/СС-ын 2017 оны 13-р тушаалаар хүчингүй болсон/

Санхүү, эдийн засгийн сайдын 2003 оны 3 дугаар сарын 31-ний өдрийн 93 дугаар тушаалын хоёрдугаар хавсралт

ТӨСВИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХЭТИЙН (БИЗНЕС) ТӨЛӨВЛӨГӨӨ БОЛОВСРУУЛАХ ЗААВАР

I. ОРШИЛ

1. 3ааврын зорилго

Улсын салбарын өнөөгийн тогтолцоог шинэчлэх хууль эрх зүйн үндэс болсон “Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай Монгол Улсын хууль”-ийг хэрэгжүүлэх зорилгоор энэхүү “Үйл ажиллагааны хэтийн (бизнес) төлөвлөгөө боловсруулах заавар”-ыг боловсруулав. Энэхүү заавар нь төсвийн байгууллагын үйл ажиллагааны хэтийн (бизнес) төлөвлөгөө боловсруулахад тус дэм болох зорилготой.

Үйл ажиллагааны хэтийн төлөвлөгөө /YAXT/-г боловсруулахдаа энэ зааврын зэрэгцээ дараах баримт бичгүүдийг ашиглах шаардлагатай:

• Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай Монгол Улсын хууль[1];
• “Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн шинэчлэл: Ерөнхий тайлбарын гарын авлага”;
• Төсвийн ерөнхийлөн захирагч ерөнхий менежертэй үр дүнгийн гэрээ байгуулах заавар[2];
• Бүтээгдэхүүн тодорхойлох болон үр дүнг үнэлэх тухай заавар[3] ;
• Төсвийн байгууллагад мөрдөх нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого[4];
• Төсвийн байгууллагад мөрдөх дансны нэгдсэн жагсаалт;
• Нягтлан бодох бүртгэлийн дансны заавар;
• Төсвийн байгууллагын санхүүгийн тайлангийн маягтууд;
• Төсвийн байгууллагын санхүүгийн тайланг бэлтгзж гаргах аргачлал;
• Төсвийн байгууллагын бүтээгдэхүүний өртөг тооцох аргачлал;
• Санхүүгийн тайлангийн тодруулгын маягт.

Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хууль /БУСТХ/-ийн 5 дугаар зүйлд зааснаар төсвийн байгууллага, албан тушаалтан нь жилийн эхэнд үйл ажиллагааныхаа зорилтыг тогтоож, хүрэх үр дүнг тодорхой болгох зарчмыг баримталж ажиллапа. Эдгээр зорилтыг төсвийн байгууллагын ерөнхий менежерийн үр дүнгийн гэрээ, тухайн төсвийн байгууллагын ҮАХТ-д тусгана. Дээрх баримт бичиг нь тухайн төсвийн байгууллага, түүний ерөнхий менежерийн ажлын үр дүнг тодорхойлохын зэрэгцээ бүтээгдэхүүн худалдан авах/нийлүүлэх болон өмчлөгчийн эрхийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг агуулдагаараа ач холбогдолтой.

II. СТРАТЕГИ ТӨЛӨВЛӨЛТ, ТҮҮНИЙ АЧ ХОЛБОГДОЛ

1. Хуулийн шаардлага

ТБУСТХ-ийн 26.1-д заасанчлан төсвийн байгууллагын YAXT нь тухайн байгууллагын төсөв боловсруулах үндэслэл болно. Иймээс төсвийн байгууллага нь төсвөөс санхүүжилт авахын тулд ҮАХТ-ний төслөө боловсруулан тухайн төсвийн ерөнхийлөн захирагчид хүргүүлж, санхүүгийн жилд нийлүүлэх бүтээгдэхүүнүүд, тэдгээрийн шалгуур үзүүлэлтийг тохиролцож, төсвийн байгууллагын ерөнхий менежер нь төсвийн ерөнхийлөн захирагчтай Yp дүнгийн гэрээ байгуулан ажиллах болно /ТБУСТХ-ийн 5.1.2; 18.1; 18.2; 26; 27.1/.

Учир нь төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн төсвийн төсөл нь улсын болон орон нутгийн төсвийн байгууллагын YAXT, төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн зорилтын саналыг үндэслэсэн байхын зэрэгцээ төсвөөс санхүүжиж байгаа бүх байгууллагын төсөв аль нэг төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн төсөлд хамрагдсан байх ёстой /ТБУСТХ-ийн 29.1; 29.3 заалтууд/.

Нөгөөтэйгүүр YAXT нь тухайн төсвийн байгууллагын төсөв зохиох, төсвөөс санхүүжилт авах гол баримт бичиг болохын сацуу тухайн төсвийн байгууллагын ерөнхий менежерийн тайлагналтын нэг гол баримт бичиг болно /ТБУСТХ-ийн 18.2/.

2. Бизнесийн стратеги төлөвлөлт

Бизнесийн стратеги төлөвлөлт гэж аливаа байгууллагын өсөлт хөгжилтөд нөлөөлж байдаг гадаад болон дотоод орчны нөхцөл байдлыг шинжилснээр эрхэм зорилго, стратеги, зорилтуудаа тодорхойлох, тэдгээрийг биелүүлэхэд шаардагдах нөөц болон үйл ажиллагааг төлөвлөх үйл явцыг хэлнэ. Төлөвлөлт нь улсын буюу төсвийн, эсвэл ашгийн төлөө буюу бизнесийн гэдгээс үл хамааран аливаа байгууллагын нэгдсэн удирдлагын мөчлөгийн сайлшгүй нэг үе шат, менежментийн нэг арга хэрэгсэл юм.

Бизнесийн стратеги төлөвлөлт нь эрхэм зорилго[5] тодорхойлох, орчны шинжилгээ[6] хийх, стратегиуд[7], зорилтыг тодорхойлох, санхүүгийн төлөвлөгөө[8] боловсруулах, шаардагдах нөөц, үйл ажиллагааг төлөвлөх болон үнэлгээ хийх зэрэг дэс дараа бүхий үе шатуудаас бүрдэх байнгын үйл ажиллагаа юм.

III. ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ БҮТЭЦ, АГУУЛГА

Бизнесийн стратегийн буюу үйл ажиллагааны хэтийн төлөвлөгөөний бүтэц, агуулгын талаар ТБУСТХ-ийн 26-р зүйлд тодорхой заасан байдаг. Тухайлбал төлөвлөгөө нь байгууллагын 3 жилийн хэтийн зорилтууд, дараагийн жилд нийлүүлэх бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо хэмжээ, чанар, өртөг, жилийн эцсийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлттэй ижил үзүүлэлтээр боловсруулсан байгууллагын төсөв, өмчлөгчийн эрхийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон бусад асуудал зэргийг заавал хамарсан байна. Иймээс ҮАХТ-ний үлгэрчилсэн загвар нь Бүдүүвч 1-д үзүүлсэн бүтэцтэй байна:

IV. БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСГҮҮДИЙН АГУУЛГА

1. Өмнөх үг

Энэ хэсэгт ҮАХТ-г боловсруулах болсон хууль эрх зүйн үндэслэлийг товч дурдахын зэрэгцээ уг төлөвлөгөө нь ямар зүйлийг агуулсан тухай бичнэ. Тухайлбал дараах агуулга бүхий зүйлийг энэ хэсэгт оруулж болно.

2. Ерөнхий менежерийн мэдэгдэл

Төсвөө боловсруулан төсвийн ерөнхийлөн захирагчид хүргүүлэхдээ тухайн төсвийн байгууллагын ерөнхий менежер мэдэгдэл гаргах бөгөөд уг мэдэгдэлд ирэх санхүүгийн жилд хүрэх үр дүн болон түүнд хүрэхийн тулд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, арга замын талаар дурдахын сацуу гарын үсэг зурж албажуулна.

3. Стратегийн үндсэн зорилтууд

3.1 Алсын xapaa[9]

Алсын xapaa гэж байгууллагын хүсэх ирээдүйд чиглэсэн хийгээд түүний өсөн хөгжих чармайлтын чиглэлийг илэрхийлсэн тунхагийг хэлэх бөгөөд тухайн байгууллага, түүнийг хүрээлэн буй нийгмийн орчин ирээдүйд ямар төлөвтэй байхыг тодорхойлно. Байгууллагын алсын харааг тодорхойлох нь стратеги төлөвлөлтийн хамгийн эхний үе шат болно.

Алсын xapaa нь хэтийн хүсэл мөрөөдөл болон бодит байдлыг аль алиныг нь хослуулсан байна. Алс хэтийн төлөвийг хийсвэрээр бус, харин ирээдүйд ямар байдалтай байхыг томъёолсон хэлбэрээр тодорхойлно. Аливаа байгууллага хэтийн төлөвөө тодорхойлох нь зорилтуудыг хооронд нь харилцан уялдуулж тодорхой болгох/байлгах; уг алс хэтийн төлөв дээрээ үндэслэн төлөвлөлтийн талаар аливаа чухал шийдвэр гаргах; тухайн байгууллагын үйл ажиллагааны үр дүнг сонирхож буй гадны хэрэглэгчдэд байгууллагаа таниулах, тэднээс дэмжлэг авах зэрэг хэд хэдэн давуу талтай байдаг.

Бүдүүвч 2-д алсын харааг хэрхэн тодорхойлсныг гадаад орны төрийн аудитын байгууллагын жишээн дээр үзүүлэв.

3.2 Эрхэм зорилго[10], эрхэмлэх зарчим[11]

Энэ хэсэгт байгууллагын эрхэм зорилгыг томъёолж бичнэ. Дараахь Бүдүүвчинд Төрийн захиргааны шинэчлэлийн туршилтын эхний ээлжийн байгууллага болох ТХШХ[12], ҮТЕГ, Төрийн албаны зөвлөлийн эрхэм зорилгоо хэрхэн тодорхойлсныг иш татав.

Эрхэм зорилгоо тодорхойлсны дараа тухайн байгууллага нь өөрийн үйл ажиллагаандаа ямар ямар зарчим эрхэмлэхээ тодорхойлж ҮАХТ-дөө тусгасан байвал зохино.

ТХШХ-ны жишээг дурдвал тус xopoo өөрийн үйл ажиллагаандаа 3 үндсэн зарчим эрхэмлэж ажиллахаар тусгасан бөгөөд эдгээрийг дараах байдлаар тодорхойлсон байна:

3.3 Орчны шинжилгээ

Цаашид юу хийхээ төлөвлөхийн өмнө тухайн байгууллага өнөөгийн бодит нөхцөл байдлыг үнэлж үзэх нь нэн чухал байдаг. Стратеги төлөвлөгөөний энэ хэсэгт байгууллага өөрийн дотоод болон гадаад орчны хүчин зүйлүүдээ үнэлэн үзэж одоогийн байгаа түвшингээ тогтооно. Ингэснээр байгууллага өөрийн давуу, сул тал болон учирч болох аюул занал/бэрхшээл, боломж зэргээ тодорхойлно.

Тухайлбал гадаад орчны шинжилгээгээр байгууллагын өөрийн үйл ажиллагаанаас үл хамааран нөлөөлж болох гадны хүчин зүйлүүдийг авч үзнэ. Тухайлбал, улс төрийн хүчин зүйл, Засгийн газрын бодлого, чиглэл, хууль, эрх зүйн зохицуулалт, улс орны нийгэм, эдийн засгийн байдал, олон улсын зээл, тусламжийн байгууллагууд, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид гэх мэт байж болно. Эдгээр хүчин зүйлийн нөлөөг үнэлэн үзэж, байгууллагын боломж болон аюул заналуудыг тодорхойлно. Дотоод орчны шинжилгээнд байгууллагын өөрийн бүхий л үйл ажиллагаа, дотоод нөхцөл байдлыг авч үзнэ. Тухайлбал, байгууллагын удирдлага, зохион байгуулалт /бүтэц, зохион байгуулалт, төлөвлөлтийн систем, хяналтын систем, удирдлагын бүтэц, чадавхи гэх мэт/ хийгээд санхүүгийн нөхцөл байдал /орлогын эх үүсвэр, төсвийн зарлага, өр, авлага, санхүү болон нябо-бүртгэлийн систем гэх мэт/ зэрэг нь дотоод орчны шинжилгээнд гол төлөв багтдаг.

Байгууллагын харьцангуй давуу тал, тэргүүлэх чиглэл, мөн сул талыг үнэлэхийн тулд SWOT шинжилгээний аргыг хэрэглэх нь олонтаа байдаг /Хүснэгт 1-г үзнэ үү/.

Хүснэгт 1. SWOT шинжилгээний бүрэлдэхүүн хэсгүүд

3.4 Стратегийн зорилт буюу хүрэх үр дүн

Энэ хэсэгт тухайн байгууллага өмнө тодорхойлсон эрхэм зорилгодоо хүрэхийн тулд ямар стратегийн зорилт дэвшүүлж ажиллахаа тусгана. Ингэхдээ стратегийн зорилтуудаа дунд хугацаанд буюу 3 жилийн хугацаанд тодорхойлж бичнэ /ТБУСТХ-ийн 26.2.1заасны дагуу/.

3.5 Үйл ажиллагааны хамрах хүрээ

Бизнесийн буюу үйл ажиллагааны хүрээ, өөрөөр хэлбэл тухайн байгууллагын үйл ажиллагааны хүрээ ямар байна вэ? Энэ нь ямарваа нэгэн байдлаар өөрчлөгдсөн үү? Эсвэл өөрчлөгдөх төлөв байна уy? гэх мэт асуудлууд нь аливаа байгууллагын өмчлөгчийн хувьд ямагт чухал асуултууд байдаг. Иймээс өмчлөгч тухайн төсвийн байгууллагын үйл ажиллагааны чиглэл түүний зорилгод хэрхэн нийцэж байгаа эсэхийг мэдэх үүднээс төсвийн байгууллага үйл ажиллагааныхаа чиглэл, хүрээг нарийн тодорхойлсон байх шаардлагатай. Ингээгүй нөхцөлд өмчлөгч /буюу төсвийн ерөнхийлөн захирагч/-ийн дэвшүүлж буй зорилго, түүнд хүрэхэд төсвийн байгууллагаас оруулах хувь нэмэр /буюу бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэхэд/ тухайн байгууллагын менежментийн болон ажиллагсдын мэргэжлийн уp чадвар дутах зэрэг эрсдэл гарч болох юм.

3.6 Эн тэргүүнд худалдан авах/нийлүүлэх бүтээгдэхүүн (ангиар)

Энэ хэсэгт дээр дурдсан стратегийн зорилтыг хангахын тулд тухайн байгууллага зайлшгүй худалдан авбал зохих буюу дээд байгууллагадаа нийлүүлэх бүтээгдэхүүний ангийг тодорхойлж бичнэ. Тухайлбал ҮТЕГ 2001-2003 оны төлөвлөгөөндөө дээр дурдсан хүрэх үр дүн/стратегийн зорилтыг хангахын тулд Засгийн газар, Санхүү, эдийн засгийн сайдад зайлшгүй нийлүүлэх бүтээгдэхүүний ангийг дараах байдлаар тодорхойлсон байна:

Байгууллагын эрхэлж буй үйл ажиллагааны хамрах хүрээ, чиглэл, бүтэц, зохион байгуулалт зэргээс хамааран бүтээгдэхүүний ангийн тоо болон нэг ангид багтаж буй бүтээгдэхүүний тоо харилцан адилгүй байж болно[13]. Жишээ нь TA3 өөрийн Бизнесийн стратегийн төлөвлөгөөнд бүтээгдэхүүний 4 ангийг тодорхойлсон байна[14].

3.7 Стратегийн зорилт, бүтээгдэхүүний анги хоорондын уялдаа

Энэ хэсэгт тухайн стратегийн зорилтод хүрэхийн тулд хэдий хэмжээний ямар ямар бүтээгдэхүүн /буюу ажил, үйлчилгээ/-г нийлүүлэх шаардлагатай байх вэ, тухайн бүтээгдэхүүний анги нь ямар ямар стратегийн зорилтод хувь нэмрээ оруулж болох вэ гэдгийг тодорхойлох шаардлагатай. Стратегийн зорилт ба бүтээгдэхүүний анги хоорондын уялдаа холбоог[15] дараах бүдүүвч дээр жишээ болгон үзүүлэв.

Бүдүүвч 8. Хүрэх үр дүн ба бүтээгдэхүүний ангийн хоорондын уялдаа-ҮТЕГ-ын жишээ

4. ТУХАЙН ТӨСВИЙН ЖИЛД НИЙЛҮҮЛЭХ БҮТЭЭГДЭХҮҮН

Энэ хэсэгт тухайн төсвийн жилд байгууллагын нийлүүлэх бүтээгдэхүүнийг нарийн тусгана. Ингэхдээ төсвийн байгууллагын ҮАХТ-ний үлгэрчилсэн загварт тусгасан загвар/хэлбэрийг ашиглана /Бүдүүвч 9, 10-г үзнэ үү/.

Бүтээгдэхүүний анги болон тухайн бүтээгдэхүүнийг тодорхойлохдоо “Бүтээгдэхүүн тодорхойлох тухай заавар”-ыг, нэгэнт тодорхойлсон бүтээгдэхүүний өртгийг тооцохдоо “Төсөвт байгууллагын бүтээгдэхүүний өртөг тооцох аргачлал”-ыг тус тус ашиглана. Бүтээгдэхүүний чанар, хугацааны үзүүлэлтийг боловсруулахдаа тухайн салбар, байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулсан хууль тогтоомж, дүрэм, журам, тушаал, норм, норматив зэргийг үндэс болгоно. Жишээ нь “Улсын төсвийн төсөлд санал өгөх” гэсэн бүтээгдэхүүний хувьд уг бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэх хугацааг хуулиар /ТБУСТХ/ тогтоосон байдаг, өөрөөр хэлбэл улсын төсвийн төслийг УИХ-ын намрын чуулганд 10-р сарын 1-ний өдрийн дотор оруулна.

Бүдүүвч 10. Бүтээгдэхүүн

Бүтээгдэхүүн 1.1 /бүтээгдэхүүний нэр/

Томъёолол

Бүтээгдэхүүний анги ганц бүтээгдэхүүнээс бүрдсэн тохиолдолд бүтээгдэхүүнийг зөвхөн ангийн түвшинд тодорхойлно /Бүдүүвч 9-д үзүүлсэнчлэн/.

4.2 Бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээ

Төсөвт байгууллагаас тухайн жилд нийлүүлэх бүтээгдэхүүнийг нэгэнт тодорхойлсон тоо хэмжээ, чанар, цаг хугацааны үзүүлэлтийг ханган, хуваарилсан төсөвт багтаан олон янзын аргаар нийлүүлэх боломж байдаг бөгөөд тэдгээрийг нийлүүлэхэд тухайн байгууллагын удирдлагын зүгээс янз бүрийн арга хэмжээ авч нийлүүлэх боломжтой байдаг. Иймээс бүтээгдэхүүн тус бүрээр түүнийг нийлүүлэхэд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, арга барил зэргийг энэ хэсэгт товч тодорхойлж бичнэ.

Жишээлбэл, “Татварын орлого бүрдүүлэх” гэсэн бүтээгдэхүүнийг татварын байцаагч нарын тоог нэмэх, татварын байцаагчийн цалин хөлсийг хураасан татвартай нь уялдуулах, татвар телөгч нарын дунд сургалт, сурталчилгаа сайтар явуулах зэрэг олон аргаар татвар төлөлтийг сайжруулах боломж байж болно. Тухайн жилийн хувьд татварын алба чухам ямар арга хэмжээ авч, татвар хураалтыг сайжруулах гэж байгаагаа энэ хэсэгт бичнэ гэсэн үг юм.

Төсвийн байгууллагын бүтээгдэхүүн нийлүүлэхэд чиглэсэн тухайн оны арга хэмжээг ҮАХТ-ний хавсралтад нарийн тусгах бололцоотой /Хавсралтыг үзнэ үү/. Уг хавсралтын загвар нь яам, агентлаг, байгууллагуудын үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний өнөөгийн загвартай ижил төстэй байгаагийн зэрэгцээ тухайн үйл ажиллагаа ямар бүтээгдэхүүнд чиглэгдэж байгаа болон түүнд хир хэмжээний төсөв зарцуулахыг харуулж байгаагаараа давуу талтай.

4.3 Байгууллагын бүтэц, зохион байгуулалт

Энэ хэсэгт байгууллагын өнөөгийн бүтэц, газар, хэлтсүүдийг харуулахаас гадна түүнд opox өөрчлөлт, мөн бүтэц зохион байгуулалт нь нийлүүлж буй бүтээгдэхүүнтэй хэрхэн уялдаж байгааг тайлбарлана. Өөрөөр хэлбэл, бүтээгдэхүүн нийлүүлэхэд бүтэц, зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийх шаардлага байгаа эсэх, хэрэв ийм шаардлага байвал ямар арга замаар хийх болон хөрөнгө мөнгөний эх үүсвэр шаардлагатай эсэх тухай энд тусгана. Шаардагдах хөрөнгө мөнгөний тооцоог төлөвлөгөөний холбогдох хэсгүүдэд мөн тусгана.

4.4 Хяналтын механизм

Энэ хэсэгт байгууллагын дотоод хяналтын талаар бичнэ. Тухайлбал санхүүгийн хяналт, үйл ажиллагааны хяналт, удирдлагын зүгээс шийдвэр гаргах үйл явцад тавих хяналт, гарсан шийдвэрийн биелэлтэд тавих хяналтын талаар товч дурдахаас гадна цаашид дотоод хяналтыг хэрхэн сайжруулах талаар мөн тусгах нь зүйтэй.

V. ТӨСӨВЛӨСӨН САНХҮҮГИЙН ТАЙЛАН

Төсөвлөсөн санхүүгийн тайланг Санхүү, эдийн засгийн сайдын 2002 оны 9 дүгээр сарын 12-ны өдрийн 253 дугаар тушаалаар баталсан санхүүгийн тайлантай ижил загвараар гаргах бөгөөд ингэхдээ төсвийн байгууллагад мөрдөх НББ-ийн бодлого, санхүүгийн тайлангийн загвар, тайланг бэлтгэж гаргах аргачлал, бүтээгдэхүүний өртөг тооцох аргачлал зэргийг удирдамж болгоно.

ТБУСТХ-ийн 26.2.3-т зааснаар тесвийн байгууллага ҮАХТ-д тусгах төсвөө жилийн эцсийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлттэй ижил үзүүлэлтээр боловсруулсан байна. Иймээс төсвийн байгууллага төсвөө төлөвлөхдөө төсөвлөсөн баланс, төсөвлөсөн үр дүнгийн тайлан, мөнгөн гүйлгээний төсөв, өмчийн өөрчлөлтийн төсөвлөсөн тайланг бэлтгэнэ. Эдгээр төсөвлөсөн тайлангууд 3 жилийг хамарна.

5.1 Төсөвлөсөн санхүүгийн тайлангийн бодит байдлын тухай мэдэгдэл

Энэ хэсэгт ерөнхий менежер, ерөнхий нягтлан бодогч хоёр хамтран байгууллагынхаа төсөвлөсөн санхүүгийн тайлангийн үнэн зөв байдлыг хариуцсан мэдэгдэл гарган гарын үсэг зурж албажуулна.

5.2 Нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого ба төсвийн таамаглалын талаарх мэдэгдэл

ҮАХТ-ний энэ хэсэгт НББ-ийн бодлого ба төсвийн таамаглалын талаар тусгана. Тухайлбал, төсөвт байгууллагад мөрдөх НББ-ийн бодлогоос өөрийн байгууллагад авч хэрэглэсэн гол гол арга, бодлого зэргийг тайлбарлана. Жишээ нь үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын хугацааг тогтоосон байдал, элэгдэл тооцох арга зэргийг тусгана. Мөн байгууллагын төсвийн төсөл буюу төсөвлөсөн санхүүгийн тайлангууд /төсөвлөсөн баланс, төсөвлөсөн үр дүнгийн тайлан, мөнгөн гүйлгээний төсөв, өмчийн өөрчлөлтийн төсөвлөсөн тайлан/-ыг энд тусгана. Эдгээр тайланг Санхүү, эдийн засгийн сайдын 253 дугаар тушаалаар баталсан зааврын дагуу гаргана.

5.3 Төсөвлөсөн санхүүгийн тайлангийн нэмэлт тодруулгууд

Энэ хэсэгт төсөвлөсөн тайлангуудыг тодруулах зорилгоор нэмэлт тодруулгуудыг тусгана. Ингэхдээ ямар нэмэлт тодруулгыг энд тусгах вэ гэдэг нь тухайн төсвийн байгууллагын санхүүгийн тайлагналтын онцлогоос хамаарах бөгөөд харин дараах нэмэлт тодруулгуудыг заавал тусгасан байна. Үүнд:

1.Бүтээгдэхүүний өртгийн төсөв

2.Хөрөнгө оруулалтын төсөв

3.Болзошгүй өр төлбөрийн тухай тайлбар

4.Орцын төсөв (зардлын зүйл тус бүрээр)

5.Өглөг, авлагын төсөв.

VI. ӨМЧЛӨГЧИЙН БУСАД ЗОРИЛТУУД

Өмчлөгчийн эрхийг хэрэгжүүлэх гэж УИХ-аас эрх олгосны дагуу Засгийн газар төсвийн хөрөнгийг захиран зарцуулагчийн хувьд төсвийн байгууллага өөрийн чиг үүргийн үйл ажиллагааг үр өгөөжтэй, тасралтгүй явуулж байх хүний нөөц, эд хөрөнгө болон санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлэх, учирч болох эрсдэлийг удирдах арга хэмжээг төлөвлөн авч хэрэгжүүлэхийг хэлнэ. Өмчлөлийн харилцааны хувьд тухайн байгууллага бус, төр өмчлөгч байна. Өмчлөгчийн нийтлэг сонирхолыг дор дурдсанаар илэрхийлнэ. Үүнд:

• Санхүүгийн байдал (санхүүгийн чиг хандлагын хувьд тухайн байгууллага хэрхэн шинэчлэгдэж байна вэ?);
• Ажиллах хүчний/оюуны, биет болон санхүүгийн нөөцийн ашиглалт сайжруулалт (тухайн байгууллага нь бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг цаашид нийлүүлэхэд шаардлагатай нөөцтэй байна уy? Түүнийгээ хадгалж, сайжруулж чадаж байна уy?);
• Бизнесийн буюу үйл ажиллагааны хамрах хүрээ ямар байна вэ? Тэр нь хир
  өөрчлөгдсөн бэ? Аль хэр өөрчлөгдөхөөр байна вэ?;
• Стратегийн асуудлууд (өмчлөгчийн зүгээс анхаарвал зохих стратегийн шинжтэй ямар нэгэн асуудал байгаа эсэх?);
• Эрсдэл (Ямар эрсдэл гарч болох вэ? Уг эрсдэл санхүүгийн эсвэл өөр төрлийн эрсдэл үү? Байгууллага эрсдлээ аль хэр сайн тодорхойлж чадсан бэ? зэрэг болно).

Төсвийн ерөнхийлөн захирагчаас тухайн төсөвт байгууллагын өмчлөлийн асуудлыг хянаж, анхааралдаа авахын ач холбогдол нь тухайн байгууллага өмч хөрөнгийг үр өгөөжтэй ашиглаж байгаа бол түүнийг нь ил тод болгох, хэрэв эрсдэл гарахаар бол түүнийг засч залруулах арга хэмжээ авахад оршино.

6.1 Өмчлөлийн зорилтууд

Төлөвлөгөөний энэ хэсэгт тухайн байгууллага өмчлөгчийн эрхийг хэрэгжүүлэхдээ ирэх 3 жилд ямар зорилт тавин ажиллахаа тусгана. Тухайлбал байгууллага өөрийн чиг үүргийн үйл ажиллагааг үр өгөөжтэй, тасралтгүй явуулж байх хүний нөөц, эд хөрөнгө болон санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлэх, учирч болох эрсдлийг удирдах арга хэмжээг төлөвлөнө.

Өмчлөлийн зорилтуудыг цөөн гол үзүүлэлтээр нэгтгэн харуулна. Эдгээр зорилт болон тэдгээрийн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлохдоо байгууллагын эрх ашгийг аль болох бодолцох; бүртгэлийн хэмжүүрээр илэрхийлж болох; зохицуулан өөрчилж болох (өөрөөр хэлбэл, байгууллагын менежер өмчлөлийн зорилт/үзүүлэлтүүдэд нөлөө үзүүлэх бүрэн боломжтой байх); энгийн ойлгомжтой байх; аль болох товчхон байх зэрэг шаардлагыг хангасан байна.

Өмчлөлийн зорилтыг тоон (ялангуяа санхүүгийн үйл ажиллагааг) ба тоон бус (тухайлбал эрсдлийг тайлбарлах) үзүүлэлтээр илэрхийлнэ. Өмчлөлийн үзүүлэлтүүдийг салбарын норм (хэм хэмжээ)-г харгалзан боловсруулбал зохино. Ингэснээр байгууллага хоорондын өмчлөлийн талаарх зорилт, байдлын ялгааг харьцуулан xapax боломжтой болно. Байгууллагын төсөв, үйл ажиллагааны хэтийн төлөвлөгөө нь тухайн төсвийн жилд гарч болох улирлын чанартай хүндрэл, хэрэгцээний өсөлт зэргийг тодорхой тусгасан байх шаардлагатай.

6.2 Санхүүгийн үйл ажиллагааны зорилт ба үзүүлэлтүүд

Ашгийн болоод ашгийн бус (үүний дотор төрийн байгууллага ч мөн нэгэн адил) аль ч байгууллагын өмчлөгч байгууллагынхаа санхүүгийн үйл ажиллагаанд онцгой анхаарал тавьдаг. Ашгийн бус байгууллагын өмчлөгч байгууллагынхаа санхүүгийн үйл ажиллагааг анхаарч сонирхдогийн шалтгаан нь:

• Зарлагаас давсан орлого (өөрөөр хэлбэл ашиг/орлого) нь дийлэнх ашгийн бус байгууллагын хувьд тухайн байгууллага оршин тогтнохын үндэс болдог;
• Өмчлөгч өөрийн байгууллагыг үр дүнтэй, үр өгөөжтэй ажиллах, бусдад бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг аль болох бололцооныхоо дээд хэмжээгээр нийлүүлдэг байлгах сонирхолтой байдагт оршино.

Иймээс төсөвт байгууллага санхүүгийн үйл ажиллагаандаа ямар зорилт дэвшүүлэн ажиллахаа энэ хэсэгт тусгана. Тухайлбал байгууллагынхаа өр, авлагыг тодорхой %-иар бууруулах, түүнийг хэрхэн бууруулах, НББ-ийн олон улсын стандартад бүрэн шилжих, НББ-ийн програм хангамж суурилуулах зэрэг зорилтууд байж болно. Хөрөнгийн эх үүсвэр шаардлагатай бол тооцоог энд тусгана.

6.3 Нөөцийн ашиглалт, сайжруулалт

Өмчлөгч нь тухайн байгууллага дараа дараагийн жилүүдэд бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг үр ашигтай нийлүүлэх нөөц боломжийг бүрдүүлж байна yy гэдэгт гол анхаарлаа хандуулдаг. Бүтээгдэхүүн нийлүүлэх, үйлчилгээ үзүүлэх чадварыг дараах зүйлтэй холбон авч үзнэ:

Хүний нөөц

Байгууллага нь тодорхой боловсрол, мэдлэг, туршлага бүхий хүн хүчний нөөцтэй байдаг ба энэхүү нөөцөө хадгалж хамгаалах, чадваржуулах, тухайн жилд нийлүүлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ, чанар болон бусад үзүүлэлтүүдтэй хэрхэн яаж уялдуулах, ямар бодлого баримтлах гэж байгаагаа энд тайлбарлана. Тухайлбал шаардагдах орон тоо, энэ нь нийлүүлэх бүтээгдэхүүнтэй хэрхэн уялдах; одоогоор ажиллаж буй хүмүүсийн тоо, түүнд opox өөрчлөлт; жилийн ажлын ачааллаас хамааран боловсон хүчний бодлогыг түүнтэй хэрхэн яаж уялдуулах (жишээ нь ажлын ачаалал ихтэй үед хагас цагаар, түр хугацаагаар, гэрээний үндсэн дээр зэрэг арга хэлбэрээр ажиллагсдын тоог зохицуулах г.м); тухайн жилд тэтгэвэрт гарах, урт хугацааны сургалтад хамрагдах, жирэмсний болон бусад чөлөө авах, ээлжийн амралт авах зэрэг боловсон хүчний хөдөлгөөн нь бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтэд ямар нөлөө үзүүлэх вэ зэрэг асуудлыг энд тусгана.

Байгууллагын хэмжээнд хэрэгжүүлэх хүний нөөцийн бодлого нь хэд хэдэн зүйлийг хамарна. Тухайлбал, мэдлэг, туршлага, yp чадвар бүхий ажиллагсдыг тогтвор суурьшилтай ажиллуулахад ямар бодлого, арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай; шинээр ажилд авах хүмүүсийн боловсрол, мэдлэг, туршлага зэрэгт тавих шаардлага; ажиллагсдыг дотоодын болон гадаадын сургалтад хамруулах хуваарь; ажлын үр дүнг дүгнэх, урамшуулал олгох, албан тушаал дэвшүүлэх эсхүл бууруулах, өөр ажилд шилжүүлэн ажиллуулах, үр дүнд суурилсан урамшуулал олгоход баримтлах зарчим, дүрэм, журам зэргийг шинээр боловсруулах, өөрчлөлт оруулах гэх мэт асуудал багтана.

Биет хөрөнгийн нөөц

Байгууллагын одоогийн ашиглаж буй биет хөрөнгө нь тухайн жилд нийлүүлэх бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд хүрэлцээтэй эсэхийг тодорхойлж, ирэх 3 жилд хичнээн хэмжээний биет хөрөнгийн нөөц шаардлагатай байгаа болон хөрөнгө оруулалт хийх эх сурвалж ба боломжийг тодорхойлно. Мөн биет хөрөнгийн элэгдэл, дахин үнэлгээ ба хяналтад удирдлагын зүгээс баримтлах бодлого, зарчмыг энэ хэсэгт тайлбарлан бичнэ. Энэ нь одоогоор ашиглаж буй биет хөрөнгө, түүнд opox өөрчлөлт; шаардагдах биет хөрөнгийн хэмжээ (жил бүрээр), нийлүүлэх бүтээгдэхүүнтэй хэрхэн уялдах; хөрөнгийн төлбөрийн тооцоо; элэгдэл тооцоход баримтлах зарчим; хөрөнгийн дахин үнэлгээ хийх эсэх; хөрөнгө актлах, устгах, зарж борлуулах гэх зэрэг асуудлыг хамарна.

Санхүүгийн нөөц

Энэ хэсэгт мөнгөн хөрөнгийн төсвийг авч үзнэ. Үүнийг жишээгээр харуулсан тайлбарыг хавсаргав /Зааврын хавсралтыг үзнэ үү/. Мөнгөн хөрөнгийн хувьд өмчлөгч нь тухайн төсөвт байгууллагын мөнгөн хөрөнгийн сарын эцсийн үлдэгдэл; төрөл бүрийн өр төлбөрийг барагдуулах болон нэмэлт зардлыг санхүүжүүлэх байгууллагын чадвар; мөнгөн хөрөнгийн гүйлгээтэй холбогдолтой авлага, өглөгийн зөрүү зэрэгт анхаарлаа хандуулдаг.

6.4 Эрсдэл

Өмчлөгч нь тухайн байгууллагад учирч болох эрсдэлд (санхүүгийн болоод бусад) мөн нэгэн адил анхааралтай хандах ёстой. Хэд хэдэн төрлийн эрсдэл байх бөгөөд өмчлөлийн зорилтыг тодорхойлох үүднээс тэдгээрийг дараах байдлаар ангилан авч үзэж болно. Үүнд:

Болзошгүй өр төлбөр

Төсвийн байгууллага нь тухайн төсвийн жилд гарч болзошгүй өр төлбөр ба хөрөнгийг тодруулж, санхүүгийн тайланд нэмэлт тодруулга хийх шаардлагатай. Болзошгүй өр төлбөр (хөрөнгө) гэж тухайн байгууллагын шууд хяналтаас гадуур ирээдүйн тодорхой бус үйл явдал тохиолдох эсхүл үл тохиолдохоос хамаарах өр төлбөр (хөрөнгө)-ийг хэлнэ. Жишээ нь буцалтгүй тусламж, гэнэтийн осол, байгалийн гамшигтай холбогдон гарах зардал, шүүхийн шийдвэрийн дагуу олж авч болох хөрөнгө, эсвэл шүүхээр шийдвэрлүүлэхээр гаргасан нэхэмжлэхэд тусгасан өр төлбөр, авлага болон хэдийгээр тухайн байгууллагын өмч болох шийдвэр гарсан хэдий ч дансанд бүртгэгдээгүй байгаа хөрөнгө зэрэг болно.

Хууль эрхийн актын үйлчлэлтэй холбоотой эрсдэл

Энэ хэсэгт тухайн байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулах хууль, эрх зүйн баримт бичигт нэмэлт, өөрчлөлт opox, үүнтэй холбоотой байгууллагын чиг үүрэг, эрх хэмжээ, бүтэц зохион байгуулалт, төсөв санхүүд өөрчлөлт opox магадлал байгаа эсэх, байгаа бол түүний шалтгааныг тайлбарлан бичнэ.

Өмчлөлийн өөрчлөлт

Байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой гарч болзошгүй, шийдэгдээгүй байгаа өмчлөлийн асуудлыг энэ хэсэгт тусгана, тухайлбал байгууллагыг корпорацжуулах, хувьчлах, бие даасан бүтэц бий болгох магадлал буюу эрсдэл байгаа эсэхийг энд тайлбарлана. Хэрэв ийм магадлал байгаа бол энэ нь түүний үйл ажиллагаа (чиг үүрэг, төсөв санхүү, удирдлага зэрэг)-д хэрхэн нөлөөлөх талаар тайлбар хийнэ.

Бодлогын өөрчлөлт

УИХ, Засгийн газраас тухайн байгууллагын чиг үүрэгтэй холбоотой бодлогын өөрчлөлт гаргах магадлал байгаа эсэх (тухайлбал сонгууль, Засгийн газар солигдох, гадаад, дотоод нөхцөл байдал өөрчлөгдөх зэргээс хамаарсан бодлогын өөрчлөлт), хэрэв байгаа бол энэ нь байгууллагын үйл ажиллагаа, төсөв санхүү зэрэгт ямар нөлөө үзүүлэх талаар энэ хэсэгт тайлбарлан бичнэ.

Орцын зах зээл

Хэрэв байгууллага нь тухайн орцын зах зээлийн (тухайлбал ажиллах хүчний, хөрөнгийн, түүхий эдийн гэх мэт) өөрчлөлт, хэлбэлзлээс хэт их хамааралтай бол энэ тухайгаа энд тайлбарлана. Өөрөөр хэлбэл тодорхой орцын нийлүүлэлт, үнийн өөрчлөлтийн төлөв/хандлага зэргээс хамааран үүсч болзошгүй тодорхой бус байдал, эдгээр өөрчлөлт нь байгууллагын үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөх талаар энэ хэсэгт тайлбарлана.

Хөрөнгийн алдагдал

Эд хөрөнгө үрэгдэх, эсхүл алдагдахын эсрэг ямар арга хэмжээ авах гэж байгаа, эсхүл ямар арга хэмжээ авсан тухай энэ хэсэгт тусгана. Жишээ нь төсвийн байгууллага өөрөө эд хөрөнгөө хариуцан даатгуулах зэргээр хөрөнгийн алдагдлаас урьдчилан сэргийлж болох бөгөөд хэрвээ ийнхүү даатгуулсан бол энд тусгана гэсэн үг.

Гадаад валютын ханшны өөрчлөлтийн эрсдэл

Байгууллага нь гадаад валютын ханшны өөрчлөлтөөс хэр зэрэг хамааралтай болохоо энэ хэсэгт тайлбарлахын зэрэгцээ гадаад валютын ханшны өөрчлөлтийн эрсдлийг хэрхэн бууруулах саналаа тусгана. Тухайн төсөвт байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагаанаас хамааран энэ эрсдэл гарах тул дийлэнх төсөвт байгууллагын хувьд энэ эрсдэл заавал гарахгүй.

Таамаглал

Энд урьдчилан таамаглаж буй зүйлтэй холбогдон гарч болох эрсдлийг бичнэ. Өөрөөр хэлбэл урьдчилан тооцоолж байгаа зүйлд ямар нэгэн дутуу бодсон болон хүрэх үр дүнд нөлөөлж болох хүчин зүйлийн талаар эргэлзээ төрж байгаа бол түүнийгээ энд тайлбарлана. Мөн прогноз хийхэд ашигласан арга техникээ энд мөн тайлбарлана.

VII. УЛСЫН ОРЛОГО, ЗАРЛАГА, ХӨРӨНГӨ, ӨР ТӨЛБӨРИЙН ТӨСӨВЛӨСӨН ТАЙЛАН

Тухайн төсөвт байгууллагын эрхэлж буй үйл ажиллагаанаас хамааран улсын орлого, зарлага, хөрөнгө, өр төлбөрийн талаарх мэдээллийг түүний ҮАХТ-д тусгана. Нийт Засгийн газрын түвшинд улсын орлого, зарлага, хөрөнгө, өр төлбөрийн /нэгтгэсэн/ тайланг Санхүү, эдийн засгийн яамнаас батлан гаргах бодлого, загвар, журмын дагуу гаргана.

Мөнгөн хөрөнгийн төсвийн жишээ