‎ х‎элбэ‎р нь тугалд элбэг тохиолддог. Мөн цээж, гэдэсний хэлбэрт‎эй хавсарч тохиолдож болно. Өвчилсөн тугалын амьсгалын зам үрэвсэж гэдэс ходоодны ажиллагаа хямарч эвгүй үнэртэй, залхагтай, цустай чацга алдана. Гэдэсний хэлбэрийн үед өвс, тэжээлээс тэр бүр гарахгүй харин их цангаг болно. Өвчилсөн малын цус багасах, нүд амны салс бүрхүүл цайх ба үс нь өнгө алдан бүрзийж үе мөч, цээж, сэрвээгээр хавагнаж бие нь ерөнхийдөө дордоно.

 

5.      Эмгэг бие бүтцийн хувиралт: Арьс, арьсан доорх эслэг, их хэмжээний цус харвасан байх ба мөгөөрсөн хоолой, цээжний гялтан, зүрхний булчин, салст бүрхүүлд цэглэг цус харвасан байна. Уушиг улаан хүрэн өнгөтэй болж томорсон байх ба зүсэж үзэхэд цусархаг үрэвсэл үүссэн байна. Цээжний хөндийд хүрэн улаавтар өнгөтэй шингэн хуримтлагдаж элэг, гэдэс, чацархайн тунгалгийн зангилаа хавагнаж томорсон нь өвчний нэг гол хувиралт байдаг.

 

6.      Онош: Эпизоотологийн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувиралт зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтоох бөгөөд оношийг лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулна. Лабораторид эмгэгт материалыг "Мал эмнэлгийн лабораторийн шинжилгээнд зориулсан дээж авах, бэлтгэх, илгээх журмын" 5.1.20–д заасны дагуу авч хүргүүлнэ. Лабораторид ирүүлсэн эмгэгт дээжинд нян судлал болон ПГУ, ЭЛИЗА зэргийг ашиглаж шинжилгээ хийнэ.

Ялгаварлан оношлох: Үхэр, хонины цусан халдвар өвчнийг брадзот, боом, дуут, дотрын халдварт хордлого, иж балнад, ургамлын хордлого зэргээс ялгаварлан оношлох шаардлагатай.

 

7.      Эмчилгээ: Цусан халдвар өвчний үед өвөрмөц, эмгэг жамын, шинж тэмдгийн эмчилгээ хийхийг зөвлөдөг. Өвчилсөн амьтны эмчилгээний үр дүн өвчний хэлбэр, явц зэргээс шалтгаална. Эмнэлзүйн шинж тэмдэг үзүүлсэн үхэрт эмчилгээний өвөрмөц ийлдэс тарих нь үр дүнтэй. Энэ‎ өвчний үед үжил үүсдэг учир малын биеийн эсэргүүцлийг дээшлүүлж, бие махбодын ажиллагааг дэмжих, өвчин үүсгэгчийн үржлийг зогсоох, хор саармагжуулах, үрэвслийн явцыг намжаах эмчилгээ хийнэ. Өвчилсөн мал халуурч байгаа болон өвчний эхэн үед антибиотикыг дархлаат ийлдэстэй хослож хэрэглэх нь үр дүн сайтай.

 

8.      Тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ: Цусан халдвар өвчин гарсан хот айл, фермд мал эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн дүүрэг, сумын Засаг даргын захирамжаар хязгаарлалтын дэглэм хэрэгжүүлнэ.

 

            8.1  Төрийн захиргааны байгууллагын гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.1.1       Хязгаарлалтын дэглэм тогтоосон үед малын шилжилт, хөдөлгөөнийг хязгаарлах, үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулах, сааль сүү, ашиг шим ашиглах зорилгоор нэг дор олноор бөөгнөрүүлэхийг хязгаарлах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх ;

8.1.2       Тогтоосон хязгаарлалтын дэглэмийг өвчилсөн сүүлчийн мал эдгэрсэн юм уу үхсэн, сэргийлэх вакцины таригдснаас хойш 14 хоногийн дараа бүх малд эмнэл зүйн үзлэг хийж өвчтэй малд хэрэглэж байсан тоног хэрэгсэл, хашаа, хэвтэр бууц, байр зэрэгт эцсийн халдваргүйжүүлэлт хийсний дараа мал ‎эмнэ‎лгийн байгууллагын дүгн‎элтийг үнд‎эслэ‎н хязгаарлалтын дэглэм тогтоосон байгууллага, албан тушаалтны шийдвэрээр татан буулгана.

 

8.2. Улсын мэргэжлийн хяналтын байгууллага, улсын байцаагчийн гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.2.1       Орон нутгийн Засаг даргын захирамжийн биелэлт, хязгаарлалтын дэглэмийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих;

8.2.2       Захирамж болон бусад холбогдох хууль эрх зүйн актыг зөрчсөн этгээдэд зохих хариуцлага тооцох;

8.2.3       Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцөлд хяналт тавих;

 

8.3.  Мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн үүрэг:

 

8.3.1       Орон нутгийн Засаг даргын захирамжийн дагуу хязгаарлалтын дэглэмийг хэрэгжүүлэх, аж ахуйн нэгж, мал бүхий иргэд, малчдад өвчний талаар анхааруулга, сэрэмжлүүлэг өгөх ажлыг зохион байгуулах, өвчний тархалт, хүрээ‎‎, авч х‎эр‎эгжүүлж байгаа арга х‎эмж‎‎‎ээний талаар хил залгаа аймаг, сум, багийн малын ‎эмч нарт мэдэгдэх, харилцан м‎эдээ‎‎л‎эл солилцох;

8.3.2       Бүх малд нэг бүрчлэн эмнэл зүйн үзлэг хийж өвчтэй малыг ялган тусгаарлаж малын эмийн улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн эм, бэлдмэлийг ашиглан ийлдсийн болон шинж тэмдгийн эмчилгээ хийх;

8.3.3       Эмнэл зүйн үзлэгийг тогтмол хийж байх;

8.3.4       Эмнэл зүйн шинж илрээгүй, халуунгүй эрүүл малд сэргийлэх вакциныг зааврын дагуу тарих;

8.3.5       Өвчин гарсан хот айл, фермд малын шилжилт, хөдөлгөөн хийлгэхгүй байх;

8.3.6       Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцлийг сайжруулах;

8.3.7       Өвчтэй мал байсан хашаа саравч, байр, хэрэглэсэн ус, тэжээлийн онгоц, тоног хэрэгслийг малын эмийн улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлүүдийг ашиглаж халдваргүйжүүлэх;

8.3.8       Өвчний улмаас үхэж хорогдсон малын хүүр, сэг зэмийг халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлээр халдваргүйжүүлж булах юм шатааж устгах;

8.3.9       Өвчний эпизоотологи, тархалтыг үндэслэн урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөж вакцин ийлдсийг захиалж байх;

 

8.4              Мал бүхий аж ахуйн нэгж, иргэн, малчны гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.4.1       Өвчний шинж тэмдэг, сэжиг илэрсэн тухай өөрийн харьяалах мал эмнэлгийн байгууллага болон малын эмчид албан ёсоор мэдэгдэх;

8.4.2       Дүүрэг, сумын засаг даргын захирамж, мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн шаардлагыг бүрэн биелүүлэх;

8.4.3       Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцлийг сайжруулж өдөр тутмын арчилгаа, маллагаа, сувилгааг малын э‎мчийн зааварчилгаа дор гардан гүйцэтгэх;

8.4.4       Малын эмчийн зааварчлагын дагуу өвчтэй малын бууц, баас, шээс, тэжээлийн үлдэгдлийг шатааж устгах буюу биотермийн аргаар халдваргүйжүүлэх;

8.4.5       Эрүүл, өвчтэй малыг хооронд холих, малын эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр шилжилт, хөдөлгөөн хийхгүй байх;

 

 

Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайдын 2014 оны 08 дугаар сарын 28-ны өдрийн

А/93 дугаар тушаалын хавсралт /Энэ хавсралтыг шинэчлэн баталсан/

МАЛ, АМЬТНЫ ШҮЛХИЙ ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ ЗААВАР

1. Тодорхойлолт: Шүлхий нь богино хугацаанд өргөн уудам нутгийг хамран тархаж, тэмээ, үхэр, сарлаг, хонь, ямаа, гахай, буга, зээр зэрэг салаа туурайтныг өвчлүүлдэг вирусын гоц халдварт өвчин юм. Шүлхийгээр өвчилсөн нас гүйцсэн малын үхэл хорогдол бага, харин нялх төл болон ядарч доройтсон мал, амьтан олноор үхэж хорогддог.

2. Өвчний үүсгэгч: Шүлхий өвчнийг үүсгэгч вирус нь Пикорновиридэ ангийн Афтовирус зүйлд хамаарна. Шүлхийн вирус нь А, О, Ази-1, С, САТ-1, САТ-2, САТ-3 гэсэн дархлаа төрүүлэх чанараараа өөр долоон хэвшил байх ба тэдгээрийн дотор 60 гаруй дэд хэвшил тодорхойлогджээ. Гэвч шүлхий өвчин байнга гардаг нутагт цөөн хэдэн дэд хэвшлээр өвчин үүсдэг. Шүлхийн вирусын аль нэг хэвшлээр өвчилсөн мал, амьтан бусад хэвшлээр хам өвчлөх магадлалтай.

3. Үүсгэгчийн тэсвэрт чанар: Шүлхийн вирус нь устөрөгчийн ионы төвшрүүлгийн (рН) өөрчлөлтөд мэдрэг тул түүнийг 6 - аас доош эсвэл 9 - өөс дээш рН бүхий орчинд үйлчлүүлэхэд идэвхээ алдана. Мах загссаны дараа түүний рН 6-аас доош болоход шүлхийн вирус идэвхгүйжих ба харин ясны чөмөг, тунгалгийн зангилаанд вирус удаан амьдарна. Орчны хэм, нарны гэрэл, чийг, рН төвшрүүлгээс хамаарч шүлхийн вирус гадаад орчинд нэг сар хүртэл халдварлах чадвартай байна. Цууны хүчлийн 2 хувийн уусмал, нимбэг хүчлийн 0, 2 хувийн уусмал зэрэг хүчиллэг эсвэл идэмхий натрийн 2 хувийн эсвэл карбонат натрийн 4 хувийн уусмал зэрэг шүлтлэг уусмалд шүлхийн вирус тэсвэргүй бол иодын нэгдэл, хлорын шохой, фенол, аммонийн нэгдэлд шүлхийн вирус харьцангуй тэсвэртэй.

4. Халдвар дамжих зам: Халдварын голомт нь өвчтэй, өвчлөөд эдгэрсэн, халдвар авсан мал, амьтан, тэдгээрийн нус, шүлс, шээс, баас, сүү, үр зэрэгтэй хамт ялгаран гарсан вирүсээр бохирлогдсон уяа, зогсоол, хашаа саравч, өтөг, бууц, ус, тэжээл, бэлчээр, мал, амьтны тоног хэрэгсэл, гутал хувцас зэрэг болно. Ихэнхдээ шүлхийн халдвар өвчтэй, халдвартай мал амьтнаас шүлхийд мэдрэг мал, амьтанд шууд хавьтлын замаар болон шүлхийн вирусээр бохирлогдсон зүйлээр  дамжин тархах бөгөөд өвчний голомтод ойр байсан мал, амьтанд амьсгалын замаар халдаж болно. Чийглэг, бүрхэг, хүйтэн цаг агаартай үед  шүлхийн вирус алс хол салхиар зөөгдөн халдварлах боломжтой.

Шүлхий өвчтэй малтай харьцан ажиллаж байсан хүний багалзуурын салсанд шүлхийн вирус түр хадгалагдаж халдвар тараах эрсдэлтэй тул голомтоос гарснаас хойш 3-5 хоног мал, амьтантай газар очихыг хориглоно.

5. Эмнэл зүйн шинж тэмдэг: Өвчний нууц үе нь 14 хоног байна. Шүлхий өвчнөөр өвчилсөн мал, амьтны ам, хамар, буйл, тагнай, завьж, хэл, дэлэн хөх, турууны салааны арьсанд үлхий, яршил үүсэх, доголох, ус, тэжээлдээ дургүй болох, халуурах зэрэг нийтлэг шинж тэмдэг илэрнэ.

Гахай: Шүлхий өвчинд хамгийн мэдрэмтгий амьтан юм. Хэрвээ гахайн фермд энэ өвчний халдвар тархсан бол анхны шинж тэмдэг илрэхээс өмнө маш хурдан хугацаанд газар авсан байдаг. Ид өвчилж байгаа үед нэг өдөрт гахай 2,8 х 108 халдварлах нэгж бүхий вирусыг ялгаруулдаг бол үхэр, хонинд энэ үзүүлэлт 1,8 х 105 буюу бараг гахайнаас 3000 дахин бага вирус ялгаруулж байгаа нь тогтоогдсон (Donaldson, 1983, 1987). Хэрвээ гадаад орчин нь нэн тохиромжтой буюу харьцангуй чийгшил нь 60%, хүйтэн сэрүүн байх тохиолдолд маш богино хугацаанд халдвар тархана.

Гахай халдвар авснаар 40-40.6 0C халуурч, тэжэээлдээ дургүй болон хөдөлгөөн нь удааширна. Мөн турууны титэм, өсгий, турууны салаа, хоншоороор нь үлхий гарна. Амны хөндийд гэмтэл гарах нь нийтлэг биш ч хэрэв гарвал хэмжээ нь бага, үхрийг бодвол хурдан эдгэрэх "хуурай" хэлбэрийн гэмтэл үүснэ. Харин шүлс гоожихгүй. Мэгж хээл хаях, торой ямар нэгж шинж тэмдэггүйгээр үхэх нь бий.

Үхэр: Бусад зүйлийн амьтдыг бодвол үхэр нь амьсгалын түрлэг их учраас агаар дуслын замаар халдвар авдаг. Үхэр нь тухайн нутаг дэвсгэрт шүлхий өвчин байгаа эсэхийг тодорхойлох индикатор амьтан болж байдаг.

Шүлхий өвчнөөр өвчилсөн үхэрт эхлээд 39.4-40.60C хэм халуурах, номойрох, тэнцвэрээ алдах, тэжээлдээ дургүй болох, сүү нь татрах шинж илэрнэ.  Шүлс нь гоожих, урсах, хамраас нь шингэн гоожих, хөлөө савлах, тийрэх эсвэл доголох, үлхий үүсэх шинж дагалдана. Ихэвчлэн хэл, буйл, жавьж, зөөлөн тагнай, хамрын толио, турууны салаа, турууны титэм, хөхөн дээр үлхий үүснэ. Үлхий ил харагдахгүй гарах нь бий. Үлхий үүссний дараа шүлс нь мэдэгдэм ихсэж хамраас нь шингэн урсах, мөн доголох шинж зэрэгцэнэ. Үнээ хээл хаях, нялх тугал үлхий үүсэхийн зуургүй үхэж болно. Шүлхий өвчин 2-3 долоо хоног үргэлжилнэ. Хоёрдогч халдвараас шалтгаалан элгэрэлт удааширч болно. Дэлэнгийн эдийн гэмтлээс шалтгаалан саалийн малын сүү эрүүл үеийнхээсээ татарна.

Шүлхий өвчний халдвар авсан үхэр 3 жил хүртэл вирусийг тээх боломжтой.

Тэмээ: Ам, хөл гэмтээх шинж тодорхой, их өвөрмөц байдлаар илэрч болно. Хоёр бөхт тэмээнд хөлийн тавагны хучуур эдийн давхрага, тавхайн титмийн заагаар хуурч унасан болон өвчүүний сайр хуурч гэмтсэнээс болж ихэнхдээ бөөрөөрөө хэвтэх байдал ажиглагддаг. Тэмээний амны хөндий гэмтэж, шүлс гоожих нь үхрийнхтэй төстэй боловч хоёрдогч халдвараар хүндэрч ам нь өмхийрөх явдал түгээмэл байна.

Хонь, ямаа: Шүлхийн вирусийн халдвар авсан хонь, ямаанд  эмнэл зүйн шинж тэмдэг, хувиралт маш бүдэг буюу номойрох, буйл, уруул, жавьж, хэлэн дээр жижиг хэмжээтэй үлхий гарах байдлаар илэрнэ. Доголох нь бог малын шүлхийн гол шинж юм. Доголсон малын турууны титэм эсвэл салаанд нь үлхий, шархлаа үүссэн байж болно.  Халдвар авсан мал хээл хаях, хөхүүл хурга ямар нэг шинж тэмдэггүйгээр үхэх нь бий.
Шүлхий өвчний халдвар авсан хонь, ямаа 12 сар хүртэл вирусийг тээх боломжтой

Эмгэг хувирал: Үхрийн ам, багалзуур, залгиурын цочмог салст үрэвсэл, салст бүрхүүл, усавхи бүрхүүлийн дорх цус харвалт болсон байна. Амны хөндий, залгиур, улаан хоолой, сархинаг, гүзээ, хамрын толио, уруул, хөх, туруу, турууны салаанд үлхий, шархлаа, яр үүссэн байна. Ходоод, 12 хуруу гэдсэнд олон тооны цус харвалт үүссэн байхын дээр салст бүрхүүлийн цусархаг, салст, усавхи үрэвсэл юм уу цус ихдэж хавагнасан байна. Уушгинд тогтонгишнолын цус ихдэлт, хаван үүссэн байдаг бол хөлөнд үлхий, шархлаа үүсэж үрэвсэнэ. Дэлэн дээр үлхий үүсэх ба хүндэрсэн үед идээт үрэвсэл болно. Ил харагдах тунгалгийн зангилаа томорч цус ихдэлт болсон байна.

Хорт хэлбэрийн үед зүрх, их биеийн булчинд сөнөрлийн, үхжлийн  шаргалдуу өнгөтэй голомтууд үүсдэг бол зүрхний булчинд цагаан судлууд үүсэх бөгөөд “баран зүрх” гэж нэрлэдэг. Хөл, нуруу, хавирганы завсар, хэлний булчингууд гэмтсэн байна.

Тугал, торой, хурганд ходоод, гэдэсний усавхи цусархаг үрэвсэл, заримдаа “баран зүрх”  илэрнэ. Бусад төрлийн мал, амьтанд ч үхэрт илэрсэнтэй адил эмгэг хувиралт ажиглагдана.

6. Онош: Эпизоотологийн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувиралт зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтоох бөгөөд оношийг лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулна. Лабораторид эмгэгт материалыг “Мал эмнэлгийн лабораторийн шинжилгээнд зориулсан дээж авах, бэлтгэх, илгээх журмын” 5.1.1–д заасны дагуу авч хүргүүлнэ. Лабораторид ирүүлсэн эмгэгт дээжид вирус ялган авах болон сонгомол ба бодит хугацааны БХ–ПГУ, эсрэгтөрөгч, эсрэгбием илрүүлэх ЭЛИЗА, ВСУ зэргийг ашиглаж шинжилгээ хийнэ.

Ялгаварлан оношлох: Шүлхий өвчнийг амны хөндийн цэврүүт үрэвсэл, гахайн цэврүүт өвчин, гахайн цэврүүт экзентема, туурайн илжрэл, химийн болон халууны түлэгдэл зэргээс ялгаварлах хэрэгтэй. Мялзан, үхрийн халдварт хамар, уушигны үрэвсэл, үхрийн вируст чацга алдалт, үхрийн хорт салст халуурал, хэл хөхрөх өвчний үед үхрийн амны хөндийд илрэх шинж тэмдэг нь шүлхийн хожуу үеийн шинжтэй төсөөтэй байж болно. Хонинд хэл хөхрөх, амруу өвчний үед үзэгдэх шинж,  уруул, хөлөнд гарах яршил нь шүлхийн шинж тэмдэгтэй төстэй байж болно.

7. Эмчилгээ: эмчилгээ хийдэггүй.

8. Тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ: Шүлхий гарсан аймаг, сум, баг, аж ахуйн нэгж, ферм, айл өрхөд мал эмнэлгийн мэргэжлийн  байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн Монгол Улсын засгийн газар болон аймаг, нийслэл, дүүрэг, сумын Засаг даргын захирамжаар хорио цээрийн дэглэм тогтооно.

8.1. Нутгийн захиргааны байгууллага, онцгой комиссын гүйцэтгэх үүрэг:

Шүлхийн өвчин гарч хорио цээр тогтоосон үед дараах бүсүүдийг тогтоож дор дурдсан арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлнэ.

8.2.  Шүлхий өвчний үед хорио цээр тогтоохдоо олон улсын хэмжээнд мөрддөг стандарт, Монголын мал аж ахуй эрхлэх онцлог,, шаардлагууд, өвчин гарсан нутгийн газар зүйн байршил, дэд бүтэц, хүн, мал, амьтны нягтшил, халдварын байдал зэргийг харгалзан халдварын голомтын, сэжигтэй, хамгаалалтын болон өвчнөөр тайван буюу эрүүл бүс гэж ангилна. Бүс бүхэнд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ нь өвчний байдал, тархалт, хамрах хүрээнээс хамаарах ба бүсүүдэд дор дурдсан арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ. Үүнд:

8.2.1 Халдварын голомтын бүс:

Өвчин гарсан сумын нутаг дэвсгэрт бэлчээр, ус нэгтэй, мал нь хоорондоо нийлэх боломжтой, ойр, саахалт байгаа хэсэг хот айлуудын аль нэгнийд нь шүлхий өвчин гарсан тохиолдолд тэдгээрийг нийтэд нь халдварын голомтын бүс хэмээн үзэж мал эмнэлгийн хорио цээрийн онцгой дэглэм тогтоож, бусад хот айлуудаас зааглан тусгаарлаж дараах хорио цээрийн  арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ. Үүнд:

 Өвчний сэжиг илэрсэн сүрэгт малын эмч зааврын дагуу үзлэг, тандалт хийж, лабораторийн шинжилгээний дээж авна.
 Малын эмч болон шуурхай ажлын хэсгийн санал, дүгнэлтийг үндэслэн Халдварын голомтын бүсийг тухайн халдварын нөхцөл байдал, газарзүйн байрлал, цаг агаар, бусад хүчин зүйлсийг харгалзан тухайн шатны Засаг даргын захирамжаар тогтоож, голомтын бүс гэж танигдахуйц тэмдэг тавих (алсаас харагдахуйц улаан өнгийн дарцаг хатгах);
 Голомтын бүсээс гадагш хүн, мал, амьтан, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг  хориглох, бүсийн доторх хөдөлгөөнийг хязгаарлах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх;
 Голомтын бүс рүү орох, гарах цэгийг ариутгал халдваргүйжүүлэлт хийх боломжтой цэг, гол замыг түшиглэн байгуулна.
 Голомтын бүсээс гарах зайлшгүй шаардлагатай тохиолдолд (эмнэлгийн яаралтай түргэн тусламж, шаардлагатай эм, урвалж, багаж хэрэгсэл, вакцин, хоол хүнс голомтонд оруулах) мэргэжлийн байгууллагуудын хяналтан дор хөдөлгөөнийг зөвшөөрөгдсөн цэгээр, зохих ариутгал халдваргүйжүүлэлтийг хийж явуулна. Голомтын бүсээс гарсан хүн 10 хоногийн хугацаанд малтай харьцахгүй байх ёстой.
 Олон нийтийг хамарсан арга хэмжээг зохион байгуулах байгуулахыг  (хурал, цуглаан, урлагийн тоглолт, баяр наадам, уул ус овоо тахих, хурдан морины уралдаан, бөхийн барилдаан гэх мэт) хориглох;
 Шүлхий өвчинд мэдрэмтгий мал, амьтныг вакцинжуулах арга хэмжээг шуурхай хэрэгжүүлэх; 
 Малын эмчийн ялган тусгаарласан зөвхөн өвчин хүндэрч эдгэрэх боломжгүй болсон мал болон шүлхийн халдвар илэрсэн аж ахуйн бүх гахайг зовоохгүй аргаар устгах;
 Шүлхий өвчнөөр өвчилсөн малыг малын эмчийн хяналтан доор ээмэглэж (шивээс, тамга гэх мэтийг давхар хийж болно), бүртгэл хийнэ. 

Нэг сумын нутаг дэвсгэр дээр хоорондоо зайтай хэд хэдэн голомт үүссэн нөхцөлд тус бүрт нь дээрх бүсүүдийг тогтоох ба цаашид голомтууд ойртох тусам тэдгээрийг нэгтгэн нэг голомтод хамруулна.

8.2.2 Сэжигтэй бүс:

   Бэлчээр, ус тусгаар боловч халдварын голомттой хил залгаа оршдог, өвчний халдвар тархаж болзошгүй хот айл, тэдгээрийн бэлчээр нутгийг хамруулан сэжигтэй бүсийг тодорхойлж, хязгаарлалтын дэглэм тогтоож, байнгын хяналтын цэг гарган ажиллуулна. Сэжигтэй бүсийн хязгаарыг бэлчээрийн байрлал, усны эх үүсвэр, зам харилцаа, газар зүйн хориг саад, орон нутагт давамгайлах салхины чиглэл, мал, хүний нягтшил, өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа газар, малтай айлуудын шилжилт хөдөлгөөн хийж болзошгүй чиглэлийг харгалзан үзэж голомтын хязгаараас гадагш 60 км-ээс ихгүй тойрогт тогтоож, дараах арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ

 Сэжигтэй бүсийг малын эмч болон ажлын хэсгийн санал, дүгнэлтийг үндэслэн тухайн шатны Засаг даргын захирамжаар тогтоож, сэжигтэй бүс гэж танигдахуйц тэмдэг тавих (алсаас харагдахуйц шар өнгийн дарцаг хатгах)
 Шүлхий өвчинд мэдрэмтгий мал, амьтанд зааврын дагуу эрүүл мэндийн үзлэг, тандалт, вакцинжуулах арга хэмжээг шуурхай хэрэгжүүлэх.
 Сэжигтэй бүсээс гарах, дамжин өнгөрөх хөдөлгөөний хяналтын цэгийг байгуулж, зааврын дагуу халдваргүйжүүлэлт хийнэ. 
 Зайлшгүй шаардлагаар сэжигтэй бүсээс гадагш гарах хүн, зорчигч тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг зөвшөөрөгдсөн цэгээр мэргэжлийн байгууллагын хяналтын доор ариутгал, халдваргүйжүүлэлт хийснээр гаргаж болно. Сэжигтэй бүсээс гарсан хүн 10 хоног малтай харьцахгүй байх ёстой. 
 Сэжигтэй бүсээс амьд мал, амьтны шилжилт хөдөлгөөнийг голомтын бүсэд сүүлчийн өвчлөл бүртгэгдсэнээс хойш 21 хоног хориглох,
 Сэжигтэй бүсээс мал, амьтны гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүн гаргахыг  сүүлчийн өвчлөл бүртгэгдсэнээс хойш 21 хоногийн турш хориглох;
 Олон нийтийг хамарсан арга хэмжээг зохион байгуулахыг (хурал, цуглаан, урлагийн тоглолт, спортын арга хэмжээ, баяр наадам, уул ус овоо тахих, хурдан морины уралдаан, бөхийн барилдаан гэх мэт) хориглох;

Сумын нутаг дэвсгэрт олон тусдаа голомт үүссэний улмаас бүхэлдээ сэжигтэй бүс болон хувирсан тохиолдолд сэжигтэй бүсийн заагийг сумын хилээр тогтоож, хорио цээрийн онцгой дэглэм хэрэгжүүлнэ.

8.2.3 Хамгаалалтын бүс

Сэжигтэй бүсэд хамрагдсан сумын хилийн цэс, эрсдэл бүхий улсын болон олон улсын чанартай авто, төмөр, мал тууврын зам зэрэг хүн, малын хөдөлгөөнийг харгалзан хамгаалалтын бүсийг тогтооно. Уг бүсэд дараах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.

 Хамгаалалтын бүсийг малын эмч болон ажлын хэсгийн санал, дүгнэлтийг үндэслэн тухайн шатны Засаг даргын захирамжаар тогтоож, хамгаалалтын хамгаалалтын бүс гэж танигдахуйц тэмдэг тавих (алсаас харагдахуйц ногоон өнгийн дарцаг хатгах)
 Хамгаалалтын бүсийн шүлхий өвчинд мэдрэмтгий мал, амьтныг вакцинжуулна. 
 Хамгаалалтын  бүсээс гарах, дамжин өнгөрөх хөдөлгөөний бүртгэл, хяналтын цэгийг байгуулна.
 Олон нийтийг хамарсан арга хэмжээ зохион байгуулахыг хориглох

8.2.4 Эрүүл бүс - Хамгаалалтын бүсийн заагаас гадна орших, өвчний халдвар дамжаагүй болох нь батлагдсан нутаг дэвсгэрийн хэлнэ.

8.3 Хорио цээрийн дэглэмийг цуцлах:

Сүүлчийн өвчтэй мал илэрснээс хойш 28 хоног, эсвэл сүүлчийн вакцинжуулалтыг хийснээс хойш 14 хоногийн дараа бүх өвчлөмтгий малд мал эмнэлгийн үзлэг хийж өвчтэй малд хэрэглэж байсан тоног хэрэгсэл, хашаа, байр зэрэгт эцсийн халдваргүйжүүлэлт хийсний үндсэн дээр холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу хорио цээрийн дэглэм тогтоосон байгууллага, албан тушаалтны шийдвэрээр цуцална. 

Шүлхий өвчний шинж тэмдэг илэрч тусгай тэмдэглэгээ хийгдсэн малыг хорио цээрийн дэглэм цуцалснаас хойш 12 сарын дотор хэрэгцээлэх талаар зөвлөмж өгнө.

8.4 Уг өвчинтэй тэмцэхэд гарах бусад зардлыг “Гамшгаас хамгаалах тухай”, “Малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай” болон бусад хууль, тогтоомжуудаар зохицуулна.

8.5 Мэргэжлийн хяналтын байгууллага, улсын байцаагчийн гүйцэтгэх үүрэг:

8.5.1 Засаг даргын захирамжийн биелэлт, хорио цээрийн дэглэмийн хэрэгжилт, хуульь тогтоомж, дүрэм, журам,  зааврын биелэлтэнд хяналт тавих ;
8.5.2 Хорио цээрийн дэглэм тогтоох, татан буулгах үндслэлийн талаар мэргэжлийн дүгнэлт гаргах;
8.5.3 Захирамж болон бусад холбогдох хууль эрх зүйн актыг зөрчсөн этгээдүүдэд хариуцлага тооцох;
8.5.4 Ариутгал, халдваргүйжүүлэлт, вакцинжуулах ажлын явц, амьд мал тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний шилжилт хөдөлгөөнд хяналт тавих;
8.5.5 Зориудаар нядлах мал, амьтны бүртгэлжүүлэлт, нядалгаа, зайлшгүй шаардлагаар устгалд хяналт тавих;

8.6 Мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн үүрэг:

8.6.1 Засаг даргын захирамжийн дагуу хорио цээрийн дэглэмийг хэрэгжүүлэх, аж ахуйн нэгж, мал бүхий иргэд, малчдад анхааруулга, сэрэмжлүүлэг өгөх, хил залгаа аймаг, сум, баг, айл өрхөд мэдэгдэх;
8.6.2 Өвчний байдал, хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээний талаарх мэдээллээр зохих шатны төрийн захиргааны байгууллагуудыг хангаж байх;
8.6.3 Өвчинтэй тэмцэх болон мал, амьтныг эрүүлжүүлэх арга хэмжээг зааврын дагуу зохион байгуулах, малын шилжилт хөдөлгөөнд хяналт тавих, эрүүл малыг голомтын бүсэд оруулахгүй байх;
8.6.4 Голомт, сэжигтэй болон хамгаалалтын бүсийн эмнэл зүйн шинж тэмдэг илрээгүй, халуунгүй эрүүл малд сэргийлэх вакциныг зааврын дагуу тарих;
8.6.5 Халдварын голомтын хил хязгаарыг тогтоох, өвчин гарсан шалтгааныг судлан илрүүлэх ажлыг хэрэгжүүлэхэд мэргэжлийн бусад байгууллагатай хамтран гүйцэтгэх;
8.6.6 Өвчтэй, халдвар авсан, өвчний сэжигтэй мал амьтны хашаа, байр, зогсоол, уяа, тоног хэрэгсэл, тэжээлийн үлдэгдэл зэргийг байнга халдваргүйжүүлнэ.
8.6.7 Үхсэн болон устгах зорилгоор нядалсан мал, амьтны сэг зэмийг зааврын дагуу устгуулах;
8.6.8 Эмнэлзүйн ил шинж тэмдэгтэйгээр өвчилж нядалгаанд орох малыг ээмэгжүүлэх (шивээс дарах, тамгалах гэх мэттэй цуг) ажлыг хянаж, бүртгэл хөтөлнө.

8.7 Мал бүхий аж ахуйн нэгж, иргэн, малчны гүйцэтгэх үүрэг:

8.7.1 Хариуцсан мал эмнэлгийн байгууллага болон малын эмчид өвчний шинж тэмдэг, сэжиг илэрсэн тухай албан ёсоор мэдэгдэх;
8.7.2 Аймаг, нийслэл, дүүрэг, сумын Засаг даргын захирамж, мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн шаардлагыг бүрэн биелүүлэх;
8.7.3 Малын хашаа, хороо, байрны ариун цэвэр, эрүүл ахуйн болон технологийн дэглэмийг сахих;
8.7.4 Малын эмчийн зааварчлагын дагуу өвчтэй малын бууц, баас, тэжээлийн үлдэгдлийг шатааж устгах буюу халдваргүйжүүлэх;
8.7.5 Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцлийг сайжруулж өдөр тутмын арчилгаа, маллагаа, сувилгааг гардан гүйцэтгэх ;
8.7.6 Эрүүл, өвчтэй малыг хооронд холих, малын эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр шилжилт, хөдөлгөөн хийхгүй байх;
8.7.7 Өвчилж тэмдэглэгдсэн малыг тогтоосон хугацаанд нядалгаанд оруулах;

9. Тандалт шинжилгээ:

Шүлхий өвчний вирусийн халдвар, тархалтын талаар тандалт шинжилгээг 12 сарын дотор хийнэ. 

10. Хариуцлага

Зааврын хэрэгжилтийг биелүүлээгүй иргэн, албан тушаалтан, хуулийн этгээдэд холбогдох хуулийн дагуу хариуцлага хүлээлгэнэ.

 

 

ХОНЬ, ЯМААНЫ ЦЭЦЭГ ӨВЧИНТЭЙ ТЭМЦЭХ ЗААВАР

 

1.      Тодорхойлолт: Өндөр халуурал, арьс, салст бүрхүүлд цэврүүт гүвдрүү үүсэх, дотоод эрхтний үрэвслийн шинжээр илэрдэг цочмог халдварт өвчин юм.

 

2.      Үүсгэгч: Поксвирусын язгуурын Каприпокс төрлийн үүсгэгчээр үүсгэгдэнэ. Хонь, ямааны цэцэг үүсгэгч нь ийлдсийн нэг хэвшилтэй, бусад төрлийн амьтдыг өвчлүүлдэггүй. Цэцгийн вирус нь тоосгон, гонзгой дөрвөлжин буюу зууван хэлбэртэй, ДНХ агуулсан, 300х270х200 нм хэмжээтэй байдаг.

Үүсгэгчийн тэсвэрт чанар: Цэцгийн үүсгэгч бусад вирусыг бодвол гадаад орчин, малын биемахбод, түүхий эдэд удаан хугацаагаар идэвхээ хадгална. Тухайлбал 2-40С–д 2 жил хүртэлх, өвчилж эдгэрсэн малын бие дэхь хуурай тав хогжруу, тунгалагийн булчирхайд –5–100С–д 4–5 жилийн турш халдварлах чанараа алдахгүй. Мөн өвчилж эдгэрсэн малын үс, ноосонд 2 сар хүртэл, гадаад орчинд 2–6 сарын турш идэвхээ алдахгүй. Харин 1%-ийн карболын хүчлийн уусмалд хэдэн минутын дотор идэвхээ алдана.

 

3.      Халдвар дамжих механизм: Халдварын эх үүсвэр нь өвчилсөн, нууц үедээ байгаа хонь, ямаа бөгөөд тэдгээрийн нус, нулимс, баас, шээс, шарх, тавны хогжруу зэргээр гадаад орчныг бохирдуулна. Мөн өвчтэй мал амьтныг гардан эмчлэх, тэжээх явцад хувцас, малын тоног хэргэсэл, ноос, ноолуур, арьс, вирусээр бохирдсон хашаа хороо, тэжээл, хэвтэр бууцаар дамжин халдвар тархана. Харин өвчлөөд эдгэрсэн хонь, ямаа нь вирусийг төдийлөн удаан хугацаагаар тээхгүй. Цэцгээр хонь, ямаа нас, хүйс, үүлдэр харгалзахгүйгээр өвчлөх ч нялх хурга, эрлийз мал илүү мэдрэмтгий. Мөн нас гүйцсэн малын өвчлөл, үхэл, хорогдол өсвөр малынхаас харьцангуй бага байдаг.

 

4.      Өвчний эмнэлзүйн шинж тэмдэг: Өвчний нууц үе нь 21 хүртэл хоног байна. Цэцгээр өвчилж буй хонь, ямааны биеийн халуун 410С хүрч 1–5 өдрийн турш үргэлжилнэ. Нүд, ам, хамраас нулимс, салст идээт нус, нуух гоожих, зовхи хавагнах, судасны лугшилт олширч амьсгал түргэсэх, цэцгийн цэврүүт гүвдрүү, булдруу ихэвчлэн толгой, уруул, хамрын самсаа, шанаа, нүдний орчим болон  цавь, суга, дэлэн, хуухнаг, гуя болон сүүлний дотор талын үсгүй хэсэгт үүсэж ус тэжээлд дургүй болох шинж тэмдэг илэрнэ. Цэцгийн булдруу нь эхлээд бага зэрэг хавагнасан ягаан өнгөтэй, дугуй хэлбэртэй тууралт байх ба 1–2 хоноод улаан хүрээтэй, хатуу гүвдрүү болно. Хэмжээний хувьд амархан томрох бөгөөд энэ үед малын халуун нэмэгдэнэ. 1–3 хоногийн дараа гүвдрүү тунгалаг, шаравтар өнгөтэй  шингэнтэй болно. Гүвдрүүний өнгөн хөрс нимгэн тав болон 5–6 хоноод хуурна.  Өвчтэй хонь, ямааны нуруун дээр дарахад маш эмзэглэлтэй байна. Цэцгээр өвчилсөн хонь, ямаанд уушигны болон ходоод гэдэсний үрэвсэл байнга тохиолдоно. Нүдний эвэрлэг бүрхүүл гэмтснээс хараагүй болно. Өвчин хүндэрсэн үед тууралт, гүвдрүүнүүд хоорондоо нийлж арьсны ихээхэн талбайг гэмтээхийн дээр идээт үрэвсэл хавсарна. Гүвдрүү орчмын арьс үхжиж яршаад эдгэрэхдээ сорви үлдээнэ. Үүнийг монголчууд хар цэцэг гэж нэрлэдэг бөгөөд ихэвчлэн хурга, ишгэнд тохиолдоно. Хоёрдогч халдвараар хүндэрснээс үхлийн хувь өндөр байна. Хээлтэй хонь цэцгээр өвчилсөн үед халдвар ихсээр дамжиж хээл хаях, үхсэн төл гарах шинж илэрнэ. Өвчний эмнэлзүйн шинж тэмдэг нь хөнгөн хэлбэрээр илэрвэл үхэл, хорогдол 5–10 % иас хэтрэхгүй. Харин өвчний эмнэл шинж тэмдэг богино хугацаанд  олон тооны малд илрэх үед вирусын хоруу чанар ихсэж өвчилсөн хонь, ямаа олноор хорогдохоос гадна 4–өөс доош сарын бойжилттой төлийн үхэл 100%-д хүрч болно.

 

5.      Эмгэг бие бүтцийн хувиралт: Гол хувиралт арьс, амьсгалын замын салст бүрхүүл, тэжээл боловсруулах замд илэрнэ. Зууван хэлбэртэй жижиг гүвдрүүнүүд үс, ноос багатай хэсэгт тод харагдана. Гүвдрүү орчмын арьс хавагнасан байх ба хаван толгойн нүүрний хэсэг, нүдний орчимд тод илэрнэ. Гүвдрүүний нимгэн тавыг хуулахад улаандуу өнгөтэй суурь үлдэнэ. Арьсны үхжсэн хэсэгт сорви үлдэх бөгөөд арьсны нөсөө арилсан байна. Хүүрийг задлахад яр нь арьсны доорхи эслэгт хүрч идээлсэн, хүүр маш өмхий үнэртэй байна. Дотор эрхтнүүдээс уушгинд өвөрмөц хувиралт ажиглагдах бөгөөд гадарга дээр 1 см хүртэл хэмжээтэй дугуй юм уу олон талт хэлбэртэй цайвар саарал юм уу хар хүрэн өнгөтэй голомтууд байдаг. Мөн хамрын салст бүрхүүлд цус ихдэлт, хаван, цайвар өнгөтэй голомтууд байх ба шархлаа, яр үүссэн байна. Тунгалгийн зангилаа томорч хавагнасан, улаан өнгөтэй болсон байдаг.

 

6.      Онош: Өвчний эпизоотологийн байдал, эмнэл зүйн шинж тэмдэг, эмгэг бие бүтцийн хувиралт зэргийг үндэслэн урьдчилсан онош тогтоох бөгөөд оношийг лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулна. Лабораторид эмгэгт материалыг "Мал эмнэлгийн лабораторийн шинжилгээнд зориулсан дээж авах, бэлтгэх, илгээх журмын" 5.4.5–д заасны дагуу авч хүргүүлнэ. Лабораторид ирүүлсэн эмгэгт дээжид эсийн өсгөвөрт халдварлуулж вирус ялган авах, БХ–ПГУ, бодит хугацааны ПГУ, эмгэг эд судлалын арга ашиглаж шинжилгээ хийнэ.

Ялгаварлан оношлох: Шөвөг яр, цахлай, арьсны элдэв үрэвсэл, хамуу зэргээс ялгаварлан оношлох шаардлагатай.

 

7.      Эмчилгээ: Байхгүй.

 

8.      Тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ: Хонь, ямааны цэцэг өвчин гарсан хот айл, фермд мал эмнэлгийн байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн аймаг, нийслэл, дүүрэг, сумын Засаг даргын захирамжаар хорио цээрийн дэглэм хэрэгжүүлнэ.

 

8.1       Төрийн захиргааны байгууллагын гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.1.1 Хорио цээрийн арга хэмжээнд шаардлагатай хүн хүч, техник хэрэгсэлийг зохион байгуулж дайчлан ажиллуулах ;

8.1.2 Хорио цээрийн дэглэм тогтоосон үед хорио цээрийн бүс тогтоох, халдваргүйжүүлэлтийн цэг ажиллуулах, анхааруулга тэмдэг байрлуулах, ил өвчтэй малыг устгах, булшлах, хүн, тээврийн хэрэгсэл, малын шилжилт, хөдөлгөөнийг хязгаарлах, үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулах, сааль сүү, ашиг шим ашиглах зорилгоор нэг дор олноор бөөгнөрүүлэхийг зогсоох арга хэмжээг хэрэгжүүлэх ;

8.1.2 Зайлшгүй шаардлагаар нядласан, устгасан малын нөхөн олговор болон өвчинтэй тэмцэхэд гарах бусад зардлын асуудлыг Монгол улсын малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хууль болон бусад холбогдох тогтоомжуудаар зохицуулах;

8.1.3       Тогтоосон хорио цээрийн дэглэмийг өвчилсөн сүүлчийн малыг устгасан юм уу үхсэн, сэргийлэх вакцины таригдснаас хойш 21 хоногийн дараа бүх малд эмнэл зүйн үзлэг хийж өвчтэй малд хэрэглэж байсан тоног хэрэгсэл, хашаа, хэвтэр бууц, байр зэрэгт эцсийн халдваргүйжүүлэлт хийсний дараа мал ‎эмнэ‎лгийн байгууллагын дүгн‎элтийг үнд‎эслэ‎н хорио цээрийн дэглэм тогтоосон байгууллага, албан тушаалтны шийдвэрээр татан буулгана.

 

8.2. Улсын мэргэжлийн хяналтын байгууллага, улсын байцаагчийн гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.1.4       Орон нутгийн Засаг даргын захирамжийн биелэлт, хорио цээрийн дэглэмийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих;

8.1.5       Захирамж болон бусад холбогдох хууль эрх зүйн актыг зөрчсөн этгээдэд зохих хариуцлага тооцох;

8.1.6       Өвчтэй малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцөлд хяналт тавих;

 

8.2              Мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн үүрэг:

 

8.2.1       Орон нутгийн Засаг даргын захирамжийн дагуу хорио цээрийн дэглэмийг хэрэгжүүлэх, аж ахуйн нэгж, мал бүхий иргэд, малчдад өвчний талаар анхааруулга, сэрэмжлүүлэг өгөх ажлыг зохион байгуулах, өвчний тархалт, хүрээ‎‎, авч х‎эр‎эгжүүлж байгаа арга х‎эмж‎‎‎ээний талаар хил залгаа аймаг, сум, багийн малын ‎эмч нарт мэдэгдэх, харилцан м‎эдээ‎‎л‎эл солилцох;

8.2.2       Бүх малд нэг бүрчлэн эмнэлзүйн үзлэг хийж ил өвчтэй малыг ялгаж тусгаарлан устгалтанд хамруулах;

8.2.3       Эмнэл зүйн үзлэгийг тогтмол хийж байх;

8.2.4       Эмнэл зүйн шинж илрээгүй, халуунгүй эрүүл малд сэргийлэх вакциныг зааврын дагуу тарих;

8.2.5       Өвчин гарсан хот айл, фермд малын шилжилт, хөдөлгөөн хийлгэхгүй байх;

8.2.6       Малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцлийг сайжруулах;

8.2.7       Өвчтэй мал байсан хашаа саравч, байр, хэрэглэсэн ус, тэжээлийн онгоц, тоног хэрэгслийг малын эмийн улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлүүдийг ашиглаж халдваргүйжүүлэх;

8.2.8       Өвчний улмаас үхэж хорогдсон малын хүүр, сэг зэмийг халдваргүйжүүлэх бодис, бэлдмэлээр халдваргүйжүүлж булах юм шатааж устгах;

8.2.9       Өвчний эпизоотологи, тархалтыг үндэслэн урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөж вакцин захиалж байх;

 

8.3             Мал бүхий аж ахуйн нэгж, иргэн, малчны гүйцэтгэх үүрэг:

 

8.3.1       Өвчний шинж тэмдэг, сэжиг илэрсэн тухай өөрийн харьяалах мал эмнэлгийн байгууллага болон малын эмчид албан ёсоор мэдэгдэх;

8.3.2       Дүүрэг, сумын засаг даргын захирамж, мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмчийн шаардлагыг бүрэн биелүүлэх;

8.3.3       Малын арчилгаа, маллагаа, тэжээлийн нөхцлийг сайжруулж өдөр тутмын арчилгаа, маллагаа, сувилгааг малын э‎мчийн зааварчилгаа дор гардан гүйцэтгэх;

8.3.4       Малын эмчийн зааварчлагын дагуу өвчтэй мал байсан хашаа байрны бууц, баас, шээс, тэжээлийн үлдэгдлийг шатааж устгах буюу халдваргүйжүүлэх;

8.3.5       Эрүүл, өвчтэй малыг хооронд холих, малын эмчийн зөвшөөрөлгүйгээр шилжилт, хөдөлгөөн хийхгүй байх;

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2010 оны 04 дугаар сарын 05-ны өдрийн А/67 тоот тушаалаар батлав.

       

 

ӨНДӨР ХОРУУ ЧАНАРТАЙ ВИРҮСЭЭР ҮҮСГЭГДСЭН ШУВУУНЫ ТОМУУ ӨВЧИН ГАРСАН ҮЕД АВЧ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ХАРИУ АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ ЗААВАР

 

Нэг.  Зэрлэг шувуудын дунд гарсан голомтыг устгах хариу арга хэмжээг хэрэгжүүлэх заавар

 

1.1.Тодорхойлолт  Өндөр хоруу чанартай шувууны томуу (ӨХШТ): Дэлхийн  амьтны эрүүл мэндийн байгууллагаас (цаашид ДАЭМБ гэх) олон улсын хэмжээнд заавал мэдээлж байх өвчний жагсаалтанд ӨХШТ өвчин ордог. Түүхэн баримтаас харахад H5 эсвэл H7 дэд хэвшлийн аль нь ч ӨХШТ-ийн үүсгэгч болдог боловч, молекул биологийн судалгаагаар ялган авсан бүх H5 эсвэл H7 дэд хэвшил нь өндөр хоруу чанартай байдаг гэж туйлшруулан ойлгож болохгүй. Шувууны төрөл зүйлээс хамааран эмнэл зүйн шинж тэмдэг, өвчинд мэдрэмтгий байдал нь өөр өөр байна. Шувууны аж ахуй болон зэрлэг шувуудын дунд эргэлдэж байгаа сул хоруу чанартай H5 болон H7 дэд хэвшил нь хувьсалд орж улмаар ДАЭМБ-ын зааснаар заавал мэдээлэх H5 болон H7 хэвшил болон хувирна.

 

            1.2..Үндэсний болон аймгийн түвшинд шуурхай хариу арга хэмжээ авах баг нь шувууны томуу өвчин гарсан үед шуурхай ажиллахад бэлэн, байнгын ажиллагаатай, албан ёсоор томилогдож сургалтанд хамрагдаж дадлагжсан байна.

 

1.3.Өвчин гарсан болох нь эцэслэн тогтоогдсон нөхцөлд тухайн орон нутагт голомтыг устгах хариу арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх байнгын бус ажиллагаатай шуурхай штаб (цаашид штаб гэх)-г нэн даруй байгуулан ажиллуулна.. Штабыг ОБЕГ, түүний харьяа орон нутгийн хэлтэс толгойлох бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд доорхь мэргэжлийн байгууллагын ажилтнуудаас татан оролцуулна. Үүнд: 

- Орон нутгийн засаг захиргааны байгууллага

- Мал эмнэлгийн байгууллага 

- Мэргэжлийн хяналтын байгууллага

                -   Эрүүл мэндийн байгууллага

                -  Цэрэг, цагдаа, хүчний байгууллага

                     - Шувуу судлаачид 

 

 1.4. Газар, бүсийг тогтоох, нийтэд зарлан мэдээлэ, Хариу арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх баг нь доорхь зааврын дагуу халдвартай газар, бүсийг тогтоож, мэдээлнэ.

1.5.Халдварын голомт гэдгийг өвчин гарсан тухайн газар гэж ойлгоно. Хэрвээ нэг нуур гол эсвэл өөр хоорондоо нягт холбоотой сав газраас томуугийн вирүс оношлогдсон тухайн газрыг голомтонд хамааруулан ойлгоно.

1.6. Халдварын өндөр эрсдэлтэй бүс гэдэг нь голомтын эргэн тойронд шууд хил залган оршиж байгаа газрыг хэлнэ. Бүс тогтоох зай нь янз бүр байж болох ч голомтоос эргэн тойронд дунджаар 5 км зайд байгаа нутаг дэвсгэрийг халдварын өндөр эрсдэлтэй бүс гэж ойлговол зохино..

1.7.Хязгаарлалтын бүс гэдэгт халдвартай бүстэй шууд хил залгаа орших, халдвар дамжих эрсдэлтэй газрыг хамруулна. Энэ бүсэд голомтоос 5-10 км зайд орших газар нутгийг хамруулах ба тархвар судлал, орон нутгийн нөхцөл байдал, тандалт шинжилгээний дүнгээс шалтгаалан хязгаарлалтын бүсэд хамруулах газар нутгийн хэмжээг өөрчилж болно.

1.8 .Аюултай хавьтал бүхий газар гэдгийг халдвартай эсвэл хязгаарлалтын бүсийг хамт гэж ойлгоно.  Аюултай хавьтал бүхий газар нь голомттой тархвар зүйн хувьд шууд болон шууд бус байдлаар холбогдоно.

 

1.9.Сэжигтэй газар гэдэг нь голомт эсвэл аюултай хавьталын бүсийн аль нь ч байж болох ба байршил нь хараахан шийдэгдээгүй. Сэжигтэй газрууд нь хязгаарлалтын бүс дотор ч оршиж болно.

1.10.Хяналтын бүс гэдэгт голомтоос 10-15 км радиусын зайд орших нутаг хамаарагдана.

 

1.11.Тархвар зүйн нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ хийсний дүнд дээрх бүс, газруудыг мал эмнэлгийн байгууллага эцэслэн тогтоож, бүс тус бүрт хийх үйл ажиллагааны зөвлөмжийг өвчинтэй тэмцэх штабт хүргүүлнэ.

 

                          1.2.Голомтын бүсэд хийж гүйцэтгэх үйл ажиллагаа

 

1.2.1.ӨХШТ өвчинтэй тэмцэх албан ёсны зааврын дагуу голомт, аюултай хавьталт бүсэд байгаа өвчтэй шувуу, сангас, хүүр сэг зэмийг устгах үйл ажиллагааг авч хэрэгжүүлэх;

1.2.2.Голомтонд ажиллах зайлшгүй шаардлагатай хүн, машин техникээс бусал  орох,  гарах  хөдөлгөөнийг бүрэн хориглох;

1.2.3.Голомтонд ажилласан бүх тээврийн хэрэгсэлийг угаах, цэвэрлэх, голомт, аюултай хавьтал бүхий газруудад халдваргүйтгэл хийх үйл ажиллагааг явуулах;

1.2.4.Эрсдэл өндөртэй хүмүүсийг эмнэл зүйн үзлэг, шинжилгээнд хамруулах, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх;

1.2.5.Шаардлагатай бол тархвар судлалын тандалт хийсний дараа шувуу худалдаалахыг хориглон, шувууны гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг хурааж авах эсвэл устгах үйл ажиллагааг шийдвэрлэх ;

1.2.6.Халдварын голомтод байрлаж байгаа малчид, орон нутгийн оршин суугчдад хандсан мэдээлэл, сурталчилгаа хийх ;

1.2.7.Халдварын эх үүсвэрийг олж тогтоох, халдвар цаашид дамжин тархах боломжтой замуудыг нарийвчлан тогтоох ажлыг эрчимжүүлнэ.

 

       1.3. Хязгаарлалтын бүсэд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ

 

1.3.1.Зэрлэг шувуудын дунд тархвар судлалын тандалт шинжилгээг эрчимтэй хийх ;

1.3.2.Тэжээвэр шувууны аж ахуй эрхлэгчдэд хандсан ухуулга, сурталчилгаа, сэрэмжлүүлэгийг бүхий л мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан тараах, түгээх;

1.3.3.Тархвар судлалын нарийвчилсан тандалт хийсний дараа шувууны томуу өвчинтэй тэмцэх зааврын дагуу аюултай хавьтал халдвартай газарт байгаа амьд шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүнийг устгах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ. Мөн сэжигтэй газарт байгаа эсвэл аюултай хавьтал халдвартай газраас сангас, хог хаягдал гадагш зөөвөрлөхийг хориглох арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх;

1.3.4.Устгал хийсэн газарт тэмдэглээ хийж, цэвэрлэгээ, халдваргүйтгэл хийх;

1.3.5.Амьд шувуу, шувууны гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн, тоног хэрэгсэл, тэжээл, сангас, хог хаягдал, хүүр, сэг зэмийг хязгаарлалтын бүсээс гаргах, оруулах хөдөлгөөнийг хориглох, хяналт тавих;

1.3.6.Шувууны томуу өвчинтэй тэмцэх зааврын дагуу бүх хүн, тээврийн хэрэгсэлийг цэвэрлэх, халдваргүйжүүлэх, халдвар хамгааллын цогц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх;

1.3.7.Голомт болон түүний эргэн тойронд байгаа хүн ам, шувууны аж ахуй эрхлэгчид, байнга болон түр оршин суугчид, олон нийтэд хандсан мэдээлэл, сурталчилгааны ажлыг хийх;

1.3.8.Халдвар цаашид дамжин тархах боломжтой замуудыг нягтлан тогтоох, тархвар судлалын тандалт шинжилгээг эрчимтэй хийх;

1.3.9.Хязгаарлалтын бүсэд байгаа зэрлэг шувуудын нүүдлийн чиглэлийг сайтар шалган тогтоох ажлыг зохион байгуулах;

 

1.4. Хяналтын бүсэд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ

 

1.4.1.Зэрлэг шувуудын дунд тархвар судлалын тандалт шинжилгээг хийх, ;

1.4.2.Хяналтын бүсэд байгаа хүн ам, шувууны аж ахуй эрхлэгчид, оршин суугчид, олон нийтэд зориулсан мэдээлэл, сурталчилгааг мэдээллийн бүх хэрэгсэлийг ашиглан эрчимжүүлэх;

 

1.5.           Өвчтэй буюу сэжигтэй зэрлэг шувууг устгах аргачлал

 

1.5.1. Зэрлэг шувуудыг устгахдаа аль болох зовоохгүй, цус гаргахгүй байх аргыг тухайн нөхцөл байдалд тохируулан  хэрэглэх . 

1.5.2. Өвчтэй болон сэжигтэй зэрлэг шувууг аль болох богино хугацаанд, аюулгүй, найдвартай устгах аргыг чухалчилна. Үүнд:

1.5.3. Мал амьтны эрүүл ахуйн стандартыг баримтлах ;

1.5.4 Ажиллаж байгаа хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хангах ;

 1.5.5. Вирүс цаашид тархан дэлгэрэх боломжыг таслан зогсоох ;

1.5.6.     Устгалд эхлээд өвчилж үхсэн дараа нь сэжигтэй шувууг хамруулна.

 

1.6.                       Голомтонд ажиллах багийн бүрэлдхүүний аюулгүй байдал

 

           1.6.1.Биоаюулгүй байдал / хүн нэг бүрийн ХХХ-ны багц нь нэг удаагийн улавч, гутлын гадуур өмсөх уут, хос бээлий, нүдний шил, малгай, маск (N95), халдваргүйжүүлэлтийн багц, хормогч, сэг зэм, халдвартай зүйлс хийх нэг ширхэг том гялгар уутнаас бүрдэнэ. 

 

1.7.           Устгал хийх аргачлал

 

1.7.1. Өвчин гарсан газарт шувуу олноор үхсэн нөхцөлд устгал хийхэд тээврийн хэрэгсэл, чиргүүлийг ашиглана. Харин цөөн тооны шувууг булшлахад түрдэг тэргийг ашиглаж болно.

1.7.2             Өвчний голомт руу орох гарцанд цэвэрлэх, халдваргүйтгэл хийх цэгийг байрлуулна.

1.7.3             Цэвэр болон халдваргүйтгэл хийж байгаа хэсгийг дамжин гарахын өмнө устгалын багийн гишүүд нь хүн нэг бүрийн ХХХ-ийг өмсөнө. 

1.7.4.           Устгалд хамруулах шувууны нугасыг таслан, гялгар уутан дотор хийж,  дүүрмэгц түүнийг зөөж түрдэг тэргэн дээр байрлуулан, уутны гадна талыг халдваргүйжүүлэгч уусмалаар сайтар шүршинэ.

1.7.5.           Хэрвээ олноор байгаа нөхцөлд зэрлэг шувууг түрдэг тэрэг ашиглан сэг зэм зөөвөрлөх машинд шууд ачих буюу цөөн тоотой тохиолдолд булахаар бол шууд ухсан нүхэнд зөөвөрлөн аваачиж хийнэ.

1.7.6.           Үхсэн болон устгасан шувууны хүүрийг булах газарт тээвэрлэн хүргэхдээ доорх аргачлалыг анхааралдаа авна уу.

1.7.7.Устгасан шувууны сэг зэм ачих зориулалттай автомашины тэвшийг гялгар уутаар бүрэн бүрнэ. 

1.7.8.     Машины тэвшийг гялгар уутаар бүтэн бүрээд дараа нь ямар нэгэн цоорхой байгаа эсэхийг нягтлан шалгана.

1.7.9. Шувууны зэг зэм агуулсан уутыг автомашины тэвшинд давхарлан ачна.

1.7.10  . Байрнаас хөдлөхийн өмнө автомашин, түүний дугуйг шүршиж халдваргүйтгэл хийнэ. 

1.7.11 .Устгалд хамруулсан шувууны хүүр, сэг зэм ачсан тээврийн хэрэгсэл нь ойролцоо байгаа малчин айлаар дайран өнгөрч болохгүй.

1.7.12.Сэг зэм ачсан тээврийн хэрэгслийг булшлах газарт ачаагаа буулгасны дараа автомашин, түүний тэвш, дугуй зэргийг сайтар угааж, цэвэрлэн, халдваргүйжүүлнэ .

1.7.13.      Сангас, хэвтэр нь томуу өвчний халдварын гол эх уурхай болдог тул тэдгээрийг цуглуулан хамтад нэг нүхэнд хийж булшилна.

1.7.14.      Үхсэн шувууны хүүр, сэг зэм, бусад халдвартай материалыг халдваргүйжүүлэлт хийсний дараа  булшилна. Булахдаа дор дурдсан зүйлийг анхаарч ажиллавал зохино. Үүнд:

1.7.15.      булах ажлыг гүйцэтгэж байгаа хүмүүсийн аюулгүй байдлыг сайтар хангах ;

1.7.16.      Хүн, бусад шувуунд халдвар дамжихаас сэргийлэн булшлах ажлыг богино хугацаанд түргэн шуурхай, чанартай хийж гүйцэтгэх ;

1.7.18.      Байгаль орчинд ямар нэгэн хор, аюулгүй байх нөхцлийг тооцох;

1.7.19        Булшлах газрыг сонгохдоо хөрсний гүний ус, нуур, голын уснаас аль болох хол, үерийн усанд автахгүй, эргэн тойронд орших бусад газраас арай өндөрлөг, хуурай хөрстэй, зонхилох салхины чиглэлийн эсрэг талд байрлах зэрэг шалгуурыг харгалзан сонгон авна. 

1.7.20.      Вирүсээр бохирлогдсон бүх хэсгүүд - үхсэн шувуу, түүний хэвтэр, сангас, өндөг, өвс, тэжээлийг хамтад хамгийн доод тал нь 150-200 см-ийн гүнд булна. Нүхний ёроолд устгасан шувууг үе болгон байрлуулж, дээр халдваргүйтгэлийн бодисыг нэг үе болгон цацна. Ийм маягаар үелүүлэн хийсний дараа 50 см-ээс доошгүй зузаан хөрсөөр хучиж, сайтар чигчинэ.

1.7.21.      Устгалын багийн гишүүн тус бүрийн ажлыг хуваарилан булах цэгт дахин шинээр сэг зэм ачсан машин ирэх хүртэл хүн, зэрлэг амьтад, бусад шувуудыг устгалын нүх рүү ойртуулахгүй байх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ.

1.7.22.      Вирүсээр бохирдсон тэжээлийг мэрэгчид, зэрлэг шувуу, амьтад идэх, бусад газарт зөөвөрлөн тараахаас сэргийлж булшлах ажлыг аль болох богино хугацаанд өдөрт нь багтаан хийж гүйцэтгэнэ.

1.7.23.      Булшилсан газар, түүний эргэн тойронд нь шохойгоор тоймчилсон тэмдэг, тэмдэглээ хийнэ.

1.7.24.      Устгал хийж дуусмагц шувуу тээвэрлэсэн тоног төхөөрөмж, түрдэг тэрэг, автомашиныг угааж, цэвэрлэн, халдваргүйтгэлийн уусмалаар шүршиж сайтар норгоно.

1.7.25.      Устгалд оролцсон багийн гишүүд устгал хийхэд өмссөн хувцсаа тайлан гялгар уутанд хийж цуглуулна. Өмссөн гутлыг угааж, цэвэрлэн, халдваргүйтгэл хийж, цэвэр уутанд хийнэ. Ингээд биоаюулгүй байдлын үүднээс өмсөж хэрэглэсэн хүн нэг бүрийн ХХХ-ийг устгалд хамруулна.

 

    Хоёр.  Шувууны томоохон аж ахуйд өндөр хоруу чанартай вирүсээр үүсгэгдсэн томуу өвчин гарсан үед авч хэрэгжүүлэх  арга хэмжээ

 

Зорилго нь вирүсээр бохирлогдсон байр, шал, хана, тааз, арчилгаа маллагааны төрөл бүрийн тоног хэрэгсэл, тэргэнцэр, тээврийн хэрэгсэлд байгаа вирүсыг устгахад чиглэнэ. Сүрэг нөхөн сэлбэх хүртэлх хугацаанд вирүсыг устгах, халдваргүйжүүлэлтийн арга хэмжээг тодорхой графикын дагуу авч хэрэгжүүлнэ. Цаг агаар дулаан бол вирус нэн богино хугацаанд идэвхгүй болдог бол хүйтний улиралд томуугийн вирүс ихээхэн тэсвэртэй.

 

2.1.           Халдваргүйжүүлэлтийн өмнөх ажлын төлөвлөлт

 

2.1.1.     Халдваргүйжүүлэлтийг аль болох богино хугацаанд чанартай, тасралтгүй хийх зорилгоор ажиллах хүн хүч, ашиглах багаж хэрэгсэл, халдваргүйжүүлэлт хийхбодисын нөөц, түүний зохистой хуваарилалт, тооцоог урьдчилан төлөвлөсөн байна.

2.1.2.      Энэ төлөвлөгөөний дагуу халдваргүйжүүлэлт хийхийн өмнө шаардагдах хүн хүч, тоног төхөөрөмж, халдваргүйжүүлэлтийн болон цэвэрлэгээний бодис, хог хаягдал цуглуулах, тээвэрлэх сав, багаж хэрэгсэл чиглэл зэргийг урьдчилан тооцоолно. Шүршигч автомакс, тусгай зориулалтын тээврийн хэрэгсэлийн бэлэн байдлыг шалгаж, ажилд бэлэн болгоно.

2.1.3.     Халдваргүйжүүлэлтийн арга хэмжээнд ашиглах химийн бодисын түвшрүүлгийг лабораторийн шинжилгээгээр урьдчилан тогтоосон байна.

2.1.4.     Сүрэг нөхөн сэлбэж дуусах хүртэл хязгаарлалтын бүсийн хилийг заагласан анхааруулах тэмдгийг байлгана.

2.1.5.     Халдвартай байранд ажиллаж байгаа болон орж гарч байгаа хүмүүс нь биоаюулгүй байдлын дэглэмийг хатуу мөрдөнө.

2.1.6.     Бохирлогдсон эсвэл хуучин материал тээвэрлэх шаардлагатай, тээврийн хэрэгслийг зохион байгуулах

2.1.7.     Багийн ахлагч нь халдваргүйжүүлэлт хийхээр төлөвлөж байгаа бүх газар, байр, аж ахуйн нэгжид очиж танилцан хаанаас эхлэх юу шаардлагатай байгааг багийн гишүүдтэй хамтран зөвшилцөж,  эцэслэн шийдвэрлэнэ.

 

2.2             Анхаарах асуудал

 

2.2.1.   Халдваргүйжүүлэлэлт хийхээр томилогдсон багийн гишүүд нь хүн нэг бүрийн  ХХХ-ыг ашиглах, цэвэрлэгээ, халдваргүйжүүлэлт хийх арга, аргачлалын талаар сургалтанд хамрагдаж,  аюулгүй ажиллагааны зааварчлагатай танилцсан байх ;

2.2.2.     Хэрэглэхээр бэлтгэж буй бүх төрлийн халдваргүйжүүлэлтийн бодисын нөөцийг аюулгүй, хадгалах стандартын нөхцөл хангасан агааржуулалттай газарт байлгах

2.2.3.     Зааварт зөвлөмж болгосон халдваргүйжүүлэгч бодисыг зохистой хувь, хэмжээгээр тухайн өдөр нь найруулж бэлтгэнэ.

2.2.4.     Халдваргүйжүүлэгч бодисын үйлчлэх хангалттай цаг хугацааг дагаж мөрдөх ;

2.2.5.     Вирүсээр хамгийн их бохирдсон газруудыг онцгойлон анхаарах, сангас, хог цэвэрлэдэг шүүр,  хогийн сав зэргийг устгах ;

2.2.6.     Шавьж, мэрэгчдийг устгах арга хэмжээг хамтад нь авч хэрэгжүүлэх;

2.2.7.     Вирүсээр бохирлогдсон зүйлсийг шатаах эсвэл булж устгах явцад болон дараа нь  халдваргүйжүүлэлтийг аль болох түргэн богино хугацаанд хийж гүйцэтгэх ;

2.2.8.     Багийн ахлагч нь цэвэрлэгээ, халдваргүйжүүлэлт хийж байгаа ажилд хяналт тавьж, үнэлгээ өгч ажиллана. Ялангуяа суурин газарт аж ахуй, өрхийн хооронд халдвар дамжих эрсдэл өндөртэй   газруудыг  онцгой  анхааранч  ажиллах;

2.2.9.     Хоёр дахь удаагийн халдваргүйжүүлэлт хийж дууссаны дараа 21-ээс доошгүй хоногийн хугацаанд байнгын хяналт тавьж, шалгалт хийнэ.

2.2.10.Халдваргүйжүүлэлт хийсэн ажлыг фото зураг, видио бичлэгээр баримтжулна.

 

2.3.     Цэвэрлэх болон халдваргүйтгэл хийх обьект

 

2.3.1.     Шувууны байр

2.3.2.     Төмөр тор болон сиймхий материалаар хийгдсэн өндөгний тоног хэрэгсэл (өндөгний цаасан буюу хуванцар үүр, хашаа, )

2.3.3.     Байрны бетон шал болон шалны хөндлөвч,  хог зайлуулах суваг

2.3.4.     Шувууны суултуур,

2.3.5.     Тэжээлийн сав, услуур

2.3.6.     Усны шугам

2.3.7.     Бүх усны шугамаар 50-200 ppm даралтаар гипохлорид бүхий усыг шахаж, дараа нь усаар сайтар зайлна. Бүх усны шугамаар хлоржуулсан усыг хэд хэдэн удаа шахаж гүйлгэх ба дараа нь шувуунд дахин ус өгөхийн өмнө шинэ усаар сайтар зайлна. 

 

2.4.           Устгах материал

 

2.4.1.     Цэвэрлэх болон халдваргүйжүүлэх боломжгүй тоног хэрэгсэл буюу хуучин эд зүйлс;

2.4.2.     Ямар нэгэн сийрхий хуванцар материалаар хийгдсэн хэрэгсэл /өндөгний цаасан буюу хуванцар үүр г.м/

2.4.3.     Тэжээлийн хуучин сав, металл хэрэгсэл, хогийн хоолой, эм, вакцин, вакцинжуулалтад ашигласан тоног хэрэгсэл;

2.4.5.     Шувууны байранд хэрэглэж байсан гялгар уут, хуучин хөшиг, хаалт, өндөгний сагс;

2.4.6.     Шавьж, мэрэгчдийн үүр ноохой,  хавх;

 

2.5.           Шаардлагатай тоног төхөөрөмж

 

2.5.1.     Хүн нэг бүрийн ХХХ-ны багц, резинэн гутал, нүдний шил, хормогч, хатуулагтай малгай,  уух ус;

2.5.2.     Виркон эсвэл идэвхт үйлчилгээтэй бусад халдваргүйжүүлэгч бодис ;

2.5.3.     40-60 psi  хэмжээний даралт үүсгэдэг, автомакс болон түүний дагалдах тоног хэрэгсэл;

2.5.4.     Төмөр торон эсвэл нилон щётка;

2.5.5.     Бохирдсон болон хог хаягдал хийх гялгар уут ;

2.5.6.     Хувин, хүрз, хусуур, дугуйтай түрдэг тэрэг, алх, шүүр г.м;

2.5.7.     Хэрвээ агааржуулалт хангалтгүй бол сэнс;

2.5.8.     Булах эсвэл шатаах хүртэл органик материал агуулах хогийн сав ;

 

2.6.           Эхний халдваргүйтгэл хийх

 

Эхний шат: Савантай усаар норгох, угаах

 

2.6.1       Бүх тэжээвэр шувууг устгасны дараа  шууд эсвэл шууд бус байдлаар бохирдсон гэж үзэж байгаа бүх тоног хэрэгсэл (байр, тор, суултуур,  тэжээлийн сав),  шувуу байрлаж байсан байрны хана, булан, тааз, аж ахуйн дотор зам, хөл ванн, дэвсгэр зэргийн талбайг угаагч шингэн бүхий бүлээн усаар бүхэлд нь сайтар шүршиж норгоно. Байрны дээвэр, тааз, хана гэсэн дарааллаар норгоно.

2.6.2.     Дараа нь 20 мин хүлээнэ.

2.6.3.     Хэрвээ байрны гадна талын хана  бохирдсон гэж үзвэл усаар норгохгүйгээр шууд халдваргүйжүүлнэ.

 

 Хоёр дахь шат: (эхний халдваргүйжүүлэлт)

 

2.6.4.      Шувуу хадгалж байсан торыг угаагч шингэн бүхий ус, сойз ашиглан дахин сайтар үрж угаана. Бүх төрлийн органик хэрэгсэлийг (хог, хаягдал) шувууны байрнаас гаргана.  

2.6.5.     Дахин хүйтэн усаар бүхэлд нь шүршиж норгоно.

2.6.6.     30 мин хүлээнэ.

2.6.7.Дараа нь норгосон дэс дараалалын дагуу бүх тоног хэрэгсэл, төхөөрөмж, газрыг халдваргүйжүүлэгч уусмалаар сайтар шүршинэ.

 

Хоёр дахь халдваргүйжүүлэлт (2 дахь халдваргүйжүүлэлт хийснээс хойш 7 хоногийн дараа)

 

2.6.7.     Бүх шал, хана, тэжээлийн агуулах, өндөгний хайрцагийг дахин виркон эсвэл бусад халдваргүйжүүлэгч уусмалаар шүршинэ.

              

Халдваргүйтгэлийг бүрэн дуусгах

 

2.6.8.     Хоёр дахь халдваргүйжүүлэлтээс хойш 21 хоногийн турш халдваргүйжүүлэлт хийсэн шувууны байранд хүн орохыг хориглосон тэмдгийг гадна талд нь байрлуулна.

2.6.9.     Халдваргүйжүүлэлгтэнд ашигласан бүх бүх тоног хэрэгсэл, автомшин зэргийг шувууны байрнаас гаргахын өмнө дахин заавал халдваргүйжүүлнэ. 

2.6.10.                        Хүн нэг бүрийн хэрэглэсэн ХХХ хувцасыг устгана.

2.6.11.                        Баг нь халдваргүйжүүлэлт  хийсэн газрыг шалгаж , хяналт тавина

 

2.7.           Шилжилт хөдөлгөөнд хяналт тавих, цэгт хийх халдваргүйжүүлэлт

 

2.7.1.     Голомт, хязгаарлалтын бүсээс гарч хяналтын бүсийг дайран өнгөрөх зөвшөөрөл олгогдсон тээврийн хэрэгсэлийг, хяналтын бүс рүү орохоос өмнө заавал цэвэрлэж, халдваргүйжүүлнэ. Тээврийн хэрэгслийг сайтар шалгаж, хэрвээ шаардлагатай гэж үзвэл  хяналтын  талбайгаас гаргахын өмнө дахин угаана. 

         

 Халдваргүйжүүлэлт хийх зүйлс ба аргачлал

 

 

2.8.           Хорио цээр болон шилжилт хөдөлгөөнд тавих хяналтыг хэрэгжүүлэх аргачлал

 

2.8.1.     Шилжилт хөдөлгөөнд тавьж байгаа хяналт нь хорио цээрийн дэглэмийн нэг чухал хэсэг нь юм.

2.8.2.     Хорио цээр болон хөдөлгөөний хяналтыг тавихдаа дараах нөхцлийг харгалзан үзнэ. Үүнд:

2.8.3.     Нийгэм болон эдийн засагт учирч болох хүчин зүйл,  нөлөөг харгалзан үзэх 

2.8.4.     Шувууны үйлдвэрлэл, зах зээлтэй холбоогүй бизнес, арилжааны үйл ажиллагааг хэвийн явуулах боломжыг тооцох

2.8.5.     Хүн амын хэвийн амьдрах, ажиллах боломжыг хангах

 

2.9.           Байранд тавих хорио цээр

 

2.9.1.     Штабын гаргасан дүгнэлтийг үндэслэн орон нутгийн Засаг захиргаа хорио цээр тогтоох шийдвэрийг гаргаж, бүх төрлийн мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан олон нийтэд зарлан мэдээлнэ.

2.9.2.      Хорио цээр тогтоосон үед дараахь зүйлсийг гадгаш гаргах тээвэрлэхийг  хориглоно. Үүнд:

-                     Бүх төрлийн тэжээвэр шувуу

-                     Сангас, хог хаягдал

-                     Тоног хэрэгсэл, төхөөрөмж

-                     Тэжээл

-                     Үр тогтсон өндөг

-                     Хүнсний зориулалттай өндөг

-                     Шувууны мах

-                     Хүүр, сэг зэм

-                     Тээврийн хэрэгсэл

2.9.3.     Хөл хориог халдвараар бохирлогдсон байр, сэжигтэй хог, хаягдал, хавьтал халдвар өндөртэй бүс  эсвэл сэжигтэй газарт тогтооно.

2.9.4.     Шувууны томуу өвчинтэй тэмцэх зааврын дагуу хүн, бүх тээврийн хэрэгслийг заавал угааж, цэвэрлэн халдваргүйжүүлнэ.

 

2.10.       Шилжилт хөдөлгөөнд хяналт тавих бүс

 

2.10.1.                        Тогтоосон бүсүүдийн хооронд 24 цагийн ажиллагаатай хүн, тээврийн хэрэгсэл, мал амьтны шилжилт хөдөлгөөнд хяналт тавих байнгын хяналтын цэгийн зохион байгуулна.

2.10.2.                        Машин угаах цэгийг байгуулан, шувууны аж ахуйд орсон, гарсан, бүх тээврийн хэрэгсэлийг угааж, цэвэрлэж, халдваргүйжүүлнэ.

2.10.3.                        Хязгаарлалтын бүсэд ажиллаж байгаа  хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хангаж, ариутгал, халдваргүйжүүлэлтийн дэглэмийг сахиулна..

2.10.4.                        Шувууны байр болон арчилгаа, маллагааны үед ашиглаж байсан бүх тоног төхөөрөмж, тээврийн хэрэгсэлийг өөр газарт зөөвөрлөхийг хатуу хориглоно.Үүнд:

 

 

2.11.       Шувуу ба  шувууны гаралтай бүтээгдэхүүн худалдах, солилцох захыг хаах

2.11.1.      Хяналтын бүсээс гадагш чиглэсэн өндөг, шувууны мах, амьд шувуу худалдаалах үйл ажиллагааг хориглоно. Зах, худалдааны төвийг хаах арга хэмжээг орон нутгийн Засаг захиргааны байгууллагууд хийж гүйцэтгэнэ.

2.11.2.      Хяналтын бүсийн гадна талд байрлаж байгаа амьд шувуунаас 2 долоо хоног тутамд цагаан мөгөөрсөн хоолой болон хойд сүвний арчдас, мөн ийлдэс судлалын шинжилгээнд зориулан дээж авч лабораторийн шинжилгээ хийнэ.

 

2.12.1.      Халдварт өвчин гарсан үед хийх тандалт шинжилгээний зорилго нь уг халдвар өргөн хүрээнд тархахаас сэргийлэхэд оршино.

2.12.2.      Мөн вирүс хаанаас орж ирсэн, хаагуур хэрхэн тархаж байгааг олж ирүүлэхэд чиглэгдэнэ.

2.12.3.        Тандалтыг мэргэжлийн баг хийж гүйцэтгэнэ. Тандалтын баг нь биоаюулгүй ажиллагааны талаар тусгайлан бэлтгэгдэж ,  дадлагажсан байна

 

2.13  Тандалтанд хэрэглэгдэх аргууд

2.13.1   Тандалтын баг нь хүмүүсийн дунд гарсан албан бус мэдээлэл (цуу яриа)-г сонсож, тэдгээрийн магадлан шалгаж, хариу өгч байна..

2.13.2   Өрхийн аж ахуй болон шувууны аж ахуйн үйлдвэрлэлд гарсан тодорхой өөрчлөлт, өвчлөл, үхэл хорогдол , уг аж ахуйд хэрэглэж байсан вакцин, эмний хэрэглээнд хяналт тавина.

2.13.3   Мөн шувуунд түргэвчилсэн тест ашиглан эсрэгтөрөгч илрүүлэх шинжилгээ, эмнэл зүйн тандалт, ажиглалтыг нэгэн зэрэг хийж гүйцэтгэнэ.

2.13.4   Мөгөөрсөн хоолой,  хойд сүвний арчдас болон эд эрхтний шинэхэн дээжийг авч вирүс судлалын шинжилгээнд илгээнэ.

2.13.5   Халдвартай гэж үзэж байгаа байрнаас 3 км-ээс дотогш байрлаж байгаа өрхийн болон шувууны аж ахуйгаас 10%-ийн халдварлалттай  95%-ийн магадлалтай байхаар тооцон, эсрэг бием илрүүлэх ийлдэс судлалын шинжилгээнд дээж (нэг байр тутмаас 30 шувууны дээж) авна.

2.13.6   Мөн вакцинд өмнө нь хамрагдсан аж ахуйн , өрхөөс  дээр дурдагдсан аргаар дээж авч  вирүс болон ийлдэс судлалын хосолмол шинжилгээг хийнэ.

 

2.14         Голомт болон халдвартай бүс

 

2.14.1.            Голомтоос халдвар тархах боломжыг юуны өмнө нарийвчлан шалгаж тогтооно.

2.14.2.            Тандалтын баг нь өвчин гарснаас өмнөх  21 хоногт (шувууны томуугийн нууц үе) тухайн газарт гаднаас эсвэл дотроос хийгдсэн шувууны шилжилт хөдөлгөөний талаарх мэдээллийг цуглуулна. Сүүлчийн 21 хоногт аж ахуйд  болон бусад газарт авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний талаар нягтлан шалгана. Үүнд:

2.14.3.            Хүмүүсийн хөдөлгөөн (ажилтан, малын эмч нар, худалдаа эрхлэгчид, гадны хүмүүс)

2.14.4              Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн

2.14.5.            Өндөгний үүр, шувууны суултуур, өндөгний тавиур, вакцинжуулалтанд хэрэглэсэн багаж төхөөрөмж, 

2.14.6.            Тэжээл, ус

2.14.7.            Хүнсний зориулалттай өндөг

2.14.8.            Инкубаторит дарж байгаа өндөг

2.14.9.            Сангас

2.14.10          Хог хаягдал

2.14.10.        Шувууны хүүр, сэг зэм

2.14.11.        Амьд шувуу

2.14.12.        Зэрлэг шувуудтай хавьтал

2.14.13.        Бусад

2.14.14.        Эдгээр мэдээллийг ӨХШТ өвчний тандалт шинжилгээний зааварыг ашиглан цуглуулна. Харин орон нутагт байгаа өрхийн аж ахуйн хувьд дээж авах, мөрдөн шалгах ажлыг тусгайлан гүйцэтгэнэ. Тандалт шинжилгээ хийхдээ доорх аргачлалыг хэрэглэнэ. Үүнд:

 

2.15.       Хязгаарлалтын бүсэд байгаа өрхийн аж ахуйн шувуунд тандалт хийх

2.15.1.            Тандалтын багийн гишүүд нь биоаюулгүй ажиллагааны дэглэмийг чанд мөрдөнө.

2.15.2.            Доорх  маягаар цагаан мөгөөрсөн болон хойд сүвний арчдаснаас шинжлэгдхүүн авна. Үүнд:

2.15.3.            Өвчтэй шувууны шувууны төрөл тус бүрээс багаар тооцоход 30-аас доошгүй шинжлэгдхүүн авна.  Хуруу шил тутамд нэг зүйлийн 5 хүртэлх шувууны цагаан мөгөөрсөн хоолой  болон  хойд сүвний арчдасны  авч болно.

2.15.4.            Хэрвээ өвчлөөгүй эрүүл шувуу байгаа бол шувууны төрөл тутмаас 30 –аас доошгүй тооны шинжлэгдхүүн авна. Учир нь эрүүл нугас, галуу нь ӨХШТ-ийн вирүсийг тээж байдаг.

2.15.5.            Үхээд удаагүй байгаа 5 эсвэл зориуд нядалсан 5 толгой шувууг (нугаслах аргаар нядалсан) лабораторийн шинжилгээнд  илгээнэ.

2.15.6.            Өрхийн болон томоохон аж ахуй, суурин газарт байгаа шувууны өвчлөл, хаана, ямар аж ахуйн , өрхөд шувууны хорогдол нэмэгдэж байгааг ажиглан тандалт хийж улмаар эдгээр байранд орохгүй байх, тэдгээрт  илүүтэй анхаарал хандуулбал зохино.

2.15.7.            Тандалтын баг нь өвчний эрсдэл,  амьд шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүний шилжилт хөдөлгөөнд тавьж байгаа хяналт, хүн нэг бүрийн хувийн халдвар хамгааллын талаар шувууны аж ахуй эрхлэгчдэд мэдээлэл өгнө.

2.15.8.            Ажилд  ашигласан тээврийн хэрэгсэлийг заавал угааж цэвэрлэн, халдваргүйжүүлнэ.

 

2.16.       Хязгаарлалтын бүсэд байгаа шувууны аж ахуйд хийх тандалт

 

2.16.1.      Тандалтын багийн гишүүд нь өрхийн болон  томоохон шувууны аж ахуйн биоаюулгүй байдлын түвшин  ялгаатай тул хэсэг болон тус тусдаа тандалтын үйл ажиллагааг зэрэг явуулна.

2.16.2.      Тандалтын багийн гишүүд нь биоаюулгүй ажиллагааны талаар тусгайлан сургагдаж бэлтгэгдсэн байвал зохино.

2.16.3.      Үхээд удаагүй байгаа (24 цагаас хэтрээгүй) 5 толгой шувуунаас цагаан мөгөөрсөн хоолой болон хойд сүвний арчдасыг авч түргэн тестээр шинжилнэ.

2.16.4.Үхээд удаагүй байгаа 5 эсвэл зориуд нядалсан 5 толгой шувууг (нугаслах аргаар нядалсан) сонгон авч лабораторийн шинжилгээнд дээж болгон илгээнэ.

2.16.5.Хавьтал халдвар өндөр эсвэл сэжигтэй газарт байрлаж байгаа шувууны аж ахуй тус бүрээс долоо хоног тутам 30 хүртэлх  шувуунаас цус авч ийлдсийг нь шинжилнэ.

2.16.6    Өрхийн болон томоохон аж ахуйд  шувууны өвчлөл байгаа эсэх, хаана, ямар аж ахуйн нэгж, өрхөд хорогдол нэмэгдэж байгааг  тандан аргаар мэдэж  эдгээр байранд "орохгүй байх", тэдгээр газарт илүүтэй анхаарал хандуулбал зохино.

2.16.7.      Ажилд ашигласан тээврийн хэрэгсэлийг заавал угааж цэвэрлэн, халдваргүйжүүлнэ.

2.16.8.      Түргэн тест болон бусад шинжилгээний явцад гарсан дүгнэлтийг штабт шуурхай мэдээлнэ.

 

2.17.       Вакцинжуулалтын хөтөлбөрийг дахин хянаж шалгах

 

2.17.1.      Өвчин гарахаас өмнө вакцин хийсэн бол вакцинжуулалтын бичиг баримтыг нягтлан шалгах, шувууны аж ахуйн эзэн, ажиллагсад болон вакцин тарьсан хүмүүстэй уулзаж ярилцах,  мэдээлэл цуглуулах, түүнд дүгнэлт хийх ;

2.17.2.      Вакцин хийсний дараа дархлааны хүчдэл, үргэлжлэх хугацааг тогтоох талаар хийгдсэн ийлдэс судлалын шинжилгээний дүнд задлан шинжилгээ хийх ;

 

2.18.       Тэмдэглэх систем

2.18.1.      Тандалтын баг нь голомт, хязгаарлалтын бүс, хяналтын бүсээс амьд шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүнийг хаана худалдан борлуулсан, зөөвөрлөсөн, хадгалсан, тээвэрлэсэн  болохыг  тогтоож, бүртгэж тэмдэглэнэ. 

2.18.2.      Эрсдэлийг тогтоосны үндсэн дээр амьд шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүнийг дээж авах, хурааж авах, устгах эсэхийг эцэслэн шийдвэрлэнэ. 

2.18.3.      Ажил дууссаны дараа ашигласан тээврийн хэрэгсэлийг заавал угааж цэвэрлэн, халдваргүйжүүлнэ.

 

2.19.       Шаардагдах тоног төхөөрөмж

 

2.19.1.Тухайн нутаг дэвсгэрт оршиж байгаа аж ахуйн нэгж, ферм, өрхийн аж ахуйн байрлал, шувууны тоо, төрөл, шаардлагатай үед харилцах албан тушаалтаны утас г.м нэн шаардлагатай мэдээлэл багтаасан газрын зураг.

2.19.2.Газар зүйн байрлал тогтоогч болон зургийн аппарат

2.19.3.Хүн нэг бүрийн ХХХ-ны иж бүрдэл

2.19.4.Халдваргүйжүүлэгч төхөөрөмж, бодис

2.19.5.Хөлдөөгч мөс, шинжлэгдхүүн тээвэрлэх, вакцин хадгалах сав

2.19.6.Лабораторийн шинжилгээний багц

2.19.7.Лабораторийн шинжилгээний хүснэгт

2.19.8.Өвчний шалтгааныг тогтоох албан ёсны батлагдсан хүснэгт

2.19.9.Үзэг, харандаа, гялгар уут

2.19.10.  Уух ус

 

3.1.1. Энэ үйл ажиллагаанд газар дээр нь авч хэрэгжүүлэх тархвар судлал (тухайн сум, дүүрэгт) болон задлан шинжилгээний тархвар судлалын зохих аргуудыг (бүс, үндэсний лаборатори) хэрэглэнэ.

3.1.1.     Газар дээр нь авч хэрэгжүүлэх тархвар судлал гэдэгт мэдээлэл цуглуулах, түүнийг баталгаажуулах болон  хадгалах үйл ажиллагаа хамрагдана.

3.1.2.     Задлан шинжилгээний тархвар судлал гэдэгт голомтын талаар мэдээлэл цуглуулах, хадгалах, сонголт хийх, цаашдын чиг хандлагад задлан шинжилгээ хийх, шийдвэр гаргахад ач холбогдолтой,   мэдээлэл бэлтгэх үйл ажиллагаа хамаарна.

 

3.2.           Халдвар тархсан голомтын талаарх эхний мэдээлэлд хариу арга хэмжээ авах

3.2.1.     Тархвар судлаач нь (шуурхай утсаар ирсэн дуудлага, цуу яриа, газар дээрээс ирүүлсэн дүгнэлт,  голомтонд очиж ажилласан тухай тайлан г.м). янз бүрийн авцалдаагүй, үйл явдалд үндэслэсэн мэдээллийг олон эх үүсвэрээс хүлээн авч цуглуулах;

3.2.2.     Халдвар тархсан шувууны байрнуудын талаарх мэдээллийг (аж ахуйн тоо, байрлал, шувууны тоо, төрөл г.м) нарийвчлан шалгаж, тогтоох ;

3.2.3.     Хэрвээ тархвар судлаачдад халдвар тархсан шинэ аж ахуй, шувууны байрны  талаарх мэдээлэл шаардлагатай бол өвчний мэдээлэл хариуцсан байгууллага, албан тушаалтанд хандан авч,  мэдээллийг нэгтгэх ;

 

3.3.           Мэдээллийг бүртгэх, задлан шинжилгээ хийх

3.3.1.     Тархвар судлаач нь лабораторийн шинжилгээ болон газар дээр хийсэн тандалтын ажлын дүнг нэгтгэсэн тайланг Мал эмнэлгийн албаны даргад өгнө.

3.3.2.     Тархвар судлаач нь доорх үүргийг гүйцэтгэнэ. Үүнд:

-                     голомтыг түүхийг бүрдүүлэх ;

-                     байрлал, газар нутгаар нь янз бүрийн түвшинд задлан шинжилгээ хийж, дүгнэлт гаргах ;

-                     шувууны үйлдвэрлэл эрхлэх хэлбэр, шувууны тоо,  төрөл зүйл, голомт, аюултай хавьталт халдвартай бүс, сэжигтэй газар болон тэдгээрийн хоорондын харьцааг тогтоох зэрэг ажлуудыг хийж гүйцэтгэх ;

-                     орон зай, цаг хугацаа болон үйлдвэрлэлийн эх үүсвэр, чиг хандлагад задлан шинжилгээ хийх ;

-                     лабораторийн шинжилгээний болон мөрдөн шалгалт хийсэн мэдээллийг үндэслэн өвчний эрсдэлийг задлан шинжлэх ;

-                     үндэсний болон олон улсын байгууллагад өвчний талаар илгээх мэдээлэл бэлтгэхэд нь туслах ;

          

Дөрөв.   Нөхөн төлбөр олгох тухай

 

4.1.Үндсэн зарчим

 

4.1.1.     Мал эмнэлгийн байгууллагын шууд удирдлага, хяналт дор зөвхөн зайлшгүй шаардлагаар устгагдсан шувуунд нөхөн төлбөр олгоно.

4.1.2.     Өвчнөөр үхсэн шувуунд нөхөн төлбөр олгохгүй.

4.1.3.     Бизнесийн бусад үйл ажиллагаанаас үүссэн алдагдалд нөхөн төлбөр олгохгүй.

 

4.2.           Устгалд хамруулсан тухай бүртгэлийг хадгалах

 

4.2.1.     Шувууг устгалд хамруулсан тухай бүртгэл, баримт бичигт мал эмнэлгийн албаны ажилтан болон зайлшгүй шаардлагаар устгалд хамрагдсан аж ахуйн нэгжийн менежер, иргэн гарын үсгээ зурж баталгаажуулж хадгална.

 

4.3.           Төлбөр тооцоо

 

4.3.1.     Зайлшгүй шаардлагаар устгагдсан малын нөхөн төлбөрийг хорио цээр, хязгаарлалтын дэглэм цуцлагдсанаас хойш 30 хоногийн дотор нөхөн олгоно. (Малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах хуулийн 5 бүлгийн 15.1.4 дэхь заалт).

4.3.2.     Нөхөн төлбөрийн мөнгийг устгалд хамрагдсан аж ахуйн нэгж, хувь хүний банкны харилцах дансанд шилжүүлнэ.

 

4.4.1.     Шувууны үйлдвэрлэл эрхлэгчид нь сүрэг нөхөн сэлбэлтийн талаарх албан ёсны хүсэлтээ Мал эмнэлгийн байгууллагад гаргах ба энэхүү баримт бичигт устгагдсан шувууны төрөл, нас, хүйс, тоог тодорхой бичсэн албан ёсны устгалын актыг хавсаргасан байна.

4.4.2.     Орон нутгийн Засаг захиргааны удирдлага дор мал эмнэлгийн байгууллага нь өвчнийг бүрэн устгасан, хорио цээрийг цуцласнаас хойш 21 хоногийн дараа сүрэг нөхөн бүрдүүлэлт хийх төлөвлөгөөг гаргана.

4.5.           Нөхөн сэлбэлт хийх нөхцөлүүд

 

4.5.1.     Орон нутгийн Мал эмнэлгийн байгууллагад эрхлэж буй шувууны үйлдвэрлэлийн талаар тодорхой мэдээлэл, бүртгэлтэй байх;

4.5.2.     Зөвшөөрөгдсөн газарт нөхөн сэлбэлт хийх;

4.5.3.     Халдваргүйжүүлэлтийн стандартыг дагаж мөрдөх;

4.5.4.     Эрүүл мэндийн гэрчилгээтэй, зөвшөөрөл бүхий аж ахуйн нэгжээс нэг хоногийн настай дэгдээхэйг худалдан авах;

4.5.5.     Өвчтэй шувуу  болон сэг зэмийг зарж борлуулахыг хориглох;

4.5.6.     Зөвхөн  уураар утсаны дараа шинжилгээнд хамрагдаж аюулгүй болох нь тогтоогдсон  өндгийг худалдаалах;

4.5.7.     Зөвхөн орон нутгийн мал эмнэлгийн байгууллагын зөвшөөрөлтэйгээр сүрэг нөхөн сэлбэх зорилгооор шилжилт хөдөлгөөн хийх;

4.5.8.     Шувууны аж ахуй эрхлэгчдийн холбоотой хамтран ажиллах;

4.5.9.     Өвчний сэжигтэй тохиолдол гарвал тухай бүрд нь   мэдээлэх;

4.5.10.      Сүрэг нөхөн сэлбэх үйл ажиллагаанд орон нутгийн мал эмнэлгийн байгууллага,  хяналтын алба хяналт тавих;

4.5.11.      Орон нутгийн мал эмнэлгийн байгууллагын заавар, зөвлөмжийг дагаж мөрдөх;

4.5.12.      Сүрэг нөхөн сэлбэлт хийсэн тухай бүртгэлийн  хуулбарыг  хадгалах;

 

Амьд шувуу, шувууны гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний худалдаа эрхлэгчид нь Мал эмнэлгийн байгууллагад заавал бүртгүүлсэн байна. Худалдах болон худалдан авч байгаа бүх төрлийн шувуу нь эрүүл мэндийн гэрчилгээтэй байвал зохино. Доорх шаардлагыг хангасан тохиолдолд худалдаа эрхлэхийг зөвшөөрнө. Үүнд:

4.6.1.     Өвчтэй ба үхсэн шувууны мах худалдах, түгээхийг хориглох ;

4.6.2.     Өндгийг эрүүл ахуйн шаардлага хангасан нөхцөлд савлах, тээвэрлэх, түгээх, хадгалах, худалдаалах ;

4.6.3.     Эрүүл мэндийн гэрчилгээгүй, гарал үүсэл нь тодорхой бус шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүнийг худалдаалахгүй байх ;

4.6.4.     Шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүнтэй харьцсаны дараа хувийн эрүүл ахуйн дэглэмд тавигдах шаардлага, нөхцлийг хангасан байх ;

4.6.5.     Шувууны махыг эрүүл ахуйн шаардлага  хангасан нөхцөлд савлах, тээвэрлэх, түгээх, хадгалах, худалдаалах ;

4.6.6.     Шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүнийг савлах, худалдаалах үед бээлий  хэрэглэх ;

4.7.8.     Шувууны гаралтай бүтээгдхүүнд ямар нэг өвчний сэжиг илэрсэн тохиолдолд орон нутгийн мал эмнэлгийн байгууллагад мэдээллэх ;

4.7.9.     Худалдаа эрхлэх албан ёсны зөвшөөрөлтэй байх ;

 

Тав.   Биоаюулгүй байдлыг хангах талаар хийх ажлын аргачлал

 

5.1.1.     Биоаюулгүй байдлын цогц арга хэмжээг авч чадахгүй бол Засгийн газрын зүгээс ӨХШТ-тай тэмцэх, устгах хүрээнд хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнд итгэх олон нийтийн итгэл алдагдан улмаар халдвар тархах болно. Иймд өвчний голомтонд ажиллах багийн гишүүд нь биоаюулгүй байдлыг хангах, өөрсдийн хийж гүйцэтгэх үүргийг нухацтай ухамсарлах ёстой.  

5.1.2.     Онцгой нөхцөл байдлын үед баг тус бүрийн гүйцэтгэх үүрэг, үйл ажиллагааг дараахь хүснэгтэд заасан болно. Үүнд:

 

 

5.1.3.     Эдгээр багт орж ажиллах мэргэжлийн хүмүүс нь албан ёсоор томилогдож, батлагдсан, тогтвортой байх, вирүс тархаж эхлэх үед шаардлагатай арга хэмжээг хамтран хэрэгжүүлж эхлэнэ. Энэхүү зөвлөмжийн 10 дахь хэсэгт заасан өвөрмөц арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.

5.1.4.     Өвчний голомтонд орж ажиллах багийн гишүүд нь хүн нэг бүрийн ХХХ-ыг өмсөх, тайлах, бусад техник хэрэгсэлийг ашиглах сургалтанд хамрагдсан байвал зохино.

5.1.5.     Штабт ажиллаж байгаа хүмүүс нь биоаюулгүйн доорхи арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ. Үүнд:

5.1.6.     Хэрвээ шаардлагатай бол резинэн гутал өмсөнө.  Гутлыг зөвхөн тухайн зориулалтын дагуу ашиглана. Тухайн шувууны аж ахуйд гадны хүмүүс болон ажиллагсад ороход сольж өмсдөг  гутлыг хэрэглэж байх нь биоаюулгүй байдлын нэг чухал арга хэмжээ болно.

5.1.7.     Ажиллах үедээ хэрэглэсэн резинэн гуталыг багс, щётка ашиглан цэвэрлэж дараа нь сайтар угаагаад аж ахуйд орохын өмнө буюу гарахдаа халдваргүйжүүлэгч уусмалаар шүршинэ.

5.1.8.     Шувуу, шувууны гаралтай бүтээгдэхүүн, эд, эрхтэн, сангастай,  харьцахдаа  ХХХ, маск, малгай, бээлий г.м нэг удаагийн өмсгөлийг хэрэглэнэ. Тухайн өвчин гарсан голомтонд ажиллаж байгаа ажилтнууд нь өдөрт 3 удаа хүн нэг бүрийн ХХХ-ыг өмсөж хэрэглэхээр тооцож урьдчилан бэлтгэсэн байна. Өмсөж хэрэглэсэн хүн нэг бүрийн ХХХ-ыг 2 давхар гялгар уутанд хийж устгалд хамруулна.

5.1.9.     Халдвартай байранд орохын өмнө болон ажил дууссаны дараа гарахдаа савантай усаар гараа сайтар угаана. Халдвартай байр, сэжигтэй бүс, голомтонд орж ажиллахдаа тухайн ажилтан нь үнэт эдлэл, бөгж, зүүлт зэргийг зүүхийг хориглоно.

5.1.10.Хэрвээ боломжтой бол автомашиныг халдвар дамжуулхаас  сэргийлэхийн тулд халдваргүйжүүлэгч уусмал бүхий ваннаар  дамжуулан гаргана.

5.1.11.Өдөрт нэг удаа тээврийн хэрэгсэлийн дугуйны дотор талыг цэвэрлэж, халдваргүйжүүлэлт хийвэл зохино. Энэхүү арга хэмжээ нь ялангуяа олон шувуутай томоохон аж ахуйд чухал ач холбогдолтой. Автомашины дугуй, хаймран дугуй, шалавч (плитан шалан дээр байрлуудаг резинэн шалавч) зэргийг сайтар угааж цэвэрлэнэ.

5.1.12.Хэрвээ боломжтой бол өмссөн нэг удаагийн гутал, хувцас, бээлий зэргийг ажилласан байрандаа  орхиж тэнд нь устгалд оруулна. Хэрвээ ингэх боломжгүй бол 2 давхар гялгар уутанд хийж, булах буюу шатаах газар руу шилжүүлнэ.

5.1.13.Вирүсээр бохирдсон газарт ашигласан тоног төхөөрөмжийг цэвэрлэж, халдваргүйжүүлнэ. Мал амьтны байранд тэжээх, арчлах, устгал хийхэд ашиглаж байсан вирүсээр бохирдсон тоног хэрэгсэлийг дахин ашиглах бол  сайтар угааж, цэвэрлэж, халдваргүйжүүлнэ.

5.1.14.Цэвэрлэсэн болон бохир хувцас, тоног төхөөрөмж, бусад хэрэгслийг тус тусад хадгална.

5.1.15.Хэрвээ та өвчтэй буюу үхсэн шувуу, вирүсээр бохирдсон бүтээгдэхүүнтэй харьцсан  бол өөрийгөө "виусээр бохирдсон буюу халдвар тараагч" гэж үзнэ. Иймээс та биоаюулгүй ажиллагааны дэглэмийг сахиж, голомтонд ажилласнаас хойш 24 цагийн турш ямар нэгэн шувууны аж ахуйд ажиллах,  шувууны гаралтай бүтээгдэхүүн худалдаалах зах,  айл өрхөд очихгүй байх үүргийг хүлээнэ.

5.1.16.Тухайн бүсэд байгаа шувууны аж ахуйд халдвар алдахаас сэргийлж доорхи арга хэмжээг авах  Үүнд:

5.1.17.Нэг удаагийн өмсгөлийг сольж өмсөх, хэрэглэх

5.1.18.Автомашиныг сайтар угааж, цэвэрлэн, халдваргүйжүүлэх

5.1.19.Гэртээ мөн эрүүл ахуйн дэглэмийг сахиж чанд мөрдөх.

5.1.20.Таныг дахин голомтонд үргэлжлүүлэн ажиллах эсэхийг багийн ахлагч шийднэ.

5.1.21.Бохир орчинд ажиллахад хэрэглэсэн хувцсыг тайлан,  гутлыг сайтар угааж цэвэрлэн, тоног төхөөрмжийг халдваргүйжүүлнэ.

5.1.22.Ажил дууссаны дараа халдвараас хамгаалах, бусдад дамжуулахаас сэргийлэх үүднээс ажилтнууд нь халуун усанд орно.

5.1.23.Халдвартай газар, байранд ажиллахын өмнө ажилд шаардлагатай хүрэлцэхүйц хүн нэг бүрийн ХХХ, халдваргүйжүүлэгч бодис, бусад материалын нөөцийг бүрдүүлнэ.

5.1.24.Өвчинтэй тэмцэх ажилд оролцож байгаа бүх ажилтнууд нь доорх хувцас, хэрэгсэлээр бүрэн хангагдсан байна. Үүнд: 

5.1.25.Нэг удаагийн хамгаалах хувцас

5.1.26.резинэн гутал, сандаал, улавч, гадуур өмсөх углааш;

5.1.27.хамгаалах нүдний шил

5.1.28.бээлий (гадна болон дотуур өмсөх бээлий)

5.1.29.Нэг удаагийн маск (N95)

5.1.30.Нэг удаагийн малгай

5.1.31.Халдвартай газар ажиллаж байхдаа шаардлагагүй бол аль болох гар утас хэрэглэхгүй байвал зохино. Гар утсыг хэрэглэсэн тохиолдолд ажил дууссаны дараа сайтар цэвэрлэн, халдваргүйжүүлнэ.

5.1.32.Өвчилсөн шувуу хадгалж байгаа байрны орох, гарах хаалганд халдваргүйжүүлэгч уусмал бүхий хөл ванн эсвэл дэвсгэрийг байрлуулна.

 

Зургаа. Шинжлэгдхүүн цуглуулах, савлах, илгээх аргачлал

 

6.1. Шинжлэгдэхүүн  авах, илгээх

6.1.1.     Зөвхөн албан ёсны эрх бүхий малын эмч нар  шинжлэгдхүүнийг авч лабораторит илгээнэ.

6.1.2.     Бүх дээжийг цуглууласнаас хойш 24 цагийн дотор хүйтэн хэлхээний нөхцөл хангасан савалгаатайгаар оношилгооны лабораторит хүргүүлнэ. Хэрвээ арчдас эсвэл цусны дээжийг нийтийн тээврээр (онгоц, шуудан, хот хоорондын тээвэр г.м) тээвэрлэх бол албан ёсны зөвшөөрөл авч, "Хагарах аюултай: лабораторит илгээж байгаа дээж" гэсэн тусгай тэмдгийг савласан хайрцагны гадна талд ба хаяг дээр давхар наана.

 

                6.2. Шинжлэгдхүүн  авах аж ахуй

 

6.2.1       шувууны том аж ахуй

6.2.2       жижиг аж ахуй

6.2.3       өрхийн аж ахуй

 

6.3.           Шинжлэгдхүүн  авах

 

6.3.1.     Шувуунаас дараахь 3 төрлийн шинжлэгдхүүнийг  авна. Үүнд:

6.3.2.     цагаан мөгөөрсөн хоолой болон  хойд сүвний арчдас

6.3.3.     цус

6.3.4.     бүтэн шувуу эсвэл эд, эрхтэн

 

6.4.           Цагаан мөгөөрсөн хоолой болон хойд сүвний арчдас авах

 

Сэжигтэй шувууны ферм эсвэл өрхийн аж ахуйгаас үхээд удаагүй байгаа 5 эсвэл өвчтэй гэж үзсэн 30 шувуунаас цагаан мөгөөрсөн хоолой болон хойд сүвний арчдасыг шинжлэгдхүүн  болгон авна. Хэрвээ үхсэн шувууг бүхлээр нь лабораторит илгээх бол тэр нь үхээд 24 цагаас хэтрээгүй байвал зохино. Шинжлэгдхүүнийг дараахь аргачлалаар авна. Үүнд  шаардлагатай материал

 

6.4.1.     Фосфатын давсны уусмал. Давсыг шахмал байдлаар урьдчилан бэлтгэсэн байхаас гадна  хэрэгцээтэй үед нэрмэл усанд уусгаж хэрэглэнэ.

6.4.2.     ариун хөвөн бойтуур

6.4.3.      ус үл нэвтрэх гялгар уут

6.4.5.     мөс

6.4.6.     лабораторит шинжлэгдхүүн  илгээх хуудас

6.4.7.     Шинжлэгдхүүнийг хаяглах цавуутай цаас,  харандаа

 

6.5.           Шинжлэгдхүүн  цуглуулах аргачлал

 

Шинжлэгдхүүнийг авахдаа ариун хөвөн бойтуурыг ашиглана. Цагаан мөгөөрсөн хоолой, хойд сүвний арчдасыг тус тусад нь авна. Мөгөөрсөн хоолойн болон хойд сүвний арчдас тус бүр 5-ыг авч   хуванцар цодонд хийж сайтар битүүмжлэнэ. Цодон тус бүрийн гадна талд шувуу ба шинжлэгдхүүний нэр,  авсан огноо, хаяг г.м мэдээллийг багтаасан хаяг наана.

 

6.5.1. Цусны дээж

 

6.5.1.1.  Шувууны далавчин дор орших вен судаснаас өвөрмөц эсрэгбием илрүүлэх  зорилгоор цус авна.

 

Шаардлагатай зүйлс: 

6.5.2.2.                      22 номерын зүү

6.5.2.3.                      жижиг хуванцар цодон

6.5.2.4.                      ус  үл нэвтрэх гялгар уут

6.5.2.5.                      мөс

6.5.2.6.                      лабораторит шинжлэгдхүүн  илгээх хүснэгт

6.5.2.7.                      Шинжлэгдхүүнийг хаяглах харандаа, цавуутай цаас

 

6.6.       Шинжлэгдэхүүн  авах аргачлал : Цус авсан хуруу шилийг 10 минутийн турш хөдөлгөөнгүй байлгана. Дараа нь ийлдсийг цуглуулан авч хуванцар жижиг цодонд шилжүүлэн савлаж, сайтар таглана. Нэг аж ахуйн  эсвэл нэг шувууны байрнаас авсан дээжүүдийг тус тусад нь савлаж гялгар уутанд хийнэ. Дээжийг лабораторит илгээх хүртэл харанхуй, 4-7 хэмийн буюу сэрүүн газарт түр хадгална. Ихэвчлэн жижиг аж ахуйгаас 30, том аж ахуй ба шувуу худалдаалах захаас 60 хүртэлх тооны дээжийг авна.

 

6.6.1. Үхсэн шувууг илгээх: Үхээд 24 цагаас хэтрээгүй байгаа 5 эсвэл зориуд нядалсан 5 шувууг лабораторит дээж болгон илгээнэ. Шувууг бүхлээр нь гялгар уутанд хийж дараа нь мөн шингэн гоожихоос сэргийлэн 2-3 давхар уутанд хийж 4-7 хэмийн сэрүүн нөхцөлд түр хадгална. Гялгар уутны гадна талыг халдваргүйтгэлийн уусмалаар сайтар шүршинэ. Харин амьд шувууг эзэн нь дээж болгон лабораторит явуулах нь биоаюулгүй байдлын зарчимд нийцэхгүй.

 

6.6.2.Шаардлагатай хэрэгсэл: 

6.6.3.     ус үл нэвтрэх гялгар уут

6.6.4.     мөс

6.6.5.     лабораторит шинжлэгдхүүн илгээх хүснэгт

6.6.6.     шинжлэгдхүүний  хаяг, мэдээлэл бичих харандаа

6.7.           Эсрэгтөрөгч илрүүлэх түргэвчилсэн оношлуур

6.7.1.     Томуугийн А хүрээ болон H5 дэд хэвшлийг ялгаварлах түргэн тестийн цомгийг орон нутгийн мал эмнэлгийн лаборатори, бүсийн эсвэл үндэсний хэмжээний лабораторит  зааварын дагуу хэрэглэнэ. Орон нутгийн мал эмнэлгийн лабораторийн ажилтнууд нь түргэн оношлуурыг хэрхэн ашиглах талаар тусгайлсан сургалтанд хамрагдсан байна. Оношлуурын багцыг ашиглан дээж авахдаа дараахь зүйлийг анхаарна уу. Үүнд:

6.7.2.     Шувууны аж ахуйгаас шинжлэгдхүүн авахдаа тухайн аж ахуйг 10% -ын халдварлалттай гэж үзхэд  95% -ын магадлалтай  илрүүлэх шаардлага хангах зорилгоор дээд тал нь 30 хүртэл тооны өвчтэй шувуунаас,шинжлэгдхүүн авна.

7. Халдварын голомтонд ажиллах, шинжлэгдхүүн авах, шинжилгээ хийх, ариутгал, халдваргүйжүүлэлт хийхэд ашиглах биойюулгүй ажиллгааг хангасан багцууд  

 

7.1  Хүн нэг бүрийн ХХХ-ны багц нь бүх хэсгүүдийг багтаасан гялгар уутнаас (ойролцоогоор 12 х 12 инч) бүрдэх, нэг удаа 2 цагийн турш өмсөж хэрэглэх зориулалттай ба тус бүр нь 0.5 кг жинтэй. Багц бүр нь хүн болон мал эмнэлгийн ажилтнууд хэрэглэх зориулалттай бөгөөд дараахь зүйлүүдээс бүрдсэн байна.  Үүнд: 

7.1.2       маск N-95

7.1.3       арьс хамгаалах,  нэг удаа ашиглах өмд, цамц, гутал бүхий багц

7.1.4.     дотор  талд өмсдөг винил бээлий (4 mil)

7.1.5.     гадна талд өмсдөг нитрил бээлий (4-11 mil)

7.1.6.      гутлын гадуур өмсдөг нэг удаагийн улавч

7.1.7.     ус үл шингээгч хормогч

7.1.8.     хамгаалалт бүхий нүдний шил

7.1.9.     гар ариутгах зориулалт бүхий 4 ширхэг изопропилын спирт шингээсэн тампон

7.1.10.                        хатуу гадаргуутай хэсгийг арчих дөрвөн  хэсгээс тогтсон нэг багц тампон

7.1.11.                        хог хаягдал хийх уут нэг ширхэг (нэг удаагийн зориулалт бүхий бохирдсон зүйлийг агуулагч)

7.1.12.                        ХХХ-ын багцыг ашиглах зааварчилгаа

7.2.           Халдваргүйжүүлэгч багц

7.2.1.     Халдваргүйжүүлэлтийн багц нь 2 хайрцаг, 80 кг жинтэй бөгөөд 0.5 куб метр зай эзлэнэ. Энэхүү багц нь дараахь хэсгүүдээс тогтоно. Үүнд::

7.2.2.                 4 хос , хүн нэг бүрийн ХХХ-ны багц

7.2.3.                 2.25 галлон буюу 10 л багтаамжтай автомакс нэг ширхэг

7.2.4.                 Виркон С  халдваргүйжүүлэгч бодис 5 кг-аар савласан нэг ширхэг, (1%-иар тооцож хэрэглэх ба нэг литр уусмал бэлтгэхэд 10 гр шаардагдана. Энэхүү 5 кг виркони нь 500 литр халдваргүйжүүүлэгч уусмал бэлтгэхэд хүрэлцэнэ.

7.2.5.                 4 ширхэг угаалга хийх щётка

7.2.6.     5 галлон буюу 20 л багтаамжтай, тагтай сав 2 ширхэг

7.2.7.     сав нэг ширхэг

7.2.8.     саван 4 ширхэг

7.2.9.     нэг ширхэг угаалтуур

7.2.10.                        хошуувч нэг ширхэг

7.3.           Лабораторийн шинжилгээнд сорьц цуглууах багц

7.3.1.     Лабораторийн шинжилгээнд сорьц цуглуулах багц нь өвчин гарсан үед үндэсний болон олон улсын лавлагаа лабораторит шинжилгээнд зориулан шинжлэгдхүүн цуглуулах, баглаж боох, илгээхэд шаардлагатай багаж, хэрэгсэлийн цогц бүрдэл юм. Энэхүү багц нь 3 хайрцагаас бүрдэл болно. Үүнд:

7.3.2.     хүн нэг бүрийн ХХХ-ийн багц 4 ширхэг

7.3.3.     нэг ширхэг канистер

7.3.4.     ерөнхий мэс заслын хайч 5 ширхэг

7.3.5.     хайч 4 ширхэг

7.3.6.     хямсаа 4 ширхэг

7.3.7.     Becton Dickinson Directigen EZ Flu A+B оношилгооны цомог (30 хүний сорьц)* нэг ширхэг

7.3.8.     Synbiotics Avian Influenza Type A Antigen оношилгооны цомог (30 шувууны сорьц)* нэг ширхэг

7.3.9.     Becton Dickinson вирус тээвэрлэх орчин (лабораторийн аниализ хийх зориулалттай)

7.3.10  дээж цуглуулах зориулалт бүхий ариун шингэн, хуруу шил, тампон, уут, Ziploc зүсэгч /сахлын хутга/ бүхий иж бүрдэл нэг ширхэг

7.3.11.                        резинэн тууз

7.3.12.                        дээж тээвэрлэхэд хэрэглэдэг мөс

7.3.13.                        дээжийг савлах, хаяглах, тээвэрлэх зориулалт бүхий сав

7.3.14.                        Safe-T-Pak мөс нэг ширхэг

7.3.15.                        12 ширхэг аммони нитрат бүхий хөлдөөгч багц

7.3.16.                        1 ширхэг шилний харандаа

7.3.17.                        1 багц наалт бүхий хаяг

7.3.18.                        1 ширхэг скоч

7.3.19.                        багцыг шалгадаг нэг цомог   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2010 оны 04 дугаар сарын 05 ны өдрийн А/67. тоот тушаалаар батлав.

 

ШУВУУНЫ ТОМУУ ӨВЧНИЙГ МӨРДӨН ШАЛГАХ ЗАГВАР

 

1.      Эзний овог, нэр:

Албан ёсны хаяг:

 

Харилцах утасны дугаар:

 

GPS байрлал:                        өргөрөг:                                   уртраг:

 

2.Өвчилсөн буюу халдвар авсан шувууны төрөл:

Тахиа :

            Өндөгчлөгч ( )                        Махны үүлдэр ( )       Нутгийн үүлдэр ( )                

Нугас :

            Өндөгчлөгч ( )                        Махны үүлдэр ( )       Нутгийн үүлдэр ( )    

Галуу :

Бөднө :

Бусад :           

 

3.      Мэдрэмтгий буюу халдварласан сүрэг

 

 

4.      Эмнэл зүйн шинж тэмдэг :

( )         ноомойрох                            ( )                                             ( )

( )         амьсгалын замын өвчний шинж    ( )         чацга алдах              ( )         мэдрэлийн шинж

( )                                                         ( )         ямар нэгэн шинж тэмдэггүй үхэх

Бусад эмнэл зүйн шинж тэмдэг/үрэвсэл : ...........................................................................................................

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Урьдчилсан онош: ...................................................................................

............................................................................................................................................

5.      Шинжилгээнд дээж илгээсэн :                 тийм    ( )                     үгүй     ( )

Цуглуулсан дээжний төрөл: ...............................................................................................................

Лабораторит илгээсэн дээжний төрөл: ...........................................................................................................................................................................................................................................................................

Дээж илгээсэн огноо: ...........................Лабораторийн лавлах дугаар:..........................

6.      Вакцинжуулалт хийсэн байдал:

 

7.      Халдвар тархсан аж ахуй, байранд байгаа шувууны маллагааны хэлбэр:

( )   сул чөлөөтэй байдаг.

( )   хашсан

                  ( )         торон дотор байлгадаг.

                  ( )         хашлагатай шалан дээр байлгадаг.

                  ( )         зэрлэг шувуу орохоос сэргийлэн дээгүүр нь тор татсан байдаг.

                  ( )         хөргөлтийн ууршуулах системтэй.

( )   байр барьсан материал

                  ( )         модон материал      ( )         цемент                       ( )         тоосго

                  ( )         бусад материал : ...............................................................

.....................................................................................................................

( )               байран дахь

( )               бусад материал

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2010 оны 04 дугаар сарын 05 ны өдрийн А/67. тоот тушаалаар батлав.

 

ШУВУУНЫ ТОМУУ ӨВЧНИЙ ТАНДАЛТ ХИЙХ ЗААВАР

 

1.      Тандалтын тухай ерөнхий ойлголт

 

Аливаа халдварт өвчний талаар тандалт явуулах зорилго нь тухайн өвчнийг аль болох эрт илрүүлэх, түүний үр дүнд уг өвчинтэй тэмцэх, сэргийлэх хариу арга хэмжээг цаг алдалгүй авч хэрэгжүүлэхэд оршино.

Шувууны томуу өвчний тандалт нь нүүдлийн шувуудын төрөл зүйлийг тогтоох, тэдгээр нь манай орны нутаг дэвсгэрт орших ямар гол, нууруудад хичнээн тоо толгойгоор, хэдийд ирж, буцаж байгаа болон тэдгээрийн дотор шувууны томуу өвчинд эрсдэлтэй байж болох ямар төрөл зүйлийн шувууд байгаа, зэргийг тогтоож, дээж авч шинжилгээ хийж, түүний үр дүнгээр уг өвчинтэй тэмцэх сэргийлэх оновчтой арга хэмжээг цаг алдалгүй авч хэрэгжүүлэх болон нүүдлийн болон тэжээвэр шувуудын өвчлөл, хорогдлыг бүртгэх, мэдээлэх, тэдгээрт хяналт тавихад  оршино.

Зэрлэг ба тэжээвэр шувуудын дунд өндөр ба сул хоруу чанартай томуугийн вирссээр үүсгэгдсэн өвчин гарахаас сэргийлэх зорилгоор явуулах тандалтыг идэвхтэй ба идэвхгүй гэсэн хоёр хэлбэрээр явуулана. Идэвхгүй тандалт гэдэг нь тархавар судлалын үндэслэл багатай, авсан дээжийн тоо нь цаад сүргийн доторх уг өвчний шалтгааныг төлөөлж чадах эсэх нь тодорхойгүй, байдгаас түүний үр дүн нь хийсвэрдүү, шууд аваад хэрэглэхэд үргүй их хэмжээний зардал гаргаж болзошгүй байдаг сул талтай.

Харин идэвхитэй тандалт нь чиглэсэн тодорхой зорилго, төлөвлөгөөтэй, тандалт явуулах газар орон, нуур голоо шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр сонгосож цэгийн байршил тогтоосон, дээж авах, хадаглах, тээвэрлэх, шинжлэх арга аргачлал нь тодорхой, тандалтанд ажиллах баг нь урьдчилан бэлтгэгдэж, сургагдсан байдаг тул гарсан үр дүнг шууд авч ажил хэрэг болгон төр захиргааны болон мэргэжлийн байгууллаггууд уг асуудалтай холбоотой цаашид авч хэрэгжүүлэх ажлын үндэс болж чадахуйц байж чаддагаараа онцлогтой. 

Монгол улсад өндөр хоруу чанартай H5N1 дэд хэв шинжийн вирүсээр үүсгэгдсэн шувууны томуу өвчин жил дараалан оношлогдсон 2005, 2006 оноос эхлэн нүүдлийн болон тэжээвэр шувуудын дунд идэвхитэй тандалт явуулах тогтолцоо буй болгож, тус орны нутаг дэвсгэр дээгүүр дамжин өнгөрч байгаа буюу ирж зусдаг шувуудын зам дагуух томоохон нуур, голуудаас дээж цуглуулж, шинжилгээ хийж байх нь дээрхи өвчний болзошгүй эрсдэлээс сэргийлэх, өвчин гарсан үед богино хугацаанд оношилж, уг өвчинтэй тэмцэх, сэргийлэх ажлыг хөрөнгө, хүч бага гарган зөв оновчтой зохион байгуулах нь,  улс орны  эдийн засагт чухал ач холбогдолтой болох нь тодорхой байна.

Идэвхтэй тандалтын ийм тогтолцоо байгуулахад ихээхэн хөрөгө, мөнгө шаардлагатай болох нь тодорхой боловч  Европын холбоо, Дэлхийн Амьтны Эрүүл Мэндийн Байгууллага (ДАЭМБ), Дэлхийн банкнаас хэрэгжүүлсэн төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол улсад нүүдлийн болон гэрийн тэжээвэр шувуудын дунд идэвхтэй тандалт явуулах тогтолцоог байгуулагдав. Дэлхийн банкнаас хэрэгжүүлж буй энэхүү төслийн хүрээнд сүүлийн хоёр жилд дээрхи сүлжээний дагу тандалт явуулж ихээхэн үр дүнд хүрэв. Ийм тандалтыг Солонгос, Японы байгууллагууд болон Зэрлэг амьтдыг хамгаалах нийгэмлэгтэй ч хамтран явулж байна.

2.                  Тандалтын сүлжээ ба түүнд ажиллах аргачлал

 

Идэвхтэй тандалтын сүлжээ байгуулах ажлын зорилго нь нүүдлийн шувууд Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээгүүр дамжин өнгөрдөг гол замуудын дагуу байрлах баруун, төв, зүүн бүсийн аймгуудын нутаг дэвсгэрт орших томоохон нуур, голуудыг сонгож, тандалт явуулах цэгийг тогтоож, түүний координатыг тодорхойлон, газрын зураглалд оруулахад оршино.

Энэ ажлыг Европын холбооны хөрөнгөөр ДМАЭМБ-аас хэрэгжүүлсэн төслийн хүрээнд, ШУА-ийн харъяа Биологийн хүрээлэнгийн шувуу судлаачдын оролцоотойгоор баруун бүсэд Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий, Увс, Завхан аймгийн    нутагт орших 34 нуур, 3 голын 424 цэгт, төвийн бусэд Баянхонгор, Архангай, Булган, Хөвсгөл аймгийн нутагт орших 15 нуурын 137 цэгт, Зүүн бүсэд Хэнтй, Дорнот, Сүхбаатар аймагт байрлах 45 нуурын 192 цэгт буюу нийтдээ 12 аймгий нутагт орших 94 нуур 3 голд сонгон авсан 753 цэгүүдэд  тандалт явуулж байхаар газрын зураглалд оруулсан.(Хавсрал-1)

Тандалтыг нүүдлийн шувууд  манай оронд хавар  ирдэг 5-6-р сар ба намар буцдаг 9-10-р сард төвийн мэргэжлийн байгууллагуудаас харин бусад саруудад (7-9 сард) сүлжээнд хамрагдсан орон нутгийн мэргэжлийн байгууллаггууд тодорхой удирдамжийн дагуу явуулна.  Энэ тандалтын багт эпидемиологич буюу малын эмч, шувуу судлаач, жолооч гэсэн бүрэлдэхүүнтэй ажиллах ба тэдгээр нь биоаюулгүй ажиллагааны шаардлага хангасан хамгаалах хэрэгсэл, хувцас, дуран, телескоп, зургийн аппарат, координат тодорхойлогч (JPS) зэрэгтэй байна.

Тандалтаар тухайн бүс нутгийн сонгосон нуур голд ирсэн шувуудыг сонгосон цэгүүдээс ажиглалтыг дурандах болон хээрийн судлагааны бусад түгээмэл аргуудыг ашиглан тэдгээрийн төрөл, зүйл, тоо, толгойг судлагааны маягтын дагуу бүртгэнэ.  ((Хавсралт-2.)   Мөн ажиглалтаар өвчний шинж тэмдэгтэй шувуу байгаа эсэх хэрэв үхсэн шувууны сэг зэмтэй тааралдвал зааврын дагуу устгах арга хэмжээ авна.

Ажиглалт тандалтын явцад шувууны томуу өвчинд эрсдэл өндөртэй гэж үздэг хун, галуу,  нугас, цахлай гэх мэтийн шувуудаас баасны дээжийг шувуу олноор сууж байсан нуур, голын эрэг, арал орчимоос авах ба хэрэв үхсэн шувуу таарвал эдийн дээж авч хаана,  ямар нуур, голоос, ямар шувууны, ямар дээж авсан зэргийг маягтын дагуу бүртгэнэ.  ( Хавсралт-2.)

Тандалтын явцад шувууны томуу өвчний сэжигтэйгээр үхсэн, эсвэл эмнэл зүйн төсөөтэй шинж тэмдэг бүхий өвчтэй шувуу тааралдсан тохиолдолд зохих дээж авч хурдавчилсан тестээр шинжилгээ хийж, эерэг урвал өгч байвал орон нутгийн болон дээд байгууллагад мэдэгдэж зохих арга хэмжээг газар дээр нь зохион байгуулна. Харин тандалтын бус хугацаанд дээрхи шинж тэмдэгээр үхсэн ба сэжигтэй шувуу илэрсэн үед сүлжээнд хамрагдсан нуур, голын орчимд амьдрах малчид өөрийн сумын малын эмчид мэдэгдэх ба тэр нь аймгийн мал эмнэлэгийн байгууллагад мэдэгдэж, тэндээс мэргэжлийн баг ирж газар дээр нь хурдавчилсан тестээр шинжилгээ хийж урвал эерэг гарсан буюу сөрөг байсан ч эмнэл зүйн шинж тэмдэг нь шувууны томуу өвчинтэй төсөөтэй байгаа тохиолдолд дээж авч лабораторит илгээх ба шувууны сэг зэмийг зааврын дагуу устгаж, ариутгал, халдваргүйжүүлэлт  хийнэ.

Тандалтыг зөвхөн шувууны томуу өвчний тухайн үеийн байдлыг тэдний дунд ажиглах төдийгүй  шувуудын оршин амьдарч буй  газар орон, нуур цөөрмийн экологийн байдалтай уялдуулан ( нууруудын эрдэсжилтийн байдал, намар хөлдөх, хавар гэсэх хугацаа, нуур, голын эзлэх талбай, шувууд хэдийгээс ирж эхэлдэг мөн буцдаг хугацаа, орчны цаг агаарын байдал буюу салхины хурд, агаарын температур, үүлшилт, хур тундасны хэмжээ, хуурайшилт, нуур голын ширгэлт, ургамалжилтын байдал, нуур гол орчмоор амдрах айл өрхийн тоо, тэдгээрийн малын бүрэлдэхүүн тоо толгой, гахай, шувууны аж ахуй байгаа эсэх болон тэр орчимд үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэр, уурхай зэрэг) тодорхой судлагаа бас гаргана. ( Хавсралт -3-5 ).  Үүнээс гадна орон нутгийн мэргэжлийн байгууллагууд, мэргэжилтэн, ард иргэдтэй уулзаж тэдний санал сэтгэгдлийг сонсохын зэрэгцээ, шувууны томуу өвчний талаар мэдээлэл солилцож, зөвлөмж өгнө. (Хавсралт-6).

 

3. Тандалтаар  зэрлэг шувуудаас дээж авах

 

3.1.     Тандах шинжилгээнд амьд шувуунаас баасны дээж авна. 

.1            Шувуудын төрөл, зүйлийг тогтоосны дараа тухайн шувууг байгаа газраас нь үргээн нисгэж баасны шинэхэн дээж авна.

.2            Дээжийг тээвэрлэх орчин бүхий саванд  авна.

.3            Бааснаас дээжийг бойтуураар авч тээвэрлэх орчин бүхий цодонд хийгээд ишийг нь цодонгийн өндөрт тааруулан хугалж, сайтар таглаж,  хаяглана.

.4            Хаягийг дээжийн бүртгэлд бичигдсэн дугаараар тэмдэглэнэ. 

.5            /бүртгэл хөтлөх хуудсыг хавсаргав /

 

3.2             Тандах шинжилгээнд үхсэн болон өвчний сэжигтэй шувуунаас  дээж авах

 

·        Багалзуур, төвөнхний арчдас

·        Хойт  сүвний  арчдас

·        Сангас

·        Цусны ийлдэс

·        Төвөнх, мөгөөрсөн хоолойн хэсэг

·        Уушиг, түүний гуурс, салс

·        Тархи, нойр булчирхай, дэлүү

·        Гэдэс, түүний агуулагдахуун зэрэг эмгэг хувиралттай хэсгээс дээж авна.  Дээж бүртгэх хуудсыг нягт, нямбай нэгдсэн нэг загвараар хөтлөхөд онцгой анхаарна.

 

4.                  Тэжээвэр шувуунаас шинжлэгдхүүн авхад анхаарах зүйл

 

Тэжээвэр шувуу эрхэлдэг өрхийн болон шувууны аж ахуйд тандалт явуулахдаа  эрсдлийн байдлыг  тодорхойлно. Тэдгээр өрхийн болон шувууны аж ахуй  эрхлэгчид нь маллагааны технологоосоо хамаарч шувууны томуу өвчинд нэрвэгдэж болох байдлаараа харилцан адилгүй байдаг. Иймээс тэдгээрийг дотор нь эрсдэлтэй ба эрсдэл багатай гэж ангилах нь зүйтэй.

А. Эрсдэл өндөртэй бүлэгт:  Орон нутгийн  шувууны жижиг аж ахуй эрхлэгчид  багатах бөгөөд тэдгээр нь ихэвчлэн шувуугаа тусгай хашаагүй задгай маллагаатай байлгадаг учир зэрлэг шувуудтай ямар нэг байдлаар холилдох бололцоо ихтэй.

Аж ахуйг сонгож, дээж авахдаа доорхи зүйлийг анхаарна. Үүнд:

·        Тахиа  (галуу) үржүүлж бусад хүмүүст зардаг

·        Тахианууд (галуу) нь зориулалтын хашаа, байр байхгүй, чөлөөтэй байрладаг

·        Вакцинжуулалтанд хамрагдсан эсэхийг сайтар нягтлаж тэмдэглэнэ.

 

Б. Эрсдэл багатай бүлэг: Зориулалтын байран маллагааны нөхцөлд байгаа шувууд хамаарагдах бөгөөд, зэрлэг шувуудтай холилдох боломж бага.

Дээж авахад анхаарах зүйл:

·        Биоаюулгүй байдлыг хангаж, цонх, салхивчаа хир зэрэг битүүмжилсэн байдал

·        Төлөвлөгөөт ариутгал, халдваргүйжүүлэлтийг хир зэрэг хийдэг болох

·        Шувууны томуу өвчний ямар нэг сэжиг илэрч байсан эсэх

·        Вакцинжуулалтанд хир зэрэг хамрагдсан эсэхийг сайтар нягтлаж тэмдэглэнэ.

 

4.1.           Тандах шинжилгээнд тэжээвэр шувуунаас шинжлэгдхүүн авах авах

 

           А. Сангасыг шувууны суултуур ба гадаад орчноос бойтуураар авна.

           Б. Тэжээвэр шувууны  далавчны доорхи хураагуур судаснаас цус авч ийлдсийг ялгана.

 

4.2.  Зэрлэг ба тэжээвэр шувуунаас дээж авахад бэлтгэх ажил

 

Цуглуулах шинжлэгдхүүний хэрэгцээ шаардлагад тохируулан вирус тээвэрлэх орчин бүхий цодон, мөн хоосон цодонг хүрэлцэх тоогоор авна. Томуугийн шинжилгээний дээжийн бүртгэлд шинжлэгдхүүн  авсан аж ахуйн хаяг, амьтны төрөл, шинжлэгдхүүний  нэр, он сар өдрийг бичнэ. Дэс дугаар, шинжлэгдхүүний нэр буюу дугаарыг дээж хийсэн савны гадна тэмдэглэнэ. (Хавсралт 2 )

Шинжлэгдхүүний дагавар бичигт тухайн аж ахуй буюу нуур, гол орчимд ямар төрөл-зүйлийн хэдэн шувуу байгаа, хоногт өвчилсөн болон үхсэн шувууны тоо, өвчний шинж тэмдэг хийгээд эмгэг хувиралт, анхны оношийн талаар тодорхой бичнэ. Дараах аргачлалаар авсан эмгэгт дээжийг тээвэрлэх орчин бүхий цодонд, мөн тээвэрлэх орчин үгүй цодонд тус тус савлаж адил хаяглан зохих нөхцөлд битүүмжлэн лабораторид илгээнэ.

 

4.3.Шинжлэгдхүүн  авах аргачлал

 

4.3.1.   Багалзуур орчмоос арчдас авах. Шувууны амыг ангайлгаад хуурай хөвөн бойтуураар багалзуурын арын хэсгийн хоёр талыг ээлжлэн арчих буюу хэд хэдэн удаа эргүүлэн арчдас  авна. Арчдас бүхий бойтуурыг тээвэрлэх орчинтой цодод хийж  үзүүрийг нь  хугалж  дотор нь үлдээгээд таглана.

4.3.2. Төвөнх / мөгөөрсөн хоолойноос  арчдас авах. Доод эрүүний завсар орших төвөнхийн ховилоор бойтуурын хөвөн үзүүрийг шургуулж арчих аргаар авч  тээвэрлэх орчин бүхий саванд бойтуурын үзүүрийг хугалж үлдээнэ. Үхсэн, нядалсан шувууны мөгөөрсөн хоолой, уушигны гуурснаас мөн адил аргаар арчдас авч болно.

4.3.3.  Хойт сүвнээс  арчдас авах. Бойтуурыг хойт сүвэнд гүнзгий шургуулж эргэлдүүлэх болон нааш цааш холхиулах маягаар арчдас авна. Энэ тохиолдолд бойтуурын хөвөнд баасны эдийг сайн шингээх нь чухал. Хоёр бойтуураар хойт сүвний арчдас авах хэрэгтэй. Нэг бойтуурын арчдас бүхий үзүүрийг тээвэрлэх орчинд, нөгөө арчдасыг тээвэрлэх орчингүй цодод тус тус  хийж хугалж үлдээгээд хаяглана.

4.3.4. Баасны дээж авах. Шувууны шинэхэн нойтон баасыг хоёр бойтуураар арчин шингээгээд тээвэрлэх орчинтой цодод, мөн тээвэрлэх орчингүй цодод тус тус хийж адил хаяглана.

4.4.5. Эдийн дээж авах. Үхсэн буюу нядалсан шувууны тархи, нойр булчирхай, дэлүү, уушиг, мөгөөрсөн хоолой, түүний гуурсны салс, бүдүүн гэдэсний хэсгээс    тээвэрлэх орчинд хийлгүйгээр шууд хөлдөөх буюу тээвэрлэх орчинд хийж хөлдөөсний дараа тээвэрлэнэ. Хөлдөөх боломжгүй бол хоёр хоногийн дотор лабораторид хүргэнэ. Эдийн жижиг дээжийг тээвэрлэх орчинд цийдмэгжүүлнэ.

4.4.6. Томуу оношлох ба тандан шинжилгээнд  ийлдэс цуглуулах.  Дунд зэргийн болон сул хоруу чанартай вирусээр халдварласан шувууг оношлох , мөн вирус тээгч шувууг илрүүлэх зорилгоор тандах шинжилгээнд зориулж тэжээвэр шувууны далавчны хураагуур судаснаас 3 мл-ийн тариураар цус авна. Нядалж байгаа болон зэрлэг шувуунаас  тандан шинжилгээнд ийлдсийн дээж цуглуулахдаа шувууг үхүүлэх үед цусыг авч ийлдэслэх нь сайн. Үүний тулд авсан цусаа 2500 эргэлтээр 15 минут эргүүлж ийлсийг ялгана.  Ийлдсийг -200С-д хадгална.

            4.4.7. Шинжлэгдэхүүнийг  савлах. Шинжлэгдэхүүнийг савлахдаа "Нэг дээж нэг сав" гэдэг зарчмыг баримтлана.  Шинжлэгдхүүнийг  гурван давхар савлана.

4.4.8. Анхдагч сав: Шинжлэгдхүүнийг шууд хийх сав бөгөөд эргэдэг тагтай, үл хагарах буюу бат бөх зүйл (зузаан ханатай шил, пластик цод)-ээр хийсэн байна.

4.4.9. Хоёр дахь сав: Анхдагч сав чөлөөтэй багтах зайтай, нягт таглагдах тагтай, зөөлөвч бүхий хуванцар буюу шахмал цаасаар хийсэн байна.

             4.4.10. Гурав дах сав: Хоёр дахь сав чөлөөтэй багтах зайтай бөгөөд гадна талд нь хаяг, дээжийн дагалдах бичиг, дээд талыг заасан тэмдэг, ХАЛДВАРТАЙ гэсэн үг наасан хатуу кортон буюу хөөсөнцөрөөр хийсэн байна. Гадна хайрцгийн дотор хөлдөөгч гель эсвэл ус үл гоожих хүүдийд хөлдөөсөн мөс хийнэ. Гадна хайрцгийг төмөр дотортой хоолны халуун саваар орлуулж болно.

4.4.11. Шинжлэгдхүүнийг хадгалах, тээвэрлэх. Шинжлэгдхүүнийг цуглуулаад лабораторид 2 хоногийн дотор хүргэх бол 0°-4°С- д хадгалах ба бусад тохиолдолд лабораторид хүргэх хүртэл хөлдүүгээр, боломжтой бол -70°С хүйтэн нөхцөлд хадгална. "Шинжлэгдхүүн  савлах" аргачлалын дагуу бэлтгэсэн дээжийг аль болох богино хугацаанд боломжит тээврийн хэрэгслээр тээвэрлэж лабораторид хүргэнэ.

Нүүрс хүчлийн хий (СО2) томуугийн вирусыг хялбархан үхүүлэх учир томуугийн шинжилгээний дээжийг хуурай мөсөнд хөлдөөж, хадгалаж, тээвэрлэж бол

4.4.12. Шинжлэгдэхүүнийг лабораторид илгээх. Вирүс илрүүлэх шинжилгээнд зориулсан шинжлэгдхүүнийг мөстэй хайрцагт хийж лабораторид яаралтай хүргүүлнэ. Хэрэв шинжлэгдхүүнийг  лабораторид 2 хоногийн дотор хүргэх бол 00С-40С-д хадгалах ба бусад тохиолдолд  лаборатори хүргэх хүртэл хөлдүүгээр, боломжтой бол -700С хүйтэн нөхцөлд тээвэрлэнэ. Вирүсийнн халдварлах чанарыг сулруулахаас  сэргийлэн шинжлэгдхүүнийг  олон дахин хөлдөөж гэсгээхээс ямагт хамгаалах хэрэгтэй. Ийлдсийг +40С-д нэг хүртэл долоо хоног хадгалж болох боловч түүнээс хойшид -200С –д хөлдөөж хадгалах ба тээвэрлэнэ.

 

 5. Тандалтын явцад халдварын эх үүсвэрийг илрүүлэх

 

            Энэ ажлын зорилго нь вирүс хаанаас, юугаар дамжин орж ирсэн байж болох цаашид хаагуур хэрхэн тархаж болохыг олж тогтооход тус дэм болоход оршино. Иймд: Тандалтын баг нь оршин суугчдын дунд гарсан албан бус мэдээлэлийг сонсож тэдгээрийг магадлахад анхаарна.

             Зэрлэг шувуудын дунд гарсан өөрчлөлт хөдөлгөөн, шилжилт, өвчлөл, хорогдол, тэдгээрийн зан авирт гарсан өөрчлөлтийг ажиглана.

            Тухайн орон нутагт халдварыг хязгаарлан барих болмжгүй цаашид амархан алдаж  болох газар орныг тандан илрүүлэх арга хэмжээ авна.