Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2018 оны 8 дугаар сарын 28-ны өдрийн

А-145 дугаар тушаалын хавсралт

Үржлийн малд хянан магадлагаа хийх, баталгаажуулах, үүлдэрлэг байдлыг тодорхойлох, хяналт тавих журам

Нэг. Нийтлэг үндэслэл

1.1.Монгол улсад шинээр буй болгосон үүлдэр, үүлдрийн болон үржлийн хэсэг, нутгийн омог (цаашид үүлдэр, омог гэх), нутагшсан үүлдрийн мал, тэжээвэр амьтдын аж ахуй биологийн онцлог, үржлийн ашиг шимийн чанарт үнэлэлт, дүгнэлт өгөхөд энэхүү журмыг баримтална.

1.2.Энэхүү журамд таван төрлийн мал болон гахай, шувуу, зөгий, туулай зэрэг ашиг шимийн тодорхой чиглэлээр үржүүлсэн амьтдыг хамааруулна.

1.3.Нутгийн шилмэл омгийн малыг үүлдэр, үүлдрийн хэсгээр баталгаажуулахад энэ журмыг баримтлах бөгөөд удам, бүл үүсээгүй нөхцөлд хэвшилээр батална. Үүлдэр, үүлдрийн болон үржлийн хэсэг, нутгийн омгийн мал нь нөхөн үржихүйн шаардлага хангахуйц бүтэц, тоотой байна.

1.4.Үүлдрээр батлагдах мал, тэжээвэр амьтан нь гео-экологи, эдийн засгийн өвөрмөц нөхцөлд хүний оролцоотойгоор бий болгосон нэг гарал үүсэлтэй, өөр дотор нь үржүүлэхэд тооны хувьд хүрэлцээтэй, аж ахуйн болон үржлийн үнэт чанараа үр төлдөө баттай удамшуулдаг, Фенотип, генотип, биологи аж ахуйн ашигтай чанараар  нь тухайн бусад үүлдрийн мал, амьтдаас мэдэгдэхүйц ялгагдах өвөрмөц онцлогтой бүлэг мал амьтан байна.

1.5.Үүлдрийн мал, амьтан нь 3-аас доошгүй удам, 6-аас доошгүй бүлээс бүрдэх бөгөөд тэдгээрийг удам дагуулан 3-аас доошгүй үе үржүүлсэн удмуудын мал нь хоорондоо ялгагдах онцлогтой байна.

1.6.Омогоор батлагдах мал, амьтан нь нутгийн нэг үүлдэрт хамаарах боловч тухайн бүс нутгийн гео-экологийн өвөрмөц нөхцөлд ардын селекцийн аргын үр дүнд бий болсон зүс, бие цогцос, галбир ашиг шимийн чанараар харьцангуй жигд, аж ахуйн ашигтай чанараа үр төлдөө тогтвортой дамжуулдаг, өөр дотор нь үржүүлэхэд тооны хувьд хүрэлцээтэй, нутгийн ижил төрөл, үүлдрийн бусад малаас аж ахуй, биологийн онцлог чанараараа ялгаатай сүрэг мал байна.

1.7.Итгэмжлэл, зэрэг дэв бүхий мэргэжлийн шинжээчдийн хийсэн үзлэг ангилалтын дүнгээр цөм сүргийн болон үржлийн сүргийн босго үзүүлэлтийн шаардлага хангасан хээлтэгч, хээлтүүлэгч малыг тохиромжтой хэвшлийн малд тооцно.

1.8.Үржил селекцийн ололт болгон баталгаажуулах тохиромжтой хэвшлийн мал, амьтны тоо толгойн доод хэмжээ

Хоёр. Үржил селекцийн ажлын үр дүнг хянан магадлахад тавих шаардлага

2.1.Үржил селекцийн ажлын үр дүнд бий болгож баталгаажуулахаар тодорхойлогдож буй үүлдэр, омгийн малд хянан магадлагаа хийлгэхэд дараах шаардлагыг хангасан байна.

2.1.1.Тодорхойлогдож буй үүлдэр, омгийн малын тохиромжтой хэвшлийн шаардлага хангасан мал, тэжээвэр амьтны тоо нь энэ журмын 1.8-д заасан үзүүлэлтээс цөөнгүй байна.

2.1.2.Хянан магадлагаанд оруулах мал, амьтан нь тухайн бүс нутагт үржүүлэхээр заагдсан ашиг шимийн чиглэлд нийцсэн, галбир, бие цогцос, тухайн үүлдэр, омог тус бүрт батлагдсанMNS стандартын үзүүлэлт болон эрүүл мэндийн шаардлага хангасан, зүс жигд, үндсэн ашиг шимийн түвшин ижил төрлийн бусад мал, амьтнаас давуу, ялгагдах онцлогтой байна.

2.1.3.Ашиг шимийн тодорхой чиглэлээр үүлдэр, омгийг сайжруулах, туршилт судалгаа хийх, улмаар шинэ үүлдэр, омог бий болгох ажлын арга зүй, түүнийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг эрдэм шинжилгээний болон сургалтын байгууллагын өргөтгөсөн хурлаар хэлэлцүүлж  баталгаажуулсан, судалгааны зорилго, зорилтоо биелүүлсэн байна.

2.1.4.Бог мал, сүүний үхрийн аж ахуйд үржлийн хээлтүүлэгчийг суманд үйл ажиллагаа явуулж буймал үржүүлэг, технологийн ажил, үйлчилгээний мэргэжлийн нэгжид төвлөрүүлж, удам зүйн үнэлгээ хийлгэсэн байх, шаардлага хангасан хээлтүүлэгчийн мэдээлэл нь Удам зүйн үнэлгээний нэгдсэн программд бүртгэгдсэн байна.

2.1.5.Тодорхойлолт танилцуулгыг тухайн сумын Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурал, багийн Иргэдийн Нийтийн хурлаар хэлэлцүүлэн, орон нутгийн малчдын санал, дэмжлэгийг тусгасан байна.

2.1.6.Арга зүйн дагуу хийсэн ажлын тайлан, үүлдэр, омгийн тодорхойлолт, танилцуулгыг Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөл, Малзүйч, үржүүлэгчдийн холбоо, Үүлдэр ашиг шимийн зөвлөлөөр хэлэлцүүлж тодорхойлолт, баталгаа гаргуулсан байна.

2.2.Тодорхойлолтод мал, амьтны гарал үүсэл, генотип, фенотип, морфологи, физиологийн онцлог, ашиг шимийн хэмжээ, гарц, чанар, эдийн засгийн үр ашгийг илэрхийлсэн дараах үзүүлэлтийг тусгасан байна Үүнд:

2.2.1.Уг мал, амьтныг бий болгосон үржүүлгийн арга;

2.2.2.Гарал үүсэл, удам гарваль, зүс, ашиг шимийн ижил төстэй байдлаар жигдэрч бусдаас ялгарсан селекцийн ялгарал нь бодитой тогтоогдсон байдал;

2.2.3.Морфологи, физиологи, биологийн өвөрмөц шинж чанар, өвчин эмгэгт тэсвэртэй байдал /зонхилох зүс, бие цогцос, фенотип, генетик тогтолцооны ялгаа, клиник, гематологийн болон цусны ерөнхий уураг г.м/;

2.2.4.Аж ахуй, биологийн ашигтай шинж чанар, нэгжийн ашиг шим, /амьтдын жин, ноос, мах, сүү, ноолуур, өндөг, бал, үслэг амьтны хувьд арьсны талбай, үсний өнгө, сор, туяа зэрэг бүтээгдэхүүний гарц, чанарын онцлог/;

2.2.5.Сүргийн бүтэц, тоо толгойн өсөлт, тархалтын байдал;

2.2.6.Өсөлт бойжилтын эрчим, тэжээл төлц /махны чиглэлийн мал, амьтанд хоногийн нэмэгдэл жин, төрсний дараах үеийн болон /1.6.9.18 сартай үеийн жин/;

2.2.7.Сүргийн удам гарвалийн бүтэц, удам бүл үндэслэгч, залгамжлагчдыг үр төлийн чанараар шалгасан үндсэн материалууд болон үржлийн дэвтэр;

2.2.8.Дөрвөн улирлын арчилгаа, маллагаа, тэжээллэгийн нөхцөл, түүний онцлог;

2.2.9. Эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлт;

2.2.10.Үржлийн мал авч ашигласан баг, сум, дүүргийн  малын чанарт гарсан өөрчлөлт, тэдний санал, дүгнэлт;

2.2.11.Тохиромжтой хэвшлийн малын ашиг шим / амьдын жин, ноос, ноолуур, сүү/-ийн хэлбэлзэл, селекцийн үр ашгийг тооцож, тухайн сүргийг цаашид чанар, ашиг шимийг бататгах боломж бий болсон эсэх зэргийг судалгаа, тоо баримтанд тулгуурлан гаргасан байна.

2.3.Үржил селекцийн ажлын үр дүнд бий болсон мал, амьтанд хянан магадлагаа хийлгэх, баталгаажуулах хүсэлт болон үүлдэр, омгийн тодорхойлолт зэргийг тухайн мал, амьтны үржил селекцийн ажлыг удирдан гүйцэтгэгч буюу зохион бүтээгч нь журманд тусгасаны дагуу бүрдүүлж аймаг, нийслэлийн хөдөө аж ахуйн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагад хүргүүлнэ.

2.4.Аймаг, нийслэлийн хөдөө аж ахуйн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага нь хянан магадлагаа хийлгэхээр ирүүлсэн материалыг хянаж,  орон нутгийн иргэд, аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргын санал, дүгнэлт, холбогдох материалын хамт Малын генетик нөөцийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагад хүргүүлнэ.

2.5.Хянан магадлагаа хийлгэхээр санал болгож буй үүлдэр, омгийн мал, амьтны тодорхойлолт нь дараах бүтэцтэй байна. Үүнд:

2.5.1.Тухайн орон нутгийн мал аж ахуйн салбарын судлагдсан байдал;

2.5.2 .Тухайн бүс, нутгийн экологи, газар зүйн онцлог, бэлчээрийн нөхцөл;

2.5.3. Тухайн сумын мал аж ахуйн салбарын танилцуулга;

2.5.4.Үүлдэр, омгийг бий болгосон үржил, селекцийн ажлын  чиглэл, үржлийн ажлын зохион байгуулалт;

•Үржил селекцийн ажлын зорилго, зорилт;

•Үржүүлгийн арга;

•Шилэн сонголт;

•Тохируулан сонголт;

•Хээлтүүлгийн арга;

•Төл бойжуулах арга, нөхөн үржихүйн байдал;

•Сүргийн бүтэц, тооны өсөлт, тархалт;

•Үржлийн хээлтүүлэгч бойжуулж үр төлийн чанараар шалгаруулсан байдал;

•Үржлийн бүртгэл, мэдээлэл, гарал үүслийг бүртгэсэн байдал;

•Мал, амьтны байр, арчилгаа маллагаа, тэжээл, тэжээллэгийн технологи, бэлчээрийн даац, усан хангамж;

 2.5.5.Үүлдрийн биологи, аж ахуйн онцлог;

•Гарал үүсэл, бие цогцос, галбир, нас хүйс;

•Биеийн өсөлт хөгжилт;

•Үндсэн ашиг шим;

•Бусдаас ялгарах онцлог шинж, селекцийн ялгаа;

•Сүргийн генетик тогтолцоо;

•Мах сүү, ноос, ноолуурын бүтэц гарц, чанарын үзүүлэлтүүд;

•Төлөрхөг чанар;

•Эдийн засгийн үр ашиг;

2.5.6.  Тодорхойлолтод мал, амьтны батлагдсан стандарт, тоо толгой, өсөлт хорогдлын байдал / сүүлийн 5 жилээр/, тохиромжтой хэвшлийн малын фото зураг зэргийг хавсаргана.

Гурав. Үржил, селекцийн ажлын үр дүнг  баталгаажуулах

3.1.Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын Малын үржил, бүртгэлийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга буюу Ерөнхий мал зүйч нь орон нутгаас ирүүлсэн тодорхойлолт, бусад холбогдох материалтай танилцаж,  журмын 2.1.6-д тусгасан баталгааг үндэслэн дүгнэлт гаргаж,  хянан магадлагаа хийх ажлын хэсгийг томилуулах саналыг ажлын  7 өдөрт багтаан Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүнд гаргана.

3.2.Хянан магадлагаа хийлгэхээр ирүүлсэн материал журмын шаардлага хангахгүй гэж үзсэн тохиолдолд тодорхойлолт, баталгаа гаргасан Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөл, Малзүйч, үржүүлэгчдийн холбоо, Үүлдэр ашиг шимийн зөвлөлд ажлын 5 өдөрт багтаан мэдэгдэж, материалыг буцаана.

3.3. Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн хянан магадлах ажлын хэсгийг 1-1,5 жилийн хугацаатай томилох бөгөөд ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын Малын үржил, бүртгэлийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газар,Үүлдэр,ашиг шимийн зөвлөл, Мэргэжлийн хяналт болон Сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллага, Мэргэжлийн холбоод, төрийн бус байгууллагын төлөөллийг тус тус оролцуулна.

3.4.Ажлын хэсэг нь Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний баталсан удирдамжийн дагуу мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн технологит хугацаанд газар дээр нь очиж танилцан, тодорхойлолтод тусгасан асуудлын үнэн зөв эсэхэд хянан магадлагаа хийнэ. 

3.5.Ажлын хэсэг хянан магадлагаа явуулж байгаа мал, амьтныг гаргасан үржүүлгийн арга, тоо толгойн өсөлт, сүргийн бүтэц, нөхөн үйлдвэрлэл, анги чанар, ашиг шим, биологи аж ахуйн онцлог, физиологийн үзүүлэлт, арчилгаа, маллагаа, тэжээллэгийн горим, үржлийн ажлын бүртгэл, эдийн засгийн үр дүн зэрэгт мэргэжлийн үнэлгээ хийж,  дүгнэлт гаргана.

3.6. Ажлын хэсэг үржил селекцийн ажлын үр дүн, шинээр бий болгосон үүлдэр, омгийн мал, амьтны ашиг шимийн чиглэл, оноосон нэр зэргийг  хүлээн зөвшөөрөх эсэхэд санал өгнө.

3.7.Ажлын хэсэг хянан магадлах үеийн нөхцөл байдал, бусад үзүүлэлттэй уялдуулан тухайн малыг үүлдрээр баталгаажуулах бол 10 жилийн, омгоор баталгаажуулах бол 5 жилийн үржил селекцийн ажлын хөтөлбөрийг боловсруулах чиглэлийг орон нутгийн мэргэжлийн байгууллага, үүлдэр, омгийн малын зохион бүтээгчдэд өгөх бөгөөд ажлын тайлан, дүгнэлт, саналыг бүрэлдэхүүнээрээ хэлэлцэж гарын үсэг зурж,  баталгаажуулан, үржил селекцийн ажлын хөтөлбөрийн хамт Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний дэргэдэх зөвлөлийн хуралдаанд танилцуулна.

3.8.Ажлын хэсгийн дүгнэлт, саналыг үндэслэн  үүлдэр, омгийн мал, амьтныг Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний шийдвэрээр  баталгаажуулан батламж олгоно.  Батламжийн загварыг Малын генетик нөөцийн асуудал асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална. 

3.9.Шинээр баталгаажсан үүлдэр, омгийн малын үржил селекцийн ажлын хөтөлбөрийг Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний тушаалаар баталж, орон нутгийн мэргэжлийн байгууллага хэрэгжүүлэх ажлын төлөвлөгөөг боловсруулан  аймаг, нийслэлийн  Засаг даргаар батлуулан хэрэгжилтийг зохион байгуулна.

3.10.Хөтөлбөрийн хүрээнд хийж хэрэгжүүлж буй ажлын тайланг жил бүрийн 12 дугаар сарын 25-ны дотор малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад ирүүлж байх үүргийг аймаг, нийслэлд Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага, сум, дүүрэгт Хөдөө аж ахуйн тасаг тус тус хүлээнэ.

3.11.Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагань шинэ  үүлдэр, омгийг Монгол улсын генетик нөөцийн бүртгэлд бүртгэж, үржлийн дэвтэрт бичилт хийнэ.

3.12. Үүлдрийн болон үржлийн хэсгээр батлуулахаар орон нутгаас санал болгосон мал, амьтны тодорхойлолт, холбогдох материалыг Үүлдэр, ашиг шимийн зөвлөл хүлээн авч хэлэлцэн, орон нутагт ажлын хэсэг томилон ажиллуулж, санал, дүгнэлтийг үндэслэн баталгаажуулна.

3.13. Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний болон Үүлдэр, ашиг шимийн зөвлөлийн шийдвэрээр баталсан үүлдэр, омог, үүлдрийн болон үржлийн хэсгийн малыг үржилд худалдах болон үржлийн зориулалтаар бойжуулах эрхийг Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын Малын үржил, бүртгэлийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга буюу Ерөнхий малзүйчийн дүгнэлтийг үндэслэн аймаг, нийслэлийн Мал үржлийн алба олгоно.

3.14. Батлагдсан арга зүйн дагуу шинжлэх ухааны үндэслэлтэй үржил селекцийн ажлыг явуулж, судалгаа шинжилгээний ажлын үр дүнгээр бий болгосон мал, амьтан нь үүлдэр, үүлдрийн болон үржлийн хэсгээр баталгаажсан  бол тухайн  мал, амьтны “Зохион бүтээгч”-ээр баталж, батламж олгоно.  Батламжийн загварыг Малын генетик нөөцийн асуудал асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална. 

Дөрөв. Хяналт тавих

4.1.Хянан баталгаажуулсан эх материалыг Монгол улсын малын үржлийн дэвтэрт бүртгэж, Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад хадгалах бөгөөд малын тоо, ашиг шим, нөхөн үйлдвэрлэл, тархалтын хүрээ, үржил селекцийн ажлын хөтөлбөрийн биелэлт, үр дүнд  хяналт тавьж ажиллана.  

4.2.Тухайн мал, амьтдын ашиг шимийг дээшлүүлэх, генетик нөөцийг бүртгэх, хадгалах, хамгаалах, судлан хөгжүүлэх чиглэлээр сургалт, эрдэм, шинжилгээний болон орон нутгийн мэргэжлийн байгууллага, Мал, үржүүлэг технологийн хувийн нэгж, үүлдэр, ашиг шимийн зөвлөл, мэргэжлийн холбоодтой гэрээ байгуулан хамтран ажиллана.

4.3.Мал, амьтны ашиг шимийн чиглэлийг өөрчлөх бол Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, үүлдэр, ашиг шимийн зөвлөлтэй зөвшилцөж шийдвэрлэнэ.

4.4.Үржил селекцийн ажлын ололтыг баталгаажуулснаас хойш 3-5 жил тутамд  аттестатчилал явуулж, үржил селекцийн ажлын хөтөлбөрийн биелэлтийг хянах бөгөөд шаардлагатай гэж үзвэл хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулж, цаашид авах арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.

4.5.Шинээр бий болгосон мал, амьтдыг өсгөн үржүүлэх, ашиг шимийг дээшлүүлэх талаар тодорхой арга хэмжээ авч ажиллаагүй, тэдгээрийн тоо толгой үлэмж хэмжээгээр цөөрч, ашиг шим нь буурсан, үүлдэрлэг байдал нь алдагдсан тохиолдолд үүлдэр, ашиг шимийн зөвлөлөөр хэлэлцэж, энэ асуудлыг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу шийдвэрлэнэ.

4.6.Энэхүү журмын хэрэгжилтэд Малын генетик нөөцийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, мэргэжлийн хяналтын байгууллага, мал үржлийн улсын байцаагчид хяналт тавьж хууль зөрчсөн этгээдэд холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу хариуцлага хүлээлгэнэ.